De eend op zolder

William Congreve, The Way of the World

The Way of the World is een ‘moeilijk’ stuk dat ondanks zijn briljante kwaliteiten op het toneel zelden een succes is geweest

[p. 191]

omdat de intrige ingewikkeld en weinig helder is en de actie zwak en zonder overtuigende relatie tot de karakters. Tekenend voor de auteur, wiens dramatische oeuvre op zijn dertigste jaar voltooid was, is de anekdote omtrent het bezoek dat de veel jongere Voltaire hem omstreeks 1726 bracht. Congreve verwierp alle huldebetuigingen en verklaarde dat hij beschouwd wilde worden als een willekeurige gentleman zonder literaire roem. Voltaire antwoordde dat hij hem in dat droevige geval niet eens zou hebben bezocht. Het misverstand tussen beide schrijvers hangt samen met het verschil tussen een moralist en een psycholoog. Voltaire was een apostel van de 18de-eeuwse Verlichting, een partijganger van het goede tegenover het kwade. Congreve daarentegen was niet geïnteresseerd in ‘morals’, maar in ‘manners’, niet in wat men zou moeten doen, maar in wat men doet. Perfectie was voor hem niet te vinden in de verkondiging van ideeën, maar in het beheersen van de etiquette: niet de schrijver, maar de gentleman stond aan de top van zijn waardenschaal.

Congreve is een typische vertegenwoordiger van de reactie tegen de puriteinen die gepaard ging met de Restauratie. Elegantie, geestigheid en gratie zijn de hoogste waarden in een strijd van vernuften waarin man en vrouw bij voorbaat elkaars gelijken zijn. Hij is verwant aan de schrijver van Les Liaisons Dangereuses die ook niet verontwaardigd was door de menselijke zwakheden, maar geboeid door een intelligente exploitatie ervan. In het intrigerend liefdespaar Fainall-Marwood kan men dan ook duidelijk voorlopers zien van het koppel Valmont-Merteuil uit de roman van Laclos.

The Way of the World heeft elementen die ontleend zijn aan Molière, b.v. de twee verwijfde beau's die zo uit de Misanthrope lijken overgestapt. Maar overigens is Congreve een cynischer manipulator met mensen, al koestert een figuur als mevrouw Millamant zich duidelijk in zijn sympathie. Maar zij heeft zijn voorkeur omdat zij beantwoordt aan zijn aristocratische maatstaven. Zij is onafhankelijk, niet gemakkelijk dupe van een sentiment behalve van haar liefde voor de superieure Mirabell, of-

[p. 192]

schoon zij een huwelijk met hem ook alleen aanvaardt op voorwaarden die haar zelfstandigheid in hoge mate waarborgen. Een zeer curieus document, deze feministische proclamatie uit het jaar 1700!

Wat dit stuk zijn voornaamste charme geeft is het resultaat van Congreve's hartstocht voor de kunst der conversatie en der elegante formulering, voor de verbale speelsheid van een samenleving waarin cultuur en elite nog identiek waren. Zo plompverloren als de intrige is, zo geschakeerd zijn de expressie en de woordkeus van de personages in rechtstreeks verband met hun sociale positie en psychische structuur. Vertaalbaar is dit alles eigenlijk slechts ten dele en daarom verdient de Nederlandse tekst van David Koning en Bob de Lange, die veel intact liet, grote waardering. Alleen de titel was weinig gelukkig weergegeven met het huisbakkene Zo Zijn Onze Manieren.

De Lange's regie getuigde van respect voor de stijl en de conventies van de Restauratie-komedie. Zozeer zelfs dat hier en daar bekortingen en versnellingen voor een hedendaags publiek nog wel wenselijk lijken. De bezetting was in het algemeen van goed gehalte. Bijzonder vermakelijk waren de oude, manzieke Lady Wishfort van Magda Janssens en haar rustieke neef Sir Wilfull Witwoud van Johan Fiolet. Ann Hasekamp speelde de eigengereide mevrouw Millamant opmerkelijk pittig en gracieus. Eric van Ingen had niet helemaal de magnetische persoonlijkheid voor Mirabell, maar wel het vermogen om zijn gecompliceerde frasen doeltreffend te plaatsen. Caro van Eyck en Bob de Lange vormden het complotterende paar snoodaards, door laatstgenoemde wat al te sober uitgebeeld. De twee beau's werden met veel humor getypeerd door Ton van Duinhoven en Eli Blom. Henny Orri was de dochter en Marianne van Waveren de kamenierster van Lady Wishfort. Onder de maat was alleen Tonny Foletta als Waitwell, de knecht van Mirabell die als ‘Sir Rowland’ Lady Wishfort het hof moest maken.

Overigens gaf de voorstelling in de kleurige, kokette decors van Wim Vesseur goed en zuiver afgewogen samenspel te zien. Menige scène van dit ‘moeilijke’ kostuumstuk was uitermate

[p. 193]

vermakelijk en het geheel was zo dat er véél aan te beleven viel en dat het, ook zonder opwindend of meeslepend te zijn, steeds interessant was en boeiend.

(1954)