De eend op zolder

Naschrift, De Wandelende Jood

Niemand kan met recht beweren dat onze toneelregisseurs niet vindingrijk zijn. Johan de Meester van de Nederlandse Comedie heeft in de bezienswaardige voorstelling van The School for Scandal (Lessen in Later) de joodse geldschieter Mozes vervangen door de niet-joodse geldschieter Trustfull. De door de auteur Sheridan bedoelde heer Mozes had intussen emplooi gevonden bij de Toneelvereniging, die in de door Lo van Hensbergen geregisseerde voorstelling van The Troublemakers (Vogelvrij) een door de schrijver George Bellak voorgeschreven Ierse immigrantenfamilie had ingeruild voor een Duits-joods gezin.

De eerste wijziging was min of meer openlijk. De tekst van Sheridans stuk kan door iedere belangstellende geraadpleegd worden. Maar de andere wijziging die een vrij ingrijpende operatie betekende in de ongepubliceerde tekst van de hier te lande onbekende heer Bellak zou een geheim gebleven zijn, indien de Amsterdamse correspondent van de N.R.C. niet om een of andere reden lont had geroken en de letterlijke vertaling van het Amerikaanse stuk had weten op te sporen.

Ofschoon dus deze wijzigingen een geheel verschillend karak-

[p. 211]

ter hebben, is er toch een opmerkelijk overeenkomstig element in te vinden. Johan de Meester is niet gediend van Mr. Mozes. Lo van Hensbergen (of de achter hem staande verantwoordelijke directeur Defresne) kan niet buiten hem. Met het gevolg dat Mozes in de Amsterdamse Stadsschouwburg een week te vroeg opdook in het verkeerde stuk om te ontbreken toen hij werkelijk aan de beurt was. Misschien zijn onze toneelgezelschappen onderling bezig de legende van de Wandelende Jood op te voeren. Misschien zullen wij hem vandaag plotseling in Arnhem zien verschijnen in Theaters voorstelling van Floris ende Blancefloer en het lijkt niet onmogelijk dat de Haagse Comedie een gastrol voor hem heeft ingeruimd in De Prins van Homburg die toch zeker wel een bankier gebruiken kan, al heeft Kleist daar niet aan gedacht. Dat de Koopman van Venetië zonder Shylock zal worden gespeeld is een nog onbevestigd gerucht.

Had De Toneelvereniging overtuigende redenen, toen zij het Ierse immigrantengezin veranderde in een gemengde Duitsjoodse familie? Het stuk van de heer Bellak laat zien, hoe een student die kritiek durft hebben op de Amerikaanse regering door een troep proletige mede-studenten wordt doodgeranseld en hoe een andere student die er getuige van was zijn verantwoordelijkheid jegens de vrijheid ontdekt.

De schrijver had het slachtoffer een Ierse afkomst toegedacht, vermoedelijk om hem van een erfelijke hartstocht voor de vrijheid en eigenzinnige opvattingen te kunnen voorzien. Nu hebben de heren Defresne en Van Hensbergen waarschijnlijk gedacht dat het begrip Iers voor een Nederlands publiek minder welsprekend is dan voor de Amerikanen. Zij hebben er Duitsjoods van gemaakt omdat het effect van vervolgde mensen die naar Amerika vluchten om er opnieuw vervolgd te worden in hun opvatting voor Nederlanders op die manier duidelijker zou spreken.

De verandering die De Meester in Sheridans stuk heeft aangebracht is van ondergeschikt belang. Men zou misschien denken dat hij door zijn wijziging een suggestie van antisemitisme voorkomen heeft. Maar dat is niet het geval. Het is waar dat in

[p. 212]

de 18de eeuw geldschieters en woekeraars gewoonlijk joden waren en dat zij zowel om hun uitzonderingspositie als om hun beroep ongunstig beoordeeld werden, maar het is juist opmerkelijk dat Sheridan daar niet aan meedoet. Hij laat door de lasterende society eerst enige spottende opmerkingen maken over de joden die zoveel zijde spinnen bij de geldnood van de verkwister Charles Surface, maar als Mozes daarna ten tonele verschijnt, logenstraft hij deze reputatie door zijn fatsoen.

Sheridan heeft in deze Mozes een stukje humaniteit gelegd, een stukje polemiek tegen de laster. Daarom vind ik het jammer dat De Meester het eruit gelaten heeft, al is het aan de andere kant ook weer begrijpelijk dat hij zijn joyeuze en geheel op het amusement afgestemde voorstelling niet heeft willen bezwaren met een element dat door de recente gebeurtenissen een ander gewicht heeft gekregen.

Mozes moest er bij De Meester uit omdat hij meende dat men in zijn nabijheid niet meer zo goed lachen kan. Bij Van Hensbergen moest hij er in omdat hij het huilen bevorderen zou. Ik geloof dat men de heren regisseurs zou moeten aanraden om de functie van de jood op het toneel aan de heren auteurs over te laten.

(1955)