De eend op zolder

[p. 219]

Goethe, Iphigeneia in Tauris

Goethe's drama Iphigeneia in Tauris is een bewerking van het gelijknamige spel van Euripides. In beide versies zou men het stuk een omgekeerde tragedie kunnen noemen. Na al de voorafgegane noodlottigheid der mythische gebeurtenissen - de moorden en de mensenoffers - wordt de vloek die op de Atriden rust hier weggenomen. De Furiën die Orestes wegens de moord op zijn moeder vervolgd hebben komen tot rust. Maar bij Euripides is daar list en het ingrijpen van de godin Athene voor nodig. Bij Goethe behalen rechtschapenheid en grootmoedigheid die overwinning.

Volgens het oude verhaal is Iphigeneia, de oudste dochter van Agamemnoon, door deze geofferd, omdat dat volgens een waarzeggerij nodig was ter verkrijging van een gunstige wind voor de Trojaanse expeditie. De godin Artemis echter heeft op het laatste moment heimelijk (d.w.z. zonder dat iemand het merkte) het meisje vervangen door een hinde. En Iphigeneia zelf bracht zij naar het barbaarse land van Tauris om daar in haar eigen tempel als priesteres zorg te dragen voor de vanouds gebruikelijke mensenoffers.

Jaren zijn voorbijgegaan. Het beleg van Troje is achter de rug. Agamemoon is bij zijn thuiskomst vermoord door zijn vrouw en haar minnaar en dezen zijn uit wraak weer afgeslacht door de kinderen Orestes en Elektra. De jonge moedermoordenaar komt nu met zijn vriend Pylades naar Tauris om in opdracht van Apollo en ter delging van zijn schuld het beeld van de godin Artemis uit de tempel te roven en naar Griekenland te brengen. De jongelieden worden evenwel gevangengenomen om door Iphigeneia of onder haar toezicht geofferd te worden. Na korte tijd volgt de herkenning van broer en zuster. Men valt elkaar wenend om de hals. En de vraag is: hoe komen zij alle drie levend en met het beeld van de godin uit het barbaarse land? Euripides nu laat Iphigeneia een uitvoerige misleiding van de in Tauris heersende koning Thoas op touw zetten. Men kan zich voorstellen dat het Atheense theaterpubliek plezier heeft gehad in dit gedetailleerd

[p. 220]

foppen van een barbaar door een Grieks meisje. En voorzover het allemaal niet afdoende was, kwam Athene's eigen godin nog even te hulp.

Voor Goethe hield deze gang van zaken een ontluistering in van een personage, in wie hij in de eerste plaats een heldin van de deugd wilde zien. Zijn Iphigeneia was iemand die niet jokken kon. Zij moest dus de barbaarse koning Thoas met de waarheid te lijf. Nu was het verhaal bij Euripides al wel een beschavingsmythe, waarin de afschaffing van de mensenoffers in de Artemis-dienst werd geïllustreerd. Maar Goethe maakte er een ‘Bildungs-roman’ van waarin het Griekse meisje de barbaarse koning de menselijkheidsidealen van de 18de eeuw bijbrengt. En met maatstaven die in de bioscoop nog steeds worden gehanteerd bracht hij er ook een dramatiserend ‘love-interest’ in: Thoas is verliefd op Iphigeneia. Wat Goethe hem dan oplegt is niet gering. De arme koning moet niet alleen, bekeerd door Iphigeneia's Verlichtingsidealen, zijn mensenoffers prijsgeven en daarmee zijn godsdienstige overtuiging, maar ook de vrouw die hij bemint. En hij doet het, de brave man. Hij krijgt een handje en zegt: ‘Lebt wohl!’

Geen wonder dat Schiller die zijn romantische smaak stelde tegenover Goethe's classicistische idealen zijn collega hier, tot zijn vreugde trouwens, op een romantische lapsus meende te kunnen betrappen. Boven de Iphigeneia van Euripides stelde Schiller die van Goethe, waarin hij een resultaat zag van de ‘vooruitgang der zedelijke cultuur’ en van de ‘schonere humaniteit van onze nieuwere zeden’.

Het is een mening die meer dan anderhalve eeuw later nog maar door weinigen zal worden gedeeld. De personages van Goethe's drama (dat in zijn eerste proza-versie uit 1779 dateert, in zijn laatste, in jamben geschreven vorm, uit 1787) maken nu de indruk van onwerkelijke, geïdealiseerde gestalten: die van Euripides zijn nog steeds herkenbare mensen. Ook in dramatisch opzicht is het stuk uit de vijfde eeuw vóór Christus superieur aan dat van Goethe. De gevoelens, die bij Goethe zeker niet ontbreken, maar die bij hem heel hoog in de lucht zweven, zijn daar

[p. 221]

gekoppeld aan aardse wezens en zij sluiten de humor in die in het Duitse dichtwerk ontbreekt.

De opvoering van Centrum werd gekenmerkt door enkele fraai gespeelde rollen in een bezetting van ongelijke kwaliteit. In haar statisch karakter accentueerde de regie van de Zwitser Robert Freitag de classicistische stijl die Goethe had nagestreefd, maar niet bereikt. Alleen Elisabeth Andersen als Iphigeneia en Guus Hermus als Orestes slaagden erin binnen die stijl iets van de gevoelslading van hun personages over te brengen. André van den Heuvel was een krachtige, maar onpersoonlijke Pylades; in de koning Thoas van Peter Aryans was niets van het bedoelde drama terug te vinden, terwijl de bode Arkas van Egbert van Paridon een keuvelaar was die dramatisch niet bestond.

Voor dit toch al moeilijke stuk leverde deze als geheel teleurstellend slappe voorstelling, waarin vaak meer gedeclameerd werd dan gespeeld, geen sterk pleidooi. Waarschijnlijk moet men de oorzaak van dit falen zoeken bij een misverstand tussen de spelers en de regisseur. Bij een versdrama is het voor een buitenlander toch al moeilijk om te horen of zijn intenties in het zeggen van de tekst wel overkomen. En verder mag men wel aannemen dat een stuk als dit, dat bijna uitsluitend met literaire middelen werkt, een veel langere en intensievere voorbereiding eist dan in dit geval mogelijk is geweest.

De vertaling van Gerrit Kouwenaar, die het metrum van het origineel had aangehouden, was een respectabel werkstuk. Het decor van Roger Chailloux was sober en monumentaal, zijn kostuums smaakvol en suggestief.

(1964)