De eend op zolder

[p. 183]

Molière, De Vrek

Tussen de ruim dertig stukken die Molière geschreven heeft zijn er, in tegenstelling tot de kluchten en zedenhekelende blijspelen, vijf of zes die men ‘karakter-komedies’ kan noemen: komedies waarin een centrale figuur optreedt wiens karakter door een overwegende ondeugd wordt bepaald. Het is opmerkelijk dat deze komedies geen tragedies geworden zijn, want de personages, die door bepaalde waanvoorstellingen worden beheerst en die men tegenwoordig het etiket ‘neurotisch’ zou opplakken, zijn eerder beklagenswaardig dan belachelijk. Dat Molière ertoe komen kon het komische van die ongelukkigen te accentueren, houdt ongetwijfeld verband met de inzichten van zijn tijd in het wezen van de geestesziekte die immers als een bron van griezelig amusement werd beschouwd. De schrijver was zelf echter te zeer mensenkenner om niet overal door de gangbare zienswijze heen de tragische kanten te laten doorschemeren.

De moeilijkheid bij de opvoering van deze karakter-komedies schuilt dan ook voornamelijk in de dosering van de belachelijke en beklagenswaardige elementen van de hoofdfiguur. In L'Avare is deze dubbelzinnigheid bijzonder treffend. Harpagon die verliefd is op zijn geldkist en die alle overwegingen daaraan ondergeschikt maakt, die terwille daarvan zijn liefde, zijn eer, zijn aanzien bij zijn kinderen, zijn reputatie in de wereld opgeeft, is op en top een tragische held. Molière draagt er zorg voor dat er geen twijfel kan bestaan aan de waarde die hij hecht aan al die geofferde zaken: deze zestig jarige heeft zich een huwelijk in het hoofd gezet met een niet eens rijk meisje, hij is gevoelig voor vleierij over zijn uiterlijk, hij wil van zijn kok-koetsier weten wat de mensen van hem zeggen, maar hij aanvaardt ten slotte dat hij gehaat en veracht wordt door iedereen, als hij zijn gestolen geld maar terugkrijgt, het enige dat zijn zelfrespect en bestaan mogelijk maakt.

Het oude blijspel van de vrek dat bij Plautus al te vinden is moet voor Molière de betekenis hebben gehad van een résumé van komische situaties die zozeer met tragische aspecten

[p. 184]

verbonden zijn dat zij er een ondeelbaar geheel mee vormen.

Voor een toneelspeler als Jan Musch is zo'n veelkantige karakter-rol wel bijzonder geschikt om als afscheidsrol te dienen. Hij heeft Harpagon honderden malen gespeeld. Het personage dat hij in deze afscheidsvoorstelling te zien geeft is dan ook duidelijk een eindstadium waarin ook de acteur een résumé geeft van zijn uitbeeldingsvermogen. De rol is zo tot in alle details geboetseerd, zo beladen met vondsten, zozeer tot zijn uiterste expressiviteit uitgegroeid dat hij meer dan menselijke proporties heeft aangenomen.

De Harpagon van Musch is zoiets als het archetype van de Schraapzucht geworden. Met uitsluitend komische middelen heeft hij een figuur opgebouwd die vooral huiveringwekkend is als een lachspiegelbeeld waarvan men gruwt, omdat het een waarheid over de mensen onthult die tegen ieder verweer bestand is: een monster, ongenaakbaar, kinderlijk en potsierlijk; onmiskenbaar een mens.

(1952)