De eend op zolder

Molière, Geleerde Dames

Molière's komedie Les Femmes Savantes (Geleerde Dames) is niet alleen een satire op 17de eeuwse blauwkousen, maar ook op literaire pedanterie in het algemeen. Het is een onderwerp dat niet veroudert omdat de menselijke dwaasheid telkens weer een gemakkelijke distinctie zoekt in een lege woordkunst, in woorden ‘die zich loszingen van hun betekenissen’. Molière hekelde niet alleen een mode, een zich algemeen voordoende aanstellerij, maar ook de onechtheid, de artistieke pretentie die op niets berust, maar die door de dommen niet wordt doorzien.

Hij heeft het thema verschillende keren gebruikt: in het begin van zijn loopbaan al in de éénakter Les Précieuses Ridicules, het keert terug in Le Misanthrope als een belangrijk element in het requisitoir van een eerlijk man tegen de maatschappij en in Les Femmes Savantes vult hij er vijf bedrijven mee. Het is begrijpelijk dat een schrijver van authentiek talent zich in de eerste plaats ergert aan woordmisbruik en aan de verwisseling van kunst met kitsch die altijd aan de orde is.

Shakespeare heeft op een overeenkomstige manier de woordkunst van de 16de eeuw gehekeld in zijn komedie Love's Labour's Lost. Een vergelijking tussen dat stuk en Les Femmes Savantes zou mij hier te ver voeren. Bij Shakespeare zijn het de mannen die belachelijk gemaakt worden, als zij ter wille van literatuur en wetenschap de omgang met vrouwen afzweren, zoals Molière's geleerde dames van de liefde alleen het geestelijk aspect aanvaarden

[p. 187]

willen. Een van de verschilpunten is wel dat Molière een veel scherpere pen voert dan Shakespeare. Zijn ‘bel esprit’ Trissotin, die bij de eerste voorstelling in 1672 nog ‘Tricotin’ heette, was een herkenbaar portret van de in die dagen populaire dichter, de abbé Cotin en het is ook een sonnet van deze poëet dat in een nog steeds kostelijke scène wordt geridiculiseerd. Ook de geleerde dichter Vadius is een karikatuur van een bekend man uit die tijd.

Om het volle effect van Les Femmes Savantes in 1672 te begrijpen moet men zich dus voorstellen dat een hedendaagse komedie bijvoorbeeld de heren Rodenko en Lucebert, herkenbaar gegrimeerd ten tonele zou brengen, terwijl een van hen dan bovendien nog eigen dichtwerken ten beste zou geven, voorzien van het dodelijk kommentaar van groteske bewonderaarsters.

De actuele toepasselijkheid die Molière's satire bezat is weliswaar onherstelbaar verloren gegaan, een algemene geldigheid heeft zij behouden. In de heren Trissotin en Vadius herkennen wij geen individuen meer, maar wij zien ze nu als karikaturale typen van een toch onsterfelijk soort. Een andere kwestie is of men de satire op het vrouwelijk karakter in Molière's komedie nog enige geldigheid wil toekennen. Zijn geleerde dames zijn belachelijke dweepsters die in andere opzichten superieur zijn aan enkele mannen in het stuk: de valse ‘bel esprit’, de pedante geleerde en de wilszwakke bourgeois Chrysale. De vrouwen komen er in verhouding dus niet zo slecht af bij Molière, al moet men toegeven dat er tegenwoordig door mannen even hard en belachelijk gedweept wordt als door vrouwen.

In Les Femmes Savantes komen enige prachtige afgewogen komische scènes voor, zoals de dialoog tussen Chrysale en Philaminte over het ontslag van het keukenmeisje Martine dat onvergeeflijke inbreuken heeft gemaakt op de grammatica, de scène waarin de niet meer zo aantrekkelijke Bélise blijk geeft van haar overtuiging dat verliefdheden op andere vrouwen delicate vermommingen zijn van hofmakerij jegens haar en, niet te vergeten de scène met de gedichten van Trissotin en zijn ruzie met Vadius. Toch is dit niet helemaal genoeg voor de vijf bedrijven, waarin dan ook taferelen voorkomen zoals het gesprek over de smaak

[p. 188]

van het hof die alleen voor Molières' tijdgenoten interessant waren en die nu een verouderde indruk maken.

De Nederlandse Comedie heeft van deze in vele opzichten toch nog zo amusante komedie onder regie van Fons Rademakers een bijzonder aardige voorstelling gegeven. Het stuk werd in de knappe, geraffineerde vertaling van L.Th. Lehmann in een hoog tempo gespeeld en in een, op een enkele uitzondering na, voortreffelijke bezetting. Mary Dresselhuys was erg grappig als Philaminte, de bazige, geleerde dame die haar dochtertje Henriette tegen haar zin wil uithuwelijken aan de schertsdichter Trissotin. Zij was misschien iets te charmant voor de haaibaai die ze wezen moest, maar ik kon dat geen groot bezwaar vinden. Johan Fiolet was allervermakelijkst als haar echtgenoot Chrysale, de pantoffelheld die zich tegen alle evidentie in voor een flinke vent houdt. Ook Petra Laseur, debuterend, was voortreffelijk als Henriette, die zij lief en parmantig speelde en met een dictie die niet voor die van haar ervarener collega's onderdeed. Veel plezier viel er ook te beleven aan de ingebeelde Bélise van Mien Duymaer van Twist die al de humor waarover zij beschikt meegaf aan die bijzonder dwaze rol en aan de Trissotin van Han Bentz van den Berg die deze ‘bel esprit’ liet balanceren tussen schaap en schurk.

(1959)