De eend op zolder

Molière, Tartuffe

De voorstelling die de Nederlandse Comedie van Molière's Tartuffe heeft gegeven had een goede bezetting voor de belangrijkste rollen die zorgden dat de centrale scènes goed overkwamen en dat het publiek zich uitstekend vermaakte met komische situaties die na bijna drie eeuwen deugdelijk beproefd mogen heten. Maar de voorstelling als geheel leek mij een demonstratie van hoe men Molière niet moet spelen.

Het loont namelijk de moeite om bij deze auteur op de toneel-aanwijzingen te letten. Als hij aangeeft: ‘Het toneel is te Parijs, in het huis van Orgon’, dan moet men ook in dat huis zijn en nergens anders. Nu had men hier behalve dat interieur ook een tuin vóór het huis met bankjes en boompjes en een schommel. Een deel van het spel speelde zich in die tuin af. Het was merkwaardig om te zien hoe bijna alles wat in die tuin gebeurde verkeerd ging of zijn effect miste. Bijvoorbeeld de opkomst van Tartuffe.

Dit is een gebeurtenis die Molière bijzonder grondig heeft voorbereid. Er is twee bedrijven lang over hem gesproken zonder dat hij zich heeft vertoond. De nieuwsgierigheid van de toeschouwer naar deze fascinerende figuur die door alle personages als een huichelaar wordt doorzien, behalve door de in zijn waan verstrikte heer des huizes Orgon en diens bigotte moeder, heeft een toppunt bereikt. Tartuffe komt op en vindt in de kamer alleen de hem bijzonder vijandig gezinde Dorine. Hij herneemt zich onmiddellijk, opent de deur waardoor hij is binnengekomen en roept luid enige mededelingen waaruit zijn asketische vroomheid moet blijken naar zijn onzichtbare knecht (‘tartuffe, parlant

[p. 176]

haut à son valet, qui est dans la maison, dès qu'il aperçoit Dorine’). De regisseuse van deze voorstelling, Ank van der Moer, deed het echter heel anders. Zij had haar tuin. Zij liet de knecht plaats nemen op de schommel en een smakelijk boutje verorberen waarbij Dorine lachend toekijkt. Dit tafereeltje speelt zich op de voorgrond af, leidt de aandacht af van de entrée van Tartuffe die de kamer moet doorlopen zonder tekst, zonder enige indicatie van zijn karakter, om de knecht in de tuin van zijn schommel te laten komen en hem dan een zweepje en een gebedenboek te overhandigen. De gedurende twee bedrijven voorbereide entrée, die men aan Ko van Dijk ook uitstekend kan toevertrouwen, mislukte en Tartuffe's hypocrisie werd niet geimproviseerd door de onverwachte ontmoeting met Dorine, want hij droeg de utensiliën van zijn improvisatie al bij zich. Had men zich aan Molière's aanwijzingen gehouden, dan was de fout niet gemaakt. De knecht zou onzichtbaar zijn gebleven evenals de instrumenten van de zelftuchtiging. ‘Ajouter un personnage à une pièce de Molière?’ vraagt Léautaud naar aanleiding van een soortgelijk vergrijp. ‘Que dites-vous de cette inconvenance, de cette sottise prétentieuse?’

Dit is maar een klein voorbeeld, maar er was telkens een geloop in en uit die tuin, waardoor de zaken verhaspeld werden. Verreweg de schadelijkste ingreep van de regie kwam aan het slot, waar zich een ‘coup de théâtre’ afspeelt die Molière, zoals zijn gewoonte is, zo snel mogelijk afhandelt. De gerechtsdienaar arresteert niet de brave Orgon, zoals men verwachtte, maar de slechte Tartuffe, omdat de vorst intussen alles begrepen heeft. Cléante, de raisonneur van het stuk, spreekt een paar opbouwende woorden en Orgon geeft zijn dochter aan haar trouwe, door hem zo miskende verloofde. Doek.

Maar niet zo in deze voorstelling. Hier werd het slot in drie scènes geknipt, waarbij de woorden van de gerechtsdienaar werden gegeven aan een rechter die ze in een complete rechtszitting uitspreekt. Weer een nieuw personage! En ook hier zeg ik met Léautaud: ‘een ongepastheid en een pretentieuze zotheid’. Het publiek dacht tot driemaal toe dat het stuk uit was,

[p. 177]

klapte, stond op, moest weer gaan zitten. Alleeen de derde keer was het raak.

Waarom dit alles? Waarom dit regisseursgedoe, dat niet willen interpreteren, maar verfraaien, uitbreiden, aandikken? Ik weet het niet. Ik heb de hoogste achting voor Ank van der Moer, die vaak genoeg van intelligent toneelgevoel heeft blijk gegeven, maar hier heeft zij dat griezelige ‘teveel’ willen aanbrengen, dat de Nederlandse Comedie speciaal voor klassieke auteurs schijnt te reserveren.

Haalt men het er allemaal uit, de tuin en al het gedoe, dan zou er een veel sterkere voorstelling overblijven. Ko van Dijk had van de titelrol een prachtig gluiperdje gemaakt, om beurten zalvend en verlekkerd en steeds weerzinwekkend op een ingetogen en verfijnde manier: een verbluffend staaltje van zijn veelzijdigheid. Vooral zijn scènes met Mary Dresselhuys, die een vermakelijke en fijn afgestemde Elmire was, maakten veel goed.

Mien Duymaer van Twist had haar rol van mevrouw Pemelle naar mijn smaak te zwaar aangezet. Zij is ten slotte een belachelijke echo van haar zoon Orgon; zij accentueert zijn belachelijkheid door nog na te echoën in haar verblinding als zijn ogen eindelijk zijn opengegaan. Mevrouw Duymaer maakte te veel een donderende dragonder van dit mensje. Johan Fiolet was geheel in zijn element als de trouwhartig-verblinde Orgon (Molière's komedie is niet alleen een satire op de hypocrisie, maar ook op de verblinding die het succes van de hypocrisie mogelijk maakt). Orgons dochtertje Mariane werd eenvoudig, geestig en charmant gespeeld door Rita Maréchal. Mimi Boesnach gaf aan de energieke Dorine het volle pond van haar warmhartig talent. Minder bevredigend vond ik Eli Blom, Allard van der Scheer en André van den Heuvel die hun personages nogal onbepaald lieten. Bob Goedhart maakte van de deurwaarder iets aardigs en Philippe la Chapelle als de rechter had er helemaal niet mogen zijn.

De vertaling van Bertus Aafjes, die indertijd ook voor de voorstelling van ‘Comedia’ is gebruikt, is uiterst vernuftig, vol

[p. 178]

met vondsten en grapjes, waarvan er voor mijn gevoel vele misplaatst zijn. Ik had vaak de indruk dat Aafjes veel doet, te veel, voor een goed-geplaatst rijm. De tekst rijmde daardoor zo buitensporig dat men er tureluurs van werd. Soms overheerste er een Thomasvaer en Pieternel-leutigheid die met de verzen van Molière niets te maken had.

Hans van Norden had in de decors geen gelukkige hand gehad. Daar was in de eerste plaats al die tuin die ik verfoei en een voorgevel van het huis die af en toe werd neergelaten en die ook niet nodig is. En het interieur zelf herinnerde onvoldoende aan de stijl die men in een 17de eeuws Parijs huis denkt te vinden.

(1957)