De eend op zolder

Georg Buechner, Woyzeck

Woyzeck kan, anders dan Dantons Tod, niet als een voldragen drama beschouwd worden. Het is het zeer fragmentarische ontwerp voor een toneelstuk: als geheel een torso, waarvan de ongeveer 24 scènes op zichzelf ook weer torso's zijn. De tekst is meer dan 40 jaar na Büchners dood ontdekt. Hij was geschreven met een verbleekte inkt die met chemische middelen weer zichtbaar gemaakt moest worden op een bundel papieren waarvan de volgorde niet vaststond. Sindsdien gedrukte teksten wijken onderling sterk af, niet alleen doordat de uitgevers vrij zijn de volgorde der scènes naar eigen voorkeur te regelen, maar ook doordat zij telkens tussen verschillende varianten kunnen kiezen.

Het is begrijpelijk dat dit schetsmatige, slechts in nauwelijks uitgewerkte aanduidingen geschreven drama de componist Alban Berg tot een opera heeft kunnen inspireren. De regisseur die het ten tonele wil brengen als drama staat voor de opgave dat hij door spel en enscènering moet aanvullen wat in de tekst ontbreekt en wel op een veel ingrijpender manier dan bij een nor-

[p. 234]

maal voltooid stuk het geval is. Hij moet als het ware voor de tweede keer met chemische middelen het ontbrekende aan de dag brengen.

Het gegeven van Woyzeck, waarvoor de schrijver een fait divers gevolgd heeft dat meer dan tien jaar tevoren de aandacht had getrokken, is een geval van moord uit jaloezie. De temperamentvolle Marie met wie de soldaat Woyzeck samenwoont en die een kind van hem heeft is al te vrijgevig met haar gunsten jegens de forse tamboer-majoor van het regiment. Woyzeck, een door vreemde angsten bekropen labiele jonge man, wordt door ‘stemmen’ die hij meent te horen ertoe gebracht haar te vermoorden.

Wat Büchner in de historische aanleiding tot zijn drama heeft geboeid was ten eerste de verhouding van moraal tot welvaart. Voor een arme drommel als Woyzeck is de moraal een luxe buiten zijn bereik: een gedachte die paste bij Büchners revolutionaire sentiment; ten tweede de onverdraaglijkheid van de bezoedeling van het prostitueren, een obsederend thema ook al in Dantons Dood, ten derde de medische onderzoekingen, waaraan men de historische Woyzeck had onderworpen om na te gaan of hij als krankzinnige aansprakelijk was voor zijn misdaad. De dokterszoon Büchner maakt van zijn Woyzeck al vóór de moord het proefkonijn van een arts, waardoor deze beroepssoldaat evenals met het scheren van de kapitein zijn magere inkomsten aanvult. De satirische kant van dit drama behelst een hekeling van de koele wetenschappelijke registratie van menselijke affecten. Zo kan het slachtoffer van angsten en hallucinaties in medische termen worden gereduceerd tot een erwten-etend wezen met een meetbare pols en een absoluut verbod om een druppel urine te onthouden aan het laboratorium.

Deze motieven nu zijn ondergebracht in een reeks felle, flitsende scènes waaraan de uitwerking evenzeer ontbreekt als een geleidelijke dramatische ontwikkeling. Aan de ene kant vraagt de kortheid ervan om een andere accentuering en verduidelijking in het spel, aan de andere kant bestaat het gevaar dat een teveel aan ‘vertoning’ het wezenlijke van de tekst naar de achter-

[p. 235]

grond dringt en dat een te langzaam changeren het summiere van de scènes versterkt.

In het algemeen nu kan men zeggen dat Ton Lutz een heel gelukkige hand heeft gehad in het doseren van de uitbeelding. De meeste scènes, kregen voldoende leven toegevoegd om overeind te kunnen staan en niet zoveel dat zij erin verstikt werden. Een prachtige verhelderende vondst was bijvoorbeeld het ritmische wiegen van het kind door de idioot Karl, terwijl Marie in de bijbel leest en haar noodkreten slaakt. Een overdaad leek mij de rumoerige scène in de herberg, waar de zinvolle dronken tafelpreek van de leerjongen verloren gaat in ‘stemming’ en lawaai.

De moeilijke rol van de soldaar Woyzeck is door Bob de Lange beklemmend gespeeld als een wankele stakkerd, een heen en weer geblazen slachtoffer van sterkere machten. Uitstekend was ook Henny Orri als de vurige, trotse volksvrouw Marie. Leo de Hartogh speelde een strakke, hypocriete kapitein, Steye van Brandenberg een gekke, soms iets te grappige dokter, Onno Molenkamp een aandoenlijke idioot.

De decors van Nicolaas Wijnberg, vindingrijk als altijd, waren doeltreffender naarmate zij soberder toneelbeelden mogelijk maakten. De vlekkeloze vertaling was van Hugo Claus.

(1959)