De eend op zolder

Molière, Don Juan

Don Juan ou le Festin de Pierre is een fascinerend meesterwerk, maar ook een toneelstuk dat als proefwerk op alle cursussen voor toneelschrijfkunst zou worden afgekeurd. Men zou namelijk het tweede bedrijf er rustig uit kunnen laten zonder dat deze operatie iets aan de actie zou veranderen. Ook verschillende andere scènes, zoals die met monsieur Dimanche, lijken nogal toevallig in Don Juan verzeild te zijn. Het stuk is een wonderlijk geheel, onevenwichtig gebouwd, vol met losse eindjes en hangende draadjes. En toch een meesterwerk. Het is Molière's stoutmoedigste stuk en naast Le Misanthrope en L'Ecole des Femmes maakt het de indruk hem op zijn persoonlijkst te vertegenwoordigen.

Deze proza-dialoog (volgens Sarcey is het stuk een lange conversatie tussen een imbeciel en een atheïst) heeft zoveel verve en spontane beweging dat men de overtuiging krijgt dat Molière

[p. 173]

dit experiment met een leven ‘jenseits von Gut und Böse’ hevig geboeid moet hebben. Van het bovennatuurlijke element, dat bij zijn bron (het stuk van Tirso de Molina) hoofdzaak was, maakte hij een snelle en korte slotscène om te zorgen dat zijn ‘grand seigneur méchant homme’ zijn gerechte straf niet ontloopt. Don Juan slaat alle waarschuwingen van de hemel in de wind en vraagt het standbeeld van de commandeur (een van zijn slachtoffers) ten eten en wordt naar behoren door de bliksem getroffen. Molière draait dit slot er zo plichtmatig aan vast dat men, als men de geschiedenis niet kende, zou kunnen menen dat het eten met standbeelden op zichzelf iets laakbaars zou zijn. In deze invitatie is echter de onverschrokkenheid uitgedrukt die aan Don Juan wordt toegeschreven. Zijn misdaden zijn nog tot daaraantoe, suggereert de schrijver, maar zijn gebrek aan berouw, zijn hardnekkig trotseren van de onzichtbare machten, zelfs als zij met behulp van de toneelmeester zichtbaar worden, is onvergeeflijk.

Molière geeft zijn volle aandacht aan de psychologische schildering van een vrijdenker, die op grond van zijn ongeloof in de goddelijke wetten een cynicus is en een schavuit. Het personage krijgt ontegenzeglijk de sympathie van de schrijver en van het publiek, niet alléén omdat hij moedig is en sportieve aandoeningen heeft, maar ook omdat hij ondanks alles bemind wordt. Hij wordt bemind niet alleen door allerlei vrouwen die hij het hoofd op hol heeft gebracht (vooral met zijn eentonige, door tijd en zeden bepaalde methode van het doen van trouwbeloften), maar ook door de hoogstaande Done Elvire die hij na een schaking uit een klooster in de steek heeft gelaten en die geen enkele illusie meer over hem heeft. Don Juan is sympathiek door de enorme vrolijkheid en vitaliteit die Molière zijn booswicht tot op het laatst heeft toegedacht.

Tegenover deze extreme libertijn staat de lachwekkende in gemeenplaatsen denkende knecht Sganarelle. Hij is niet een Shakespeare-clown die de waarheid zegt in vermomming. Hij is de ‘gewone man’ en het ‘gezond verstand’ op zijn kleinst, op zijn lafst, op zijn domst. Sganarelle is de platvloerse imbeciel die

[p. 174]

de stoutmoedigheid van de meester verafschuwt omdat men toch, al knoeiende en liegende, met de zaken des geloofs geen risico mag nemen. Het contrast tussen deze kleine ‘brave’ en de grote ‘slechte’ is de eigenlijke inhoud van het stuk. Kenmerkend voor Molière's waardenschaal is ook dat Don Juans misdaden hun bekroning vinden in een bewuste hypocrisie die voor een Sganarelle een dagelijks trucje is.

Guus Hermus was een snijdende, elegante, enigszins vermoeide, tegelijkertijd sensuele en intelligente Don Juan. M.i. kan de rol vitaler en vrolijker gespeeld worden. Don Juan is geen Hamlet en ook geen scrupuleuze Alceste, maar de lichte melancholie die Guus Hermus aan het personage gaf is bij een losbandige levensgenieter natuurlijk niet ondenkbaar. Hans Kaart maakte van Sganarelle een heel grappige clown met een radde tong. Men kon hem alleen de laffe onderdanigheid jegens zijn meester, die uit zijn tekst blijkt, niet altijd aanzien. De slotclaus waarin Sganarelle vaststelt dat iedereen tevreden kan zijn met de dood van Don Juan behalve hij die daardoor zijn loon misloopt werd door Kaart veel te zwaar aangezet. De climax is bereikt als de boze meester door de bliksem wordt getroffen. Sganarelle moet dan de slotwoorden spreken als een komische verzuchting van een man die pech heeft gehad. Na het bovennatuurlijke vuurwerk eindigt Molière in alle nuchterheid met het kleine berekenende gepiep dat alle drama's overleeft. Kaart wierp zich echter op deze slotzinnen alsof er hier plotseling een enorme tragedie begon. Een regiefout dus eigenlijk, zoals ook het weglaten van bliksem en donder die aan deze woorden vooraf moeten gaan op een verkeerde interpretatie van het slot duidt.

Overigens kan ik alleen maar de grootste waardering hebben voor hetgeen regisseur Lutz hier tot stand had gebracht: een voorstelling die van begin tot eind leefde, vol met knappe details en een weloverwogen mise-en-scène.

De vertaling van Max Nord maakte een heldere, zij het soms ietwat plechtstatige indruk. De decors en kostuums van Nicolaas Wijnberg waren uitzonderlijk mooi. Een vaste bouw van bogen in twee étages kon bij vele taferelen dienst doen en gaf

[p. 175]

telkens op een andere manier een suggestie van wijdheid en hoogte aan de scène waardoor alles formaat en allure kreeg. Het bos in III had ook dat hoge en weidse waarvan Wijnberg het geheim schijnt te bezitten. De kostuums vertoonden een weelderige rijkdom van kleuren.

(1957)