De eend op zolder

Schiller, Don Carlos

Ter gelegenheid van de tweehonderdste geboortedag van Friedrich Schiller heeft Rotterdams Toneel een voorstelling gegeven van zijn dramatisch gedicht Don Carlos, Infant von Spanien. De regie was in handen van Karl Guttmann die al eerder had bewezen een sterke affiniteit met de Duitse toneelschrijver te bezitten. Ook bij deze voorstelling kwam de nadruk te liggen op het theatrale element en dat is precies wat Schiller in de eerste plaats te bieden heeft. Het ontbreekt hem allerminst aan ernst en oprechtheid, maar omdat hij verstoken is van relativerende inzichten, van humor en psychologie, verschijnen deze ernst en

[p. 213]

oprechtheid in een theatrale verkleding. De mensen in zijn drama's, hun sentimenten en ideeën zijn niet onecht, maar ook niet echt, zij zijn niet hol, maar ook niet gevuld: zij zijn plat, in die zin dat zij alleen een naar het publiek toegewend vlak hebben; zij bestaan uitsluitend bij de gratie van het theater en de daar heersende conventies.

Een van de sterkste herinneringen die men van Don Carlos meeneemt is dat het stuk zo verschrikkelijk lang is. Ofschoon er met forse hand in was gekapt, waren we er toch van half acht tot kwart voor twaalf zoet mee - en niet eens zo erg zoet, want frekwente hoestbuien in de zaal, vooral bij de eerste helft van de voorstelling, duidden erop dat de aandacht niet bovenmatig gespannen was.

Een andere indruk die zich opdrong was dat er nogal wat reminiscenties aan Hamlet door Schillers drama spoken. Ook in Don Carlos komt een weke, aarzelende, maar soms onstuimige prins in botsing met de bestaande orde, waarin hij iets ‘rottends’ waarneemt. Carlos bemint zijn moeder, evenals Hamlet, maar deze is een stiefmoeder, zoals de vader die hij haat juist geen stiefvader is. Vriend Horatio heet bij Schiller markies van Posa en hij is wel veel méér geworden dan de trouwe schaduw van de prins. Bij hem, de edele, idealistische, doelbewuste Posa heeft Schiller zelfs het zwaartepunt van zijn drama gelegd. Hij is de spreekbuis van Schillers gedachten over vrijheid en menselijkheid. Door hem krijgt het drama zijn ideële, zijn politieke inhoud. Carlos is zijn discipel en zijn werktuig. Diens haat tegen zijn vader, Philips II, berust niet alleen op de Oedipus-situatie, maar vooral ook op hun ideologisch contrast.

De koning vertegenwoordigt het onmenselijke principe van de staat-met-gewetensdwang. Zijn handlangers zijn de hertog van Alva en de Grootinquisiteur, het leger en de kerk. Prins Carlos, bestuurd door de gedachten van Posa, staat voor de menselijke waardigheid en de vrijheid van denken. Zijn liefde voor koningin Elisabeth wordt gesteund door hun gemeenschappelijke sympathie voor de opstand in de Nederlanden. Voor Schiller ontleent het drama zijn betekenis en zijn span-

[p. 214]

kracht aan dit humanitair ideaal. Niettemin is de emotionele achtergrond, de liefde, de haat, de vriendschap, allerminst bijzaak. Schiller heeft het stuk op beide terreinen, dat van de ideologie en dat van de emoties, met volle inzet geschreven. Vooral het motief van de vriendschap, de wederkerige opofferingen, de onverbrekelijke trouw van Carlos en Posa, klinkt hier bijzoner sterk en met alle dweepzieke overdrijving van de ‘Sturm und Drang’.

Maar op beide tonelen, dat van de ideeën en dat van de gevoelens, wordt de inhoud door de woorden en de attitudes overheerst. Schillers liefde voor de vrijheid en zijn adoratie van de vriendschap zijn echt, maar zij zijn volledig opgegaan in hun theatrale verbeelding. Zij zijn als decors alleen aan de voorkant beschilderd: er is geen reserve en geen rest. Men beseft dat hij zijn vurig beleden ideaal van de vrijheid ook zonder bezwaar overboord kan zetten, zoals hij in Maria Stuart inderdaad gedaan heeft. Het is deze filosofische, esthetiserende grilligheid die Schillers waarde als schrijver zo twijfelachtig maakt. Persoonlijk geef ik om dit soort theater dat uit niets anders dan fraaie woorden, fraaie ideeën en fraaie gevoelens bestaat, hoe grandioos het als theater soms ook is, geen zier.

De voorstelling deed overigens, zoals gezegd, het theatrale karakter van het stuk alle eer aan. Na een matte en tamelijk trage inzet kwamen er wel degelijk gloed en overtuiging aan te pas. Regisseur Guttmann had voor een constante en vloeiende beweging gezorgd van hovelingen, soldaten, monniken en spionnerende geestelijken. De 21 scènes konden zonder storende onderbreking worden doorgespeeld, doordat de decors van Joseph Carl snel gechangeerd konden worden rondom een vast bouwwerk op de achtergrond. Deze vaste bouw was overigens te scherp gekarakteriseerd om als neutrale steun te kunnen dienen voor de verschillende lokaliteiten waar de scènes zich afspelen. Men zag nu hetzelfde paviljoentje in de tuinen van Aranjuez, in het paleis te Madrid, in de gevangenis, enzovoort. De kostuums van dezelfde ontwerper bezaten ten volle die weelderige fraaiheid, die men van de schilderijen uit die tijd kent.

[p. 215]

Een aantal rollen was bijzonder gelukkig bezet: Max Croiset vooral was heel indrukwekkend als de vlijmscherpe, wantrouwige, vereenzaamde Philips II. Henk van Ulsen speelde Carlos lyrisch maar met een zakelijke, moderne inslag. De onevenwichtigheid van het personage kwam in zijn vertolking goed tot uiting. André van den Heuvel overtuigde als de markies van Posa niet ten volle in de grote scène met koning Philips, waarin hij Schillers geloofsbelijdenis mag afsteken. De brandende bezieling door een idee was bij hem niet steeds aanwezig, al had hij vele fraaie momenten en vlagen van bezieling.

Lies Franken was een zachtaardige en wilskrachtige koningin Elisabeth en Andrea Domburg beeldde de gevoelvol intrigerende prinses van Eboli met grote vaardigheid uit.

Het stuk dat in de goed-klinkende vertaling van Dolf Verspoor werd gespeeld is voor mijn gevoel een historische curiositeit geworden die ons weinig meer te zeggen heeft, maar de voorstelling had door de fraaie aankleding en vooral door het goede spel menig boeiend tafereel te bieden.

(1959)