De eend op zolder

Vondel, Joseph in Dothan

Joseph in Dothan is een van de menselijkste stukken van Vondel, die in zijn barok, zijn 17de eeuwse theologie en zijn orgelende verzen voor ons vaak zo moeilijk te achterhalen is. Het menselijke erin is de tragedie van de uitzonderlijk begaafde die ergernis wekt om die gaven en omdat hij de lievelingszoon van zijn vader

[p. 146]

is. Het is de tragedie van het argeloze individu dat voor zijn uitverkorenheid moet boeten.

Tegelijkertijd laat Joseph in Dothan Vondels dubbele gehechtheid zien: aan de klassieke oudheid en aan de bijbelse geschiedenis. De classicus in Vondel zette er het motto boven uit Vergilius' Georgica: ‘Infidos agitans discordia fratres’ (de tweedracht die broeders aanzet tot verraad). Hij bedoelt ermee dat die tweedracht het gevolg is van ongeloof in overeenstemming met Vergilius' stelling dat wie de landelijke goden kent gevrijwaard is voor zulke rampen als de broedertwist. De gelovige christen in Vondel zag bovendien in het verhaal van Joseph, die door zijn broeders bedreigd werd en als slaaf verkocht, een voorafschaduwing van Christus' kruisiging. Juda, die voor zijn broer Joseph twintig zilverlingen ontvangt van de Arabische vrachtmeester, heet bij Vondel niet zonder reden Judas.

Zo vindt men in dit treurspel landelijke lyriek over de herders en de natuur, waarin de stemming wordt voortgezet van de Georgica en tegelijkertijd accenten van het passieverhaal. Onzichtbaar op de achtergrond verheft zich de meer dan levensgrote persoonlijkheid van aartsvader Jacob die door zijn afgunstige, twistende zonen van zijn lievelingszoon wordt beroofd. Voor Vondel is hij tegelijkertijd de oud-testamentische Jacob die bedrogen wordt, de Vergiliaanse godheid die men verzuimt te kennen en God de Vader wiens zoon gekruisigd wordt. In de ontroerende voorstelling die Ruben geeft van Jacobs verdriet kan men ook nog Vondels eigen vereenzelviging met deze vader terugvinden:

Och d'ouders telen 't kind en maken 't groot met smart;
Het klene treedt op 't kleed: de grote treen op 't hart.

Behalve deze persoonlijke echo's die vooral verantwoordelijk zijn voor de menselijke kwalieiten van Joseph in Dothan hoort men in dit stuk politieke echo's die actuele betekenis hadden in 1640 toen het treurspel geschreven werd. De Arabische karavaan die Joseph gevankelijk wegvoert symboliseert in Vondels verbeelding de Mohammedaanse Turken die in die tijd Europa en het christendom bedreigden:

[p. 147]

 

Zwijg Arabier, dit's 't oude lied,

 

Den rechten Phenix kent gij niet.

Al deze elementen zijn hier in een barokke harmonie samengebracht. In Vondels drama's is het niet ongewoon dat oudtestamentische joden vermengd worden met arcadische Romeinen en met de apostelen van Jezus, terwijl de miskenning van de dichter en het verdriet van de vader meeklinken met het politieke commentaar van de engelen.

Joseph in Dothan onderscheidt zich overigens van andere Vondel-drama's door de genuanceerde karakter-tekening van de personages. Joseph zelf is natuurlijk niet veel anders dan ‘onnozel’, d.w.z. het onschuldige slachtoffer, maar in de bijna nobele, maar falende Ruben, de ruwe Simeon, de doortrapte Levi en de aarzelende Judas heeft hij enkele broeders sterk geprofileerd en door middel van schakeringen contrasten aangebracht die de handeling voortstuwen.

Vondels treurspelen zijn nooit echte treurspelen omdat Gods engelen hij hem altijd het laatste woord zullen hebben, ook al voltrekt zich dat, zoals hier, niet in de vertoonde episode. Maar zij zijn soms wel echte drama's en dat geldt zeker voor Joseph in Dothan. Het is een eenvoudig drama - ondanks de gecompliceerde veelheid van betekenissen - want de psychologie blijft gevangen binnen een beproefd kader. De levensfilosofie van deze dichter kenmerkt zich bovendien door een kinderlijke geborneerdheid, die sommigen weliswaar als verheven of als bekoorlijk beschouwen, maar die voor anderen, tot wie ik mij reken, een hinderpaal vormt om Vondel in zijn geheel te aanvaarden. Zelfs een in zijn oeuvre zo aantrekkelijk stuk als Joseph in Dothan in deze bijzondere mooie voorstelling van de Nederlandse Comedie kan mij niet tot een enthousiast Vondelvereerder maken. Ik bewonder hem, maar (om met de I.D.I.L. te spreken) ‘onder voorbehoud’.

De Meester had zich niet beperkt tot het creëren van een reeks schilderachtige taferelen. Er was volop dramatische spanning in de twisten tussen de broers. De moeilijke vermenging van de vijf sprekende en de zes zwijgende broers was met vloei-

[p. 148]

ende groepsbewegingen tot stand gebracht: een knappe regieprestatie, al leek het mij niet juist dat twee zwijgende broers bij de beslissing over Josephs lot ontbraken. De Meester vult het toneel eerst geleidelijk en hij laat hier, zoals vaker, het esthetische zwaarder wegen dan de logica van de feiten. Ook leek het mij onjuist om enige tekst te geven aan één van de broers (Napthali) die bij Vondel als ‘zwijgend’ genoteerd staan.

Het contrast tussen de fel-agerende broers en de statige, in hemelsblauw gehulde engelen was indrukwekkend en het leek mij niet onbegrijpelijk dat de regisseur opkomen en afgaan van de engelen had uitgebreid buiten het bestek waartoe de tekst aanleiding geeft. In het eerste bedrijf bleven zij, ongetwijfeld in overeenstemming met Vondels bedoelingen, ook tijdens Josephs monoloog op het toneel. Dat zij aan het eind van het tweede bedrijf blijven toeven om Josephs begroeting van zijn broeders in III bij te wonen, had het voordeel dat een bruuske onderbreking voorkomen werd, maar de regisseur had kennelijk geen raad geweten met het probleem hoe hij die engelen nu weer weg zou krijgen. Na twintig of dertig verzen van Joseph aangehoord te hebben laat hij ze nu afdruipen alsof zij zeggen wilden: ‘Wij vinden 't wel interesssnt, maar deze jongen is zo lang van stof dat wij tot onze spijt niet langer kunnen blijven’. Het is m.i. dan ook niet juist om de abrupte overgang van II naar III te willen verdoezelen.

Bij een schrijver als Shakespeare is de indeling in bedrijven vaak van latere datum en vrij willekeurig. Men mag er overheen spelen. Voor Vondel daarentegen was die indeling een essentiële vormkwestie. Als hij een bedrijf had afgesloten met een zang, een tegenzang en een toezang van de engelen, dan was het uit, dan volgde een caesuur, vóórdat het volgende bedrijf begon. En als aan het eind van dat bedrijf de rei van engelen opnieuw voor een afsluiting moest zorgen, dan was het niet de bedoeling dat zij al een tijdje van te voren kwamen rondneuzen om b.v. met Ruben te kijken of Joseph nog in de put zat. Dat gebeurde namelijk in deze voorstelling. In Vondels idee verschenen de engelen als apotheose van de handeling, maar zij namen er niet aan deel.

[p. 149]

Ik geloof niet dat het juist is om Vondels strenge vormen met realistische toetsen te verzachten.

Een overeenkomstig bezwaar heb ik tegen het m.i. overbodige changeren, hoe snel en gemakkelijk dit ook in zijn werk ging. Het verhaal speelt op twee plaatsen: bij de put en op enige afstand van de put. Uit Vondels tekst kan men opmaken dat hij één toneel veronderstelde met een put en dat hij het aan de fantasie van de toeschouwers overliet om daarin soms de plek bij de put, soms een andere plek te zien. De Meester echter vond het nodig om de put te laten komen en gaan, waarvoor het toneel telkens donker moest worden en er dus een caesuur moest worden ingevoegd waar er geen hoorde.

Consequent was de regisseur overigens allerminst in dit realisme. Zowel Joseph als Ruben moet een monoloog uitspreken als zij op de bodem van de put zijn. De Meester liet ze dat doen naast de put in een smalle lichtbundel. Ik vond dat een uitstekende vondst, want het gebrul van een onzichtbare speler is het tegendeel van expressief en de toeschouwer begreep zonder moeite dat de lichtbundel een ogenblikje de put voorstelde. Maar zo zou hij ook zonder moeite begrepen hebben dat een put die genegeerd wordt er niet is.

De geopperde bezwaren zijn echter van ondergeschikte betekenis. Het zijn niet zozeer fouten als wel afwijkende opvattingen van de regisseur die ik kritisch signaleer in het besef dat zij heel goed verdedigd kunnen worden. Als geheel was de voorstelling vol sfeer, vol spanning en van een grote, nobele allure.

Johan Schmitz die een onvolprezen Vondel-acteur is was als Ruben even fors als teder zonder één ogenblik het Vondeliaanse vers te kort te doen. Verrassend goed vond ik Ramses Shaffy als de weifelende, gespleten Judas. Joop Admiraal was een lyrische en aandoenlijke Joseph. De grove Simeon werd met kracht vertolkt door Johan Fiolet en de geslepen Levi met felheid door Eli Blom.

De rei van Engelen werd plastisch bijzonder fraai uitgebeeld door Frans 't Hoen, Tom van Beek en Peter Oosthoek, wier

[p. 150]

dictie bovendien heel verdienstelijk was. De Arabische vrachtmeester werd suggestief gespeeld door Paul Huf.

Het sobere decor van Wim Vesseur (een rond hellend speelvlak met een facultatieve put en een zonnig horizondoek), zijn fraaie kostuums en de illustratieve muziek van Lex van Delden (uitgevoerd door leden van het Danzi-kwintet) hadden een belangrijk aandeel in de expressiviteit van deze voorstelling.

(1960)