De eend op zolder

Alfred de Musset, Lorenzaccio

Op het festival in Avignon heeft Jean Vilar Lorenzaccio opgevoerd van Alfred de Musset. In dit stuk dat uit 1834 dateert, vindt men de romantiek in volle bloei, of, als men wil, in haar natuurlijk verval. Het drama heeft het klassieke en geserreerde verloren. Het heeft zich ontbonden in talrijke losse scènes met een menigte van personages en een dialoog die meestal zwierig, poëtisch en welsprekend, maar slechts zelden dramatisch is.

Kortom, met Lorenzaccio heeft Vilar een veelal voor onspeelbaar gehouden stuk op de planken gebracht, een roman of liever een hyper-romantische kroniek in dialogen en men is verbaasd over de geloofwaardigheid van deze romantische visie op het 16de eeuwse Florence, over de geloofwaardigheid van zoveel liederlijkheid, wreedheid en cynisme, over de scherpe blik waarmee Musset het verzet tegen de despoot heeft bekeken en de vergeefsheid ervan heeft uitgedrukt.

Geloofwaardig als weergave van een romantisch gemoed, niet in psychologische zin als bestaanbare mensen. Men vindt in dit wonderlijke stuk een bepaald soort wereldwijsheid, zij het een

[p. 238]

zeer jeugdige, om niet te zeggen naïeve verachting voor alle waarden. Lorenzaccio, spotnaam voor de verwijfde, laffe Lorenzo de Medici, is in werkelijkheid een ontgoochelde held. Het is zijn ideaal een Brutus te zijn en Florence te verlossen van zijn neef, de despotische hertog Alexander. Daarom heeft hij het masker voorgedaan van de genotzieke nietsnut, de kameraad en helper van de vorst in zijn feesten en wandaden. Terwijl hij zich gerechtvaardigd voelt door het voornemen de tiran te vermoorden, raakt hij langzamerhand zelf verslaafd aan de losbandigheid.

Het is vooral in de schildering van deze ‘slechtheid’ en in de zedelijke aftakeling van Lorenzo door de uitspattingen, dat Mussets psychologie bijzonder ‘jeugdig’ lijkt. Zijn held heeft het lage en lafhartige van de mensen leren kennen, doordat zij zich niet tegen zijn wandaden verzetten. Aan deze ervaringen ontleent hij zijn ‘ironie ignoble’ en zijn ‘mépris de tout’.

Hij is een cynicus geworden zoals hertog Alexander en het leven heeft voor hem alleen nog een zin door de voorgenomen moord. Het is daarom voor hem ook niet nodig aan deze moord de organisatie van een revolutie te verbinden. Hij is er zelfs zeker van dat alle republikeinse machten hem op het beslissende moment in de steek zullen laten. Hij bedrijft zijn daad in eenzaamheid als een verrichting van persoonlijke hygiëne die met politiek nauwelijks iets te maken heeft. Lorenzo wordt vogelvrij verklaard en valt onder sluipmoordenaarshand. In een slotscène ziet men de inhuldiging van de nieuwe tiran, waarmee de doelloosheid van zijn grote daad wordt bevestigd.

Dit stuk, dat uit 38 scènes bestaat en waarin meer dan 40 rollen voorkomen (afgezien van de massale figuratie) is eigenlijk niet voor opvoering geschreven. Voor de voorstellingen van het Théâtre National Populaire was het dan ook aanzienlijk bekort. Dit was gedaan met veel goede smaak. De slotscène die de filosofische conclusie van de schrijver inhoudt en die gewoonlijk wordt weggelaten was niet gecoupeerd. Overigens hadden Jean Vilar en Gérard Philipe, die de mise-en-scène gezamenlijk verzorgd hadden, ten volle gebruik gemaakt van de mogelijkheden

[p. 239]

die het grote plankier in de Cour d'Honneur van het pauselijk paleis bood. Zonder decor en met de eenvoudigste requisieten volgden de scènes elkander op, nu eens links, dan weer rechts, of in het midden; zodat de verscheidenheid van plaats - het was voor Musset een beginselkwestie, om hierin zo onklassiek mogelijk te zijn en ‘plus shakespearéen que Shakespeare’ - behalve door tekst, requisieten en belichting ook door deze ontplooiing van het toneel kon worden gesuggereerd.

Uit die bonte opeenvolging van taferelen met hun proza-declamaties, doorspekt met meer aforismen dan met dramatische pointes, verdicht zich toch langzamerhand een dramatische handeling. Deze merkwaardige bouw van het stuk dat zich naar het eind toe versmalt en sneller wordt kwam in deze opvoering uitstekend tot zijn recht.

Gérard Philipe als Lorenzo was ten voeten uit de dromerige hautaine slappeling die een verborgen spanning heeft die in de moord tot een abrupte ontlading komt. Lorenzaccio is in vele opzichten een projectie van Hamlet: ook hij Mussets held vindt men die gemartelde traagheid van een beschouwelijk mens die zijn raison d'être in een bepaalde actie vindt. Maar gelukkig speelde Philipe hem niet als Hamlet, niet algemeen-menselijk, niet psychologisch, maar gestileerd-romantisch, zoals hij ook zijn moet.

Uitstekend was ook de wellustige, Nero-achtige Alexander van Daniel Yvernel, met iets negroïde's in zijn kop, in overeenstemming trouwens met de historie die bericht dat deze Medici de zoon was van een zwarte slavin.

Monique Mélinand als de markiezin Cibo, maîtresse van Alexander, gaf een indrukwekkende uitbeelding van een menselijke vrouw die de hertog door morele overreding probeert te redden, waardoor hij zich dan ook geërgerd van haar afwendt. Michel Vitold als de oude Philippe Strozzi en Jean Deschamps als zijn zoon Pierre, gaven felle, levendige uitbeeldingen van een Florentijns edelman die als slachtoffer van het regime er niet tegen op kan en zijn opstandige, maar al te heet gebakerde zoon.

(1952)