De eend op zolder

Lessing, Nathan de Wijze

Niet iedereen zal bij het lezen van de titel Nathan de Wijze onmiddellijk denken: dat is nu een stuk dat ik niet missen mag. Wie het niet in lange Duitse lesuren op school heeft moeten lezen, heeft er toch wel weinig opwekkende dingen van gehoord. Lessing, herinnert men zich misschien, is een Duitse dichter die nog weer voorafgaat aan Goethe en Schiller en die Shakespeareaanse verzen heeft trachten te schrijven in dat zwaarwichtige taaltje van onze oosterburen dat daar zo weinig geschikt voor is.

De reputatie bestaat, maar zij is onverdiend. Lessing was een man met innemende trekken, die o.a. de verdienste heeft gehad dat hij de eerste burgerlijke tragedie heeft geschreven. Hij was in vele opzichten ‘de eerste’. Hij was bijvoorbeeld ook de eerste journalist die tevens filosoof en dichter was. Zijn Nathan der Weise dat hij in 1779, tegen het einde van zijn leven, geschreven heeft was niet alleen een loflied op de verdraagzaamheid, maar ook een bestrijding van het religieuze fanatisme. De betekenis van Lessing is door de romantiek en door de neoromantische stromingen die er op gevolgd zijn telkens weer verduisterd. Maar als het fanatieke en het eenzijdige is uitgewoed, sluit de Europese traditie zich telkens weer bij zijn humanisme aan. Nathan der Weise is als pleidooi voor religieuze verdraagzaamheid misschien verouderd, als polemiek tegen raciale discriminatie en apartheid is het opnieuw actueel.

Lessings gedicht heeft bovendien de bekoring van het sprookje. De suggestieve gestalten uit Duizend-en-één-Nacht zijn erin

[p. 206]

tot leven gekomen: de rijke koopman, de rechtvaardige sultan, de dappere krijgsman, het edele meisje en allen tegen een achtergrond van onmetelijke schatten, zowel aan goud en sieraden als aan wijsheden en kernachtige gezegden. De dichter heeft het een beetje al te bont gemaakt in zijn intrige, waarin te veel mensen aan het slot elkaars broer en zuster blijken te zijn. Zijn kennis van de Griekse tragici, die een voorkeur hadden voor dit soort van ‘herkenningen’, heeft hem hier waarschijnlijk parten gespeeld. Latere bewerkers voelden in elk geval meer voor een romantische lierdesaffaire tussen Rachel en de Tempelier, die daarom niet verwant mochten zijn. Hans Roduin die de Nederlandse bewerking voor Centrum heeft vervaardigd heeft hen hierin gevolgd. Met deze romantisering zijn verder een bekorting en een vereenvoudiging tot stand gebracht die zeker gerechtvaardigd zijn. Het vijfvoetige jambische vers heeft Roduin in zijn bewerking op bekwame wijze gehandhaafd.

Regisseur Vladek Sheybal heeft veel aandacht gegeven aan sfeer en achtergrond van deze in Jeruzalem spelende fabel. In de gemaskerde figuren die telkens tussen de scènes een soort van gedanste pantomimes uitvoerden werden haat en dreiging van de elkaar bestrijdende machten voelbaar gemaakt. De geheimzinnige sfeer werd verder gesuggereerd door het gecompliceerde, door trappen en hoogteverschillen gemarkeerde decor en de rijke exotische kostuums van Roger Chailloux en ten slotte door een klankdecor van muziek en versterkte natuurgeluiden dat op zichzelf al een sterke werking had.

In dit gunstige milieu is door een speelstijl die stilering combineerde met een maximale gevoelsinzet het archaïsche dicht bij het moderne gebracht. Guus Hermus heeft de nobele jood Nathan met humor gespeeld, licht, speels, objectiverend, zoals in een sprookje past, maar in de emotionele passages, zo direct, subjectief en met een wereld van ingehouden, maar ten volle aanwezig gevoel, dat er ademloos is geluisterd in een stilte die zeldzaam is in onze schouwburgen. In de ontroering die zich van het publiek meester maakte besefte men dat er hier niet meer geacteerd werd, maar dat er iets anders gebeurde. De grootste kunst

[p. 207]

is alleen nog maar leven, inhoucl, gevoel, zonder zichtbare middelen. Het was wel merkwaardig dat die grote kunst, die zo zelden te zien is op het toneel, in dit kleine schouwburg je plotseling aanwezig was in een stuk nog wel dat in de muffe schoolboekjes staat.

(1963)