De eend op zolder

Sheridan, Lessen in Laster

In een voortreffelijke vertaling van Victor van Vriesland is Sheridans gerenommeerde zedenkomedie School for Scandal als een schitterend schouwspel, een koude, zwierige, uiterst smaakvolle vertoning, ten tonele gebracht. De altijd nog wel boosaardige dialoog en de blijkbaar nooit verouderende blijspel-effecten gaven de voorstelling vaart en leven, een glinsterend leven van de allerbuitenste oppervlakte.

De auteur Richard Brinsley Sheridan (1751-1816) moet een briljant man zijn geweest. Toen hij 21 was, schaakte en trouwde hij het mooiste meisje van Bath en op zijn 28ste jaar had hij de drie blijspelen voltooid waarop zijn faam berust. Toen begon hij een heel nieuw leven als politicus en redenaar. Hij maakte deel uit van verscheidene regeringen, leefde in overdaad van de opbrengst van Drury Lane Theatre, schreef nooit een oorspronkelijk woord meer; stierf in grote armoede en werd begraven als een nationale held in Westminster Abbey.

Het is voor een goed begrip van Lessen in Laster niet absoluut noodzakelijk deze feiten te weten, maar zij geven toch wel enig idee van de soort man die de schrijver was: een ambitieuze levensgenieter die een succes maakte van alles wat hij ondernam, een man die evenals zijn zoetelijke held Charles Surface generositeit stelde boven rechtvaardigheid en wiens vanzelfsprekende rijkdom (ook aan gaven) pas tegen het einde van zijn leven door zijn verkwisting was achterhaald. Sheridan heeft bepaald niet diep geleden onder de kwade tongen die hij in zijn blijspel hekelt. Met Molière is hij alleen in zoverre te vergelijken dat hij wel het

[p. 208]

een en ander van hem geleerd heeft. Als misantroop of in andere vermomming komt men hem in zijn toneelwerk niet tegen. Zijn ziel heeft hij misschien wel voor de politiek bewaard, al schijnen zijn opgetekende redevoeringen minder goed te zijn dan die van Burke.

Sheridan heeft The School for Scandal in 1777 en passant geschreven als een bravourstukje. Uit Congreve's The Way of the World nam hij het complotterende, amorele koppel over, dat Laclos ook in zijn Liaisons Dangereuses zou toepassen. Sheridan is in vele opzichten vergelijkbaar met Congreve die na zijn dertigste niet meer schreef. Hij lijkt naïever en handiger dan deze voorganger.

Lady Sneerwell en Joseph Surface hebben een bondgenootschap gesloten om door middel van intriges, leugens, valsheid in geschrifte en andere middelen hun financiële en amoureuze doeleinden te bereiken. De rijke oom die uit Indië terugkomt weet door een list de nietswaardigheid van deze Joseph te ontdekken, terwijl zijn jongere broer, de slecht befaamde losbol Charles de ware Jozef blijkt te zijn, zowel voor het fortuin van oom als voor de genegenheid van de mooie en uiterst prille Maria, die als een heel onwezenlijk, rechtschapen bloemetje met veel te weinig tekst in het bos van al deze boze, kakelende mensen staat. De snoezige Lady Teazle, de jonge vrouw van een veel te oude man, die bijna in handen van de boze Joseph was gevallen, komt tot inkeer als zij de goede eigenschappen van haar echtgenoot ontdekt. Zij zweert ten slotte het lasteren af en Charles de losbolligheid, nadat er een royaal gebruik is gemaakt van terzijde's, quiproquo's, zich verstoppen in kasten en achter kamerschermen en andere hilariteitverwekkende kunstgrepen.

Er is veel in dit stuk dat een beetje verouderd lijkt. Het cynisme is niet zo erg cynisch meer en het sentiment is nog wel erg sentimenteel. Maar er is ook iets in, een vitaal soort plezier, een niet-helemaal au sérieux nemen van de decadente zeden en van het fronsen erover, dat niet verouderd is, omdat het de vernuftige nonchalance heeft van de jeugd: een soort van studentengrap, als u begrijpt wat ik bedoel. Een scène als de verkoping van de

[p. 209]

voorouderportretten door Charles aan zijn oom Sir Oliver en ook de scène met het kamerscherm en de daarachter verborgen Lady Teazle winnen, ondanks de simplistische trucs, nog steeds het pleit.

Tenminste als zij zo voortreffelijk worden opgediend als in deze voorstelling. Johan de Meester, die het stuk vroeger al eens geregisseerd heeft, bleek vooral een zuiver gevoel te hebben voor het toneeleffect, voor het pittoreske tafereel, voor de zichtbare verrassing. In dit alles is hij sterker dan in de karakterisering van de personages die trouwens niet veel meebrengen wat al niet in hun typen lag opgesloten. Men kon dan ook heel tevreden zijn met de zedeprekende schijnheilige, complotterende Joseph Surface zoals Han Bentz van den Berg hem met een elegante snoodheid typeerde; met de brave, zelfingenomen, altijd met zijn jonge vrouw ruziënde Sir Peter Teazle die van Joan Remmelts een in dit milieu uitzonderlijke hartelijkheid meekreeg. Men kon meer dan tevreden zijn met de manier waarop Louis van Gasteren de weinig houvast biedende rol van Sir Oliver Surface had opgevat. Deze geroutineerde acteur heeft een prachtige, potsierlijke blijspelfiguur gemaakt van een in de tekst nogal serieuze suikeroom.

Mien Duymaer van Twist was als de intrigerende Lady Sneerwell een imposante verschijning, maar zij bracht slechts de helft van haar personage tot uitdrukking. Men kon namelijk beter geloven aan haar boosaardige tong dan aan haar amoureuze illusies. Kitty Janssen was als Lady Teazle voortreffelijk op haar plaats: heel slecht en snel met de tong en heel mooi en onschuldig om te zien. Winnifred Bosboom daarentegen, ook heel decoratief als het jonge meisje Maria, maakte haar ondankbare rol nog wat onbeduidender dan nodig was.

De brave losbol Charles Surface werd door Guus Oster braaf, los en innemend vertolkt. Een uiterst ridicule salonfiguur werd bijgedragen door Dick Scheffer en een lugubere snuiter door Bert van der Linden. Paul Huf was een waardige roddelaar en Johan Schmitz speelde de kleurloze rol van rentmeester Rowley met kleurloze toewijding. De joodse geldschieter Mozes, ook

[p. 210]

een van de brave types uit deze galerij van witte of zwarte figuren, is door een overdreven delicaatheid van de regisseur veranderd in iemand die Trustfull heet. Philippe la Chapelle had nu weinig houvast aan deze geariseerde financier.

Het oogverrukkende van de voorstelling was vooral te danken aan de uitzonderlijk mooie kostuums van mevrouw A. Roland Holst-de Meester, die de mode en de opschik van de tijd had weten te individualiseren in een ieder afzonderlijk kenmerkende kledij. De kleurencombinaties van deze toiletten bleken bovendien uitstekend te harmoniëren met de decors van Friso Wiegersma die voor de vele taferelen van dit stuk uit suggestieve aanduidingen bestonden tegen een zwart fond en die over het algemeen doeltreffendheid en humor combineerden.