De eend op zolder

Vondel, Joseph in Egypten

Op Vondels naam staan drie treurspelen gewijd aan de oudtestamentische Joseph: over de afgunst van zijn broers, die hem naar het leven stonden en als slaaf verkochten, handelt Joseph in Dothan dat uit dezelfde tijd (1640) dateert als het tweede stuk waarin de geschiedenis met Potiphars huisvrouw aan de orde komt, Joseph in Egypten. Het derde stuk, waarin Joseph als onderkoning van Egypte zijn zoete wraak neemt op zijn broers, is de vijf jaar eerder door Vondel vervaardigde vertaling van Hugo de Groots in het Latijn geschreven drama Joseph of Sofompaneas, ook wel genoemd Joseph in 't Hof. In de 17de eeuw heeft men herhaaldelijk twee van deze stukken gezamenlijk gespeeld. Sinds 1653 werd het gebruik ze alle drie op één avond aan de schouwburgbezoeker voor te zetten.

Dat lijkt een hele kluif, maar de combinatie moet veel aantrekkelijks hebben gehad. Als één geheel gezien is de Joseph-trilogie een merkwaardige cyclus, waarin de held enige malen ten onder gaat en weer verrijst. Hij wordt in de put geworpen en er weer uitgehaald, hij wordt als slaaf verkocht en komt tot aanzien, hij wordt in een kerker gesmeten en ten slotte tot een duizelingwekkende hoogte verheven. In deze gedaante combineert het driedelige drama de eigenschappen van een religieus ritueel (dood en opstanding) met die van een blij eindigend sprookje. Bovendien heeft men bij deze schikking ongetwijfeld bekortingen aangebracht die de dramatische werking van de stuk-

[p. 151]

ken moet hebben versterkt. Zij zijn geen van drieën bijzonder lang, maar wel te lang in verhouding tot de handeling die zij bestrijken.

Vooral het tweede stuk, Joseph in Egypten, dat de Nederlandse Comedie afzonderlijk ten tonele heeft gevoerd, lijdt aan dat euvel. Het is daardoor ongetwijfeld zwakker dan Joseph in Dothan, waarvan hetzelfde gezelschap vorig jaar een veel boeiender voorstelling heeft gegeven. Aan Joseph in Egypten ligt een magere anekdote ten grondslag die Vondel nogal kunstmatig over vijf bedrijven heeft gerekt. Ik kan mij voorstellen dat het stuk, dat nu een nadruk krijgt en een aandacht vraagt waartegen het niet goed bestand is, bekort en als episode tussen de beide andere geplaatst, veel aanvaardbaarder zou worden. Men zou Joseph wederom ontmoeten als het onschuldige slachtoffer van zijn deugd, op een andere manier dan in het eerste deel, om hem vervolgens in het sluitstuk te zien triomferen over zijn familie en over de perikelen van de liefde.

Speelt men echter Joseph in Egypten als een zelfstandige tragedie, dan valt het volle licht op de gebrekkige, ongenuanceerde psychologie en op de afwezigheid van werkelijke tragiek. Josephs standvastige kuisheid is onhelder gemotiveerd. Hij verwijst nu eens naar zijn plichten tegenover zijn weldoener en vaderlijke vriend Potiphar, dan weer beroept hij zich op de zedelijke verwerpelijkheid van overspel, maar men krijgt het gevoel dat hij pas oprecht is, als hij verontwaardigd uitroept: ‘komt gij om mijn kroon, mijn kuisheid te belagen...’ Deze Joseph maakt de indruk veel meer om zijn eigen volmaaktheid bekommerd te zijn dan om de gevoelens van Potiphar, terwijl hij voor de hartstocht van diens huisvrouw, door Vondel Jempsar genoemd, alleen maar verachting en afschuw aan de dag legt. Deze Jempsar is bovendien een mengsel van een frivool wezentje, belust op avontuurtjes en een nobele vrouw die verzengd wordt door een grote passie.

De kwestie is, lijkt mij, dat Vondel het vrij simpele bijbelverhaal heeft aangelengd met elementen ontleend aan de klassieke tragedie van Hippolytus, de zoon van Theseus, die soort-

[p. 152]

gelijke moeilijkheden als Joseph ondervond van Jempsar te lijden had van zijn stiefmoeder Phaedra. Vondel was niet alleen vertrouwd met het desbetreffende drama van Seneca dat hij had vertaald en uitgegeven onder de veelzeggende titel Hippolytus of Rampzalige Kuisheid, hij had zich ook verdiept in de tragedie die Euripides aan dit onderwerp had gewijd. De ‘Voester’ die hij als koppelaarster laat optreden ten behoeve van Jempsar komt dan ook niet uit Genesis, maar uit Euripides en Seneca. Euripides had een belangrijke functie voor dit personage omdat zijn Phaedra veel te beschroomd was om rechtstreeks voorstellen te doen aan Hippolytus. Voor een overeenkomstig doel zou Racine haar later nodig hebben, nl. om de laaghartige wraak te bedenken die bij een in wezen edele vrouw als Phèdre niet paste.

Vondels Jempsar daarentegen is noch beschroomd noch edel. Haar verliefdheid op Joseph is geen tragische hartstocht, maar een onder het vergrootglas gelegde gril. Haar ‘Voester’ die haar noch in onbeschaamdheid noch in laaghartigheid iets leren kan leeft dan ook in een dramatisch niemandsland. Vondel interesseert zich heftig voor begrippen als kuisheid en onkuisheid en hij gebruikt zijn virtuoos dichterschap om die begrippen plastisch en klankrijk uit te beelden. Jempsar en Joseph zijn er de geschematiseerde personificaties van, wat heel iets anders is dan tragische personages. De kwestie ‘to bed or not to bed’ vormt wel hun conflict, maar is voor geen van beiden een werkelijk probleem.

De voorstelling onder regie van Johan de Meester leed onder de moeilijkheid dat de spelers moesten doen alsof zij met een tragedie bezig waren die kennelijk ontbrak. Ellen Vogel als Jempsar had de houding en de fatale allure van een Phèdre zonder dat de rol daaraan ten volle beantwoordde. De keuze van deze prachtige, sfeervolle actrice voor de rol van dit kleine, wellustige wezentje is m.i. tekenend voor een misverstand bij de regisseur, waaraan trouwens Vondel niet geheel onschuldig is. Tom van Beek was een fiere Joseph met een heldere dictie, wiens spel echter op beslissende momenten naar het melodramatische zweemde. Alleen Johan Schmitz, die een bewonderswaardige

[p. 153]

affiniteit tot Vondelteksten heeft, was als Potiphar een geloofwaardig personage. Lous Hensen als Voester balanceerde onduidelijk tussen wulpsheid en vulgariteit. In de rei van Engelen trof Peter Oosthoek als een bekwaam verzenzegger.

Deze Engelen waren overigens zeer royaal in textiel gehuld, in tegenstelling tot de drie ‘Staatjoffers’ die vrijwel niets aan hadden (‘de enige drie open doekjes’ hoorde ik iemand zeggen). Deze staatjoffers zijn Jempsars dienaressen of gezelschapdames. Johan de Meester moet gedacht hebben dat zij als de resultaten van een vrijwel voltooide striptease het contrast tussen de frivoliteit van Egypte en Josephs kuisheid fraai tot uitdrukking zouden brengen. Wel, zij deden het fraai, dat moet worden toegegeven, maar overigens leek de gedachte mij een misvatting. Er moet toch nog een verschil in het oog worden gehouden tussen een luchthartige gezindheid (die trouwens niet bijzonder kenmerkend is voor Potiphar, de waardige heer des huizes) en de sfeer van music-halls of tempelprostitutie.

Het fraaie decor van Wim Vesseur (dat echter de beslotenheid miste waarin heimelijke verleidingsscènes thuishoren) en de expressieve muziek van Lex van Delden konden uiteraard de dramatische tekortkomingen van dit treurspel niet verbloemen.

Vondel is een groot dichter, maar als toneelschrijver een omstreden figuur met hartstochtelijke verdedigers en even fanatieke verguizers. Ik reken mij tot geen van beide partijen, maar ik ben telkens vooral benieuwd naar de argumenten van de verdediging. Deze voorstelling van Joseph in Egypten leek mij niet zo'n sterk pleidooi voor een deze keer opvallend zwakke zaak.

(1961)