De eend op zolder

[p. 203]

Goldoni, De Ware Vriend

De 18de eeuwse Italiaan Carlo Goldoni van wiens komedie De Ware Vriend (Il Vero Amico) het Rotterdams Toneel een joyeuze voorstelling heeft gegeven wordt veelal beschouwd als een hervormer en voltooier van de commedia dell'arte. In het programma wordt over deze kunstvorm het een en ander verteld. Uit de daar gedane mededeling dat de acteurs half dansers, half zangers en half spelers waren kan men begrijpen hoe moeilijk die techniek is voor onze tegenwoordige toneelkunstenaars die niet meer uit drie helften bestaan.

Het is overigens begrijpelijk dat over de commedia dell'arte met haar vaste typen, legendarische improvisatie en vermenging van dansen, zingen en acteren vaak met een zekere wijding wordt gesproken. Voor wie bezwaar heeft tegen de overheersende betekenis die woorden, problemen en ideeën op het toneel gekregen hebben is dit begrip een symbool geworden voor het zuivere toneelspel, onbezoedeld door de literatuur, die zoals men weet zo verfoeilijk cerebraal is. De moderne commedia dell'arte vindt men trouwens in circus en revue, maar voor de toneelspeler is een reconstructie van het historische verschijnsel een aantrekkelijke gedachte, omdat hij er mee kan ontkomen aan de suprematie van de toneelschrijver. De situatie wordt dan nogal paradoxaal, omdat hij zich voor die verlossing moet wenden tot... een toneelschrijver en wel tot Goldoni die met de improvisatie van de commedia dell'arte gebroken heeft.

Regisseur Ton Lutz nu heeft Goldoni's vernieuwing - hij brak met de improvisatie en met enkele regionale clowns - ten dele te niet gedaan door die clowns met het changeren van de decors te belasten. Hij heeft deze changementen op vindingrijke manier laten doen, vol met commedia dell'arte-grappen, hij heeft het optreden van de clowns choreografisch laten verzorgen door Albert Mol en Netty van der Valk op een door Lex van Delden geschreven muziek en dit alles met vaak heel gelukkige resultaten, maar het blijspel dat een eigen humor en een eigen zwaartepunt heeft, werd hierdoor uit zijn voegen gerukt. Deze injectie

[p. 204]

van Goldoni met commedia dell'arte-elementen is net zo iets als het plaatsen van heiligen beelden in een protestantse kerk. Zij hebben er wel iets mee te maken, maar zij horen er niet.

De stukken van Goldoni vertonen ook dit verschil met de commedia dell'arte, dat de personages minder van het toneel en meer van de werkelijkheid zijn afgekeken, al zijn zij ook in hoge mate gestileerd en aan de regels van het blijspel aangepast. De Ware Vriend is de thematische uitwerking van het conflict tussen vriendschap en liefde. Wat moet Florindo doen als hij verliefd wordt op Rosaura, de verloofde van zijn vriend en gastheer Lelio? De zaak wordt gecompliceerd doordat Rosaura de dochter is van een aartsvrek, Ottavio, een van alle tragiek ontdane afstammeling van Harpagon, die een geldkist heeft onder zijn bed en zijn dochter graag uithuwelijkt zonder bruidschat. En er is het misverstand met de oude vrijster Beatrice met wie Florindo bijna in het huwelijk treedt uit fatsoensoverwegingen. De clowns ontbreken niet, maar zij zijn hier menselijke bedienden die hun traditionele maskers hebben afgelegd.

Deze komedie is met vaart en verve gespeeld en het belangrijkste bezwaar dat men zou kunnen maken is de pure voortreffelijkheid van Bob de Lange's vertolking van de vrek Ottavio, die de andere, toch ook zeer aanvaardbare spelers ver in de schaduw stelde. Wat Bob de Lange hier doet is grandioos, van een heel zeldzame, uitgekiende kracht. Iedere beweging, zijn manier van lopen, de fascinerende tremor van de handen die aan één stuk door geld tellen, de dictie die ook is afgepast als zuinig wisselgeld, de hele systematische krankzinnigheid van deze potsierlijke verschijning - het is alles fantastisch en briljant.

Geen van de andere spelers heeft de beschikking over deze plastiek en dit hoge niveau van kluchtspel. Maar binnen hun beperktere mogelijkheden voldeden Ton van Duinhoven en Steye van Brandenberg zeer wel als de vrienden Florindo en Lelio, al had men van de eerste wat meer vurigheid willen zien in plaats van gladde parmantigheid. Ina van Faassen maakte een ietwat geremde indruk als de mooie Rosaura, Nell Koppen was een temperamentvolle Beatrice en Henny Orri een felle Colom-

[p. 205]

bina. Met een fijne, al te bedeesde humor speelde Wim van den Brink de beide knechts.

De decors en kostuums van Nicolaas Wijnberg hadden karakter en charme, maar ook een overladenheid die overeenkwam met het ‘te veel’ dat de hele onevenwichtige voorstelling kenmerkte.

(1956)