De eend op zolder

Molière, De Misantroop

Molière heeft zich veelal bezig gehouden met de hekeling van ondeugden die door hem gewoonlijk in reusachtige proporties worden afgebeeld. In De Misantroop is echter een exces van deugd aan de orde. Alceste is de man die onder geen enkele omstandigheid oneerlijkheid verdraagt. Hij is dus niet alleen het volstrekte tegendeel van Tartuffe; alle anderen, die zich aan de maatschappelijke conventies houden, worden Tartuffes vergeleken bij hem. Hij haat zijn medemensen omdat zij oneerlijk zijn, huichelen, vleien, vriendelijkheden zeggen die zij niet menen. Hij haat de slechten omdat zij slecht zijn en de anderen omdat zij de slechtheid verdragen. Aleceste is de boze jongeman van de 17de eeuw.

Molière heeft ongetwijfeld gesympathiseerd met deze Alceste, al vond hij hem door de absoluutheid van zijn opvattingen ook belachelijk. Wat in deze komedie gedemonstreerd wordt is de onmogelijkheid van een consequent eerlijk man om in de maatschappij te leven. Men kan geen proces winnen als men weigert gebruik te maken van machtige invloeden; men maakt zich als literair criticus volslagen onmogelijk als men zegt wat men werkelijk meent: de scène met het sonnet van Oronte waar-

[p. 179]

over Alceste een eerlijk oordeel moet geven vind ik altijd een hoogtepunt.

Het is duidelijk dat Aleste's mensenhaat die uit een passie voor eerlijkheid voortkomt gunstig afsteekt bij het geroddel uit afgunst en leedvermaak waarin Célimène en de markiezen uitmunten. Maar met dit alles zou toch De Misantroop een nogal primitieve komedie zijn gebleven, als Molière niet de meesterlijke gedachte had gehad om Alceste verliefd te laten zijn op het lichtzinnige roddelaarstertje Célimène en niet op de rechtschapen Eliante. Hij ziet wel dat het karakter van Célimène niet deugt en dat van Eliante wel, maar hij is nu eenmaal verliefd op Célimène. En hij moet dus wel aan de voeten liggen van wat hij veracht.

Met deze draai maakt Molière geloofwaardige mensen van zijn gestileerde en gechargeerde personages. Alceste is consequent tot in het krankzinnige, hij is de enige die het opvoedkundig vermaan dat men niet mag jokken au sérieux heeft genomen en hij verwerpt alle mensen die jokken behalve de kampioenjokster die hij niet kan weerstaan. Met dit levende element is tegelijkertijd de tragiek geïntroduceerd. Alceste wordt op een punt gebracht waarop hij moet kiezen tussen zijn liefde en zijn eer. En dan kiest hij de eer, de eenzaamheid in de woestijn, de enige plaats waar men nog een eerlijk man kan zijn.

De Misantroop is een van de aardigste, een van de beste komedies van Molière. De voorstelling onder regie van Ton Lutz had talrijke kwaliteiten. Toch kwam er niets groots, niets meeslepends, niets fascinerends uit tevoorschijn. Een volmaakt decor en mooie kostuums van Nicolaas Wijnberg, een voortreffelijke vertaling in verzen van L.Th. Lehmann (op enkele kleine ontsporingen na), goed spel vooral van Guus Hermus in de titelrol en toch waren er maar enkele momenten waarin de ‘werking’ van Molière merkbaar was. Er bleef verder een leegheid, een slapheid, een pudding-achtigheid, die ik, om nu ook maar eens eerlijk te zijn, niet goed kan verklaren.

Misschien was er een gebrek aan stilering in het spel, de contrastwerking te zwak, de kantjes te rond. Misschien was Ann

[p. 180]

Hasekamp die Célimène speelde niet helemaal tegen haar rol opgewassen, niet vrolijk, niet lichtzinnig, niet briljant genoeg; maar zij kwam toch een heel eind. Misschien was het spel van Hermus te fragmentarisch, te verbrokkeld, was zijn rol nog niet voldoende tot een vloeiend geheel geworden. Misschien was Ton Lutz als vriend Philinte een beetje te sullig in plaats van gewoon vriendelijk. Misschien was Henny Orri als Arsinoë, de krengige vriendin van Célimène, niet krengig genoeg, teveel een Hollands mevrouwtje met haar voor en tegen in plaats van een briljant serpent uit een hofsfeer. Misschien waren Ton van Duinhoven en Pieter Lutz als de belachelijke markiezen te clownesk, te leutig en te weinig gechargeerd hoofs. Misschien was Ina van Faassen te ernstig als de eerlijke Eliante. Steye van Brandenberg leek mij toch echt wel goed als de ijdele dichter Oronte. Misschien werd er wel te veel gestaan door de spelers, zodat alles zo voorbereidend leek, alsof het spel nog beginnen moest. Waarom de markiezen en de andere gasten van Célimène niet zitten als zij haar virtuoze roddelpartij houdt, is mij niet duidelijk. Misschien kreeg men daardoor wel het onbehaaglijke en tochtige gevoel dat er voortdurend geantichambreerd werd?

Maar dit zijn gissingen. Werkelijk zwakke plekken waren er niet. Misschien was het spel zelfs wel heel goed en het stuk toch niet meer helemaal zo bevredigend als ik dacht?

(1958)