De eend op zolder

[p. 230]

Georg Buechner, Dantons Dood

Ook wie zich niet geheel gewonnen kon geven aan dit merkwaardige stuk dat overvol is met sfeer en gedachten, met rauw realisme, Weltschmerz en hoogvliegende poëzie, kon zich niet onttrekken aan de indringende werking van een opvoering die het bonte tableau van de schrijver adequaat heeft verwerkelijkt.

Georg Büchner (1813-1837), zoon van een dokter in het Duitse staatje Hessen, student in de medicijnen en de natuurkunde in Straatsburg en Gieszen, was aanvankelijk een volbloed revolutionair. Zijn eerste publikatie Der Hessische Landbote (1834) was een fel opruiend pamflet dat op de gedweeë bevolking van Hessen bijzonder weinig uitwerking had. De 21-jarige jongen die Dantons Tod schreef is dan ook al een ontgoochelde. Hij is bezeten van de Franse revolutie en de denkbeelden die daarbij horen. Maar het onderwerp van zijn drama is de ontaarding van de revolutie die er onvermijdelijk op volgt. De vrijheid in wier naam de tirannie wordt bestreden neemt de gedaante aan van de Terreur. De revolutie is een Saturnus die zijn eigen kinderen opeet. Als spectaculair voorbeeld van deze ontwikkeling neemt hij de ondergang van Danton, een van de meest glorieuze, intelligente en temperamentvolle revolutionaire leiders.

Als zijn stuk verschijnt, is Büchner gevlucht naar Straatsburg. Er wordt een arrestatiebevel tegen hem uitgevaardigd. Hij schrijft nog een satirisch blijspel en enkele fragmenten (Lenz en Woyzeck) en promoveert in 1836 in Zürich, waar hij op 23-jarige leeftijd aan een tyfus-infectie sterft.

Dit zijn enkele feiten uit het korte, stormachtige leven van een genie, van wie het verbluffendste wel is dat hij is voortgekomen uit een slaperig provinciaal wereldje van hielenlikkers en conformisten. Alfred de Mussets drama Lorenzaccio dat één jaar eerder geschreven is dan Dantons Tod en waarmee Büchners stuk het een en ander gemeen heeft, is gemakkelijker ‘verklaarbaar’ uit een revolutionaire traditie en een in de Franse cultuur gedrenkt milieu. Büchner kon die cultuur slechts uit de verte, uit Straats-

[p. 231]

burg, opsnuiven, maar hij heeft de tragiek van de revolutie, blijkens zijn stuk, intenser doorleefd dan de drie jaar oudere Musset, wiens romantiek sterker ‘dateert’, omdat er minder realiteit in besloten is. De 16de-eeuwse Lorenzo de Medicis is evenals Danton een nihilist die sterft voor de vrijheid. Beiden zijn losbandige ontgoochelden, maar de held van Musset die een vonkje idealisme heeft bewaard rechtvaardigt zich met zijn dood, terwijl die van Büchner de vergeefsheid van zijn daden inziet en zich, levensmoe, tegen de fataliteit niet meer verzet.

Het is overigens merkwaardig hoeveel beide stukken gemeen hebben. Zij hebben dezelfde kroniekmatige bouw; meer dan dertig taferelen en ongeveer veertig personages. Zij hebben dezelfde vermenging van spot en tragiek, van poëzie en trivialiteit, dezelfde stemming van wanhoop en ontgoocheling en, met een kleine nuance, dezelfde graad van berustend nihilisme dat met alle waarden heeft afgerekend. Over beide stukken, die Shakespeare's romantische contrasten verhevigen, valt de schaduw van Hamlet. Lorenzaccio is zijn rechtstreekse afstammeling; in Büchners drama is zijn beschouwelijke passiviteit verdeeld over Danton en Camille Desmoulins en zelfs uitgestrekt tot Robespierre, die het handelen als een bijzondere vorm van denken en dromen beschouwt, namelijk als een uiterst trage variant ervan. En in Lucile Desmoulins, wier geest gaat dwalen door het verdriet, is heel wat van Ophelia terug te vinden.

Het persoonlijke van Dantons Tod is het moderne historische besef dat in het stuk is gelegd. De massa treedt hier telkens op als een zelfstandige kracht, die weliswaar door een eigen domheid wordt bewogen, maar toch ook door elementaire belangen. Büchner geeft telkens blijk te beseffen dat de vrijheid als revolutionair resultaat niets waard is zonder het complement der sociale rechtvaardigheid. En dit blijft geen theoretisch inzicht maar het wordt gedragen door een sterk sentiment. Camille verwijst naar dit sentiment als hij het drama resumeert in de woorden: ‘Ik ga naar het schavot, omdat mijn ogen om het lot van enkele ongelukkigen nat zijn geworden’.

De andere pool van Büchners historisch besef is zijn over-

[p. 232]

tuiging dat het individu machteloos is in de grote gebeurtenissen. De mensen zijn maar marionetten die door grote machten gehanteerd worden: dat is een thema dat telkens terugkeert. En verbonden met dit fatalisme is het besef van zinloosheid dat vooral Danton beheerst en dat hem van ieder verzet tegen de gevaren die hem bedreigen doet afzien. Een kort leven is beter dan een lang, vindt hij, al is de gedachte van de dood ondraaglijk, zoals de schrijver in de aangrijpende guillotine-scène probeert te objectiveren.

Deze thema's worden ondersteund aan de beschouwelijke kant door een filosofisch gesprek over het atheïsme en aan de sentimentskant door het motief van de onzuiverheid en het zich prostitueren, dat in allerlei vormen, woorden, rauwe kreten en verwensingen door het stuk schalt.

Dantons Tod is een onevenwichtig, onrijp stuk, vol met overdrijvingen en fouten tegen de voorschriften der dramaturgie, zoals alle waarlijk grote drama's. Het is groot, omdat de menselijke inzet ervan groot is, omdat niet alleen de romantische gestemdheid van de tijd er volledig in is terug te vinden, de resultaten van ideeën en literatuur, maar ook een ongewoon kwantum realisme en een intelligentie met een eigen poëtische toon.

Het bewonderenswaardige van deze interpretatie onder regie van Fons Rademakers was dat al deze facetten tot hun recht kwamen. De voorstelling, gespeeld in een goede vertaling van Hugo Claus, was geconcipieerd op een overeenkomstige grote schaal. Het toneel was een eind in de zaal uitgebouwd, zodat sommige scènes (redevoeringen in de Nationale Conventie b.v.) als het ware in close-up werden gespeeld. Het voorbeeld van Jean Vilar, wiens opvoering van dit stuk in allerlei opzichten inspirerend bleek te hebben gewerkt, doet aan de verwezenlijking van deze denkbeelden weinig af. Ook hier werkte een geluidsweergave die van alle kanten kwam, waardoor het publiek een onderdeel van de gebeurtenissen werd, bijzonder suggestief. De helling van het toneel, het afgaan en opkomen van personages uit een verre duisternis: al deze vondsten van Vilar werden

[p. 233]

hier effectief toegepast. De belichting trouwens overtrof in schakering en raffinement zijn eenvoudiger praktijk. Nicolaas Wijnberg was verantwoordelijk voor de met stemming en effect geladen toneelbeelden.

De machtige figuur van Danton werd door Ko van Dijk met indrukwekkende eenvoud en in sommige scènes met een grandioze pathetiek uitgebeeld. Bijzonder knap was ook de manier waarop Han Bentz van den Berg van Robespierrre een verzorgde puriteinse intellectueel had gemaakt. André van den Heuvel gaf aan Camille Desmoulins een treffende gepassioneerde bewogenheid. Koel en welsprekend was Guus Oster als St. Just. De denkbeelden van Thomas Payne werden bijzonder helder uiteengezet door Henk Rigters.

(1958)