De eend op zolder

Schiller, Maria Stuart

Het treurspel Maria Stuart toont ons een heel andere Schiller dan de vrijheidsapostel die Die Räuber en Don Carlos schreef. De voormalige rebel en volgeling van Rousseau lijkt in dit rijpere werk vooral bekommerd om de waarden van monarchie en kerk. De romantische ideeën van vrijheid en individualisme zijn losgelaten. Overgebleven zijn de romantische sentimenten die de dichter heftig partij doen kiezen vóór de weliswaar zondige, maar warmbloedige roomse koningin der Schotten en tegen de Engelse koningin Elizabeth, de schijnheilige, harteloze, intrigerende protestante.

In navolging van Racine heeft Schiller in dit drama vooral een schildering van hartstochten en temperamenten beproefd. Omdat hij de psychologische motivering ondergeschikt heeft

[p. 216]

gemaakt aan een gloedvolle en spectaculaire dramatisering van het conflict, bestaat zijn stuk voornamelijk uit de retoriek der passies en uit de actie van hof-intriges en juridisch-diplomatieke frases.

Daarachter verbergt zich het drama van menselijkheid en koningschap. De menselijkheid van Elisabeth is door haar ambt en machtsuitoefening verschrompeld. Maria Stuart beleeft juist door haar nederlaag en machteloosheid een menselijke hergeboorte. Het slachtoffer sterft, omringd door liefde en trouw en verzoend met God; haar zegevierende rivaal blijft leven, van alles en iedereen gescheiden door haar angst. Dit contrast keert in een aantal bijfiguren terug. Vooral in de tegenstelling tussen de intrigerende lafaard Leicester en de jeugdige zich voor zijn ideaal opofferende Mortimer laat Schiller zien hoezeer zijn voorkeur in de strijd om de macht uitgaat naar de verliezers die hun menselijkheid hebben bewaard.

Geen van de personages in dit drama heeft een individualiteit die aan de algemeenheid van dit morele schema ontsnapt. De geschiedenis is dienstbaar gemaakt aan deze gedachte van de macht die ontmenselijkt en in niet mindere mate aan de vereisten van de theater-dynamiek, waarvoor Schiller een sterk gevoel had. Hij heeft een ontmoeting geënscèneerd tussen de beide koninginnen, die elkaar in werkelijkheid nooit gezien hebben en hij heeft de voorbeeldige held Mortimer verzonnen, die met zijn felheid, zijn toewijding en totale nederlaag de konkelende Leicester aan de kaak stelt.

Regisseur Ton Lutz heeft deze romantische tragedie vooral de kant van het innerlijk drama willen opdrijven dat er eigenlijk niet in zit. Dit had tot gevolg dat de op uiterlijk vertoon gebaseerde spanningen niet altijd tot hun recht kwamen. De mise-en-scène was erop gericht (ook door de twee even grote wapenschilden naast elkaar) te suggereren, dat hier twee gelijkwaardige machten op elkaar botsen. Maria's gevangenis was als ruimte niet minder weids dan het hof van Elizabeth. Dat leek mij niet juist. De macht van de een zou door luister en vertoon veel meer een contrast moeten zijn met de machteloosheid van de

[p. 217]

ander. Maria's driestheid bij de ontmoeting zou dan ook veel sterker gewerkt hebben.

Schoot de voorstelling, ondanks de fraaie, ruimtelijk zo royale decors van Nicolaas Wijnberg en zijn fantasierijke kostuums, in praal en glans enigszins tekort, de vertolking van de hoofdrollen kan men zich moeilijk beter denken. Ellen Vogel was een waardige, gloedvolle en vooral heel gevoelige Maria. Tegenover haar was de Elizabeth van Ank van der Moer een indrukwekkende, ijskoude pop, waarin de restanten van menselijkheid die haar besturen - angst, aarzeling, machtsbegeerte - prachtig waren aangebracht.

Han Bentz van den Berg was een lafhartige, maar doortastende Leicester, Max Croiset een superieure, geslepen Burleigh, Julien Schoenaerts een gepassioneerde, ridderlijke Mortimer en Alex van Royen een nobele, zachtzinnige Shrewsbury.

De opmerkelijk natuurlijk klinkende vertaling was van Gerrit Kouwenaar.

(1964)