De eend op zolder

Ben Jonson, De Goudmaker

Ben Jonson had met Shakespeare gemeen dat hij van eenvoudige afkomst was en grotendeels autodidact. Maar Jonson staat bekend als een veel ‘geleerder’ man dan Shakespeare; hij was een typische humanist die zijn hand niet omdraaide voor een Latijns gedicht. Tegelijkertijd was hij een ruwe kwant, niet onbekend met de zelfkant van het bestaan. Op jeugdige leeftijd nam hij dienst bij de Engelse troepen die in ons land tegen de Spanjaarden vochten. Misschien heeft hij in die tijd de stof opgedaan voor de scherpe karikatuur die hij in The Alchemist van enige Hollandse Calvinistische dominee's tekent.

Jonsons komedies zijn beter geslaagd dan zijn tragedies. Het zijn moraliserende kluchten van een vaak primitieve boertigheid, maar met bijzonder scherpe, karikaturale typeringen. Zij staan dicht bij de commedia dell'arte en missen de mildheid die Shakespeare gewoonlijk kenmerkt volkomen. Jonson vertoont dat mengsel van ‘volkse’ middeleeuwse vitaliteit en renaissancistische geleerdheid dat men ook aantreft bij Lope de Vega en trouwens niet minder bij Hooft en Huygens.

In The Alchemist is het Londense straatleven van omstreeks 1600 (het stuk dateert uit 1610) op bijzonder plastische wijze aanwezig. Een butler (Face) maakt van de uitstedigheid van zijn

[p. 137]

meester (Love-wit) gebruik om een charlatan-waarzeggergeestenopwekker-goudmaker, genaamd Subtle, en een meisje van de vlakte (Dol Common) in huis te halen. Het drietal organiseert grootscheepse oplichterijen waarbij de begoocheling van Sir Epicure Mammon, die uit de verwachting van enorme rijkdommen bijna surrealistische fantasieën van macht en lust opbouwt, de centrale plaats inneemt. De onverwachte thuiskomst van Lovewit dreigt roet in het eten te gooien. Als deze heer zich plotseling als super-oplichter ontpopt, worden Dol en Subtle eruit getrapt, maar triomfeert Face. Deze ontknoping is het meesterstukje van de intrige en tevens kenmerkend voor de sombere psychologie van de auteur die eigenlijk alleen maar oplichters om zich heen zag.

Regisseur Hans Tiemeyer die het stuk vertaalde en bewerkte heeft het bij wijze van experiment opgevoerd op een podium (in de grote zaal van het Koninklijk Instituut voor de Tropen te Amsterdam).

De bedoeling was nl. dat het publiek daardoor in rechtstreeks contact zou komen met het spel van de acteurs. Uit de toneellijst naar voren gehaald, zouden zij niet meer als poppetjes op een plaatje, maar als levende mensen een veel machtiger werking op de toeschouwers uitoefenen. Op deze manier, stelde Tiemeyer zich voor, zou er een brug kunnen worden geslagen tussen het toneel en de massa die er nu van vervreemd is.

Het experiment is m.i. niet geslaagd en kon ook niet slagen, omdat deze bonte, maar ijskoude klucht van Ben Jonson niets heeft dat de mensen van vandaag nog beweegt. In zo'n geval maakt het weinig verschil of het spel vlak vóór onze neus of op een paar meter afstand plaats heeft. Voor het contact met de toeschouwer is van veel meer belang wàt er gespeeld wordt dan wáár dat precies gebeurt. Volkstoneel of wat voor toneel dan ook kan alleen maar leven als wat de spelers uitbeelden en zeggen ons aangaat. De manier waarop zij dat doen is belangrijk, maar secundair. Een verklede en gegrimeerde meneer die dingen zegt die mij slechts op een afstand interesseren komt niet werkelijk dichterbij doordat hij tegen mij aan ademt.

[p. 138]

Ik heb trouwens zelfstandig ook nog wat geëxperimenteerd door na de pauze achter in de zaal te gaan zitten. Het toneel is er immers niet alleen voor de tweede rij stalles. Alle mogelijke effecten van de dichtbijheid (zoals het onrustige gevoel dat men krijgt door zelf in de spotlights te zitten) verdwenen toen radikaal. Wat ik waarnam was een sprekend schilderijtje zoals bij het gebruikelijke toneel. Het was alleen een schilderijtje zonder lijst en wie zou kunnen volhouden dat schilderijtjes zonder lijst beter zijn dan schilderijtjes met lijst? Men kan alleen zeggen dat de belichting gebrekkiger was en het decor minder doeltreffend opgesteld dan op een ‘echt’ toneel.

Het lijkt mij trouwens dat juist een goede belichting de spelers verder naar voren haalt dan de paar meter van het podium die voor de toeschouwers in het midden of achter in de zaal toch geen betekenis hebben: Het is vooral het voetlicht zelf dat de acteur ‘over het voetlicht’ brengt.

Toch is het heel goed mogelijk dat Tiemeyer gelijk heeft ten aanzien van stukken waarbij wij meer betrokken zijn dan bij dit literair-historisch curiosum. Ik neem aan dat de acteur dan grotere indruk kan maken door van het toneel te stappen. De consequentie van de theorie is m.i. echter niet het Elizabethaanse podium-toneel, maar het ‘theatre-in-the-round’, dat in Amerika tegenwoordig zoveel opgang maakt. Het intieme arenatheater dus, waar niemand ver van de spelers afzit.

Een tweede belemmering voor de bewijskracht van dit experiment was de hoedanigheid van de spelers. Alleen Hans Tiemeyer zelf als Link, de goudmaker (een indrukwekkende, met sombere zwier gespeelde rol) en Anny de Lange als de soepele en schampere deerne ‘Lolletje’ konden ten volle aan de hier gestelde eisen voldoen. Ben Groenier als de butler Face werd niet de sympathieke schelm die hij zijn moest, omdat hij zich voortdurend zichtbaar forceerde en Johan Elsensohn als Sir Epicure Mammon, een in aanleg vermakelijke creatie, leek door de omstandigheden te worden geremd. Van Hans van Meerten zag men een in grime en plastiek knap gestileerde karikatuur van een

[p. 139]

Amsterdamse dominee, maar de andere spelers bleven bepaald beneden de maat.

Ik heb mij soms verwonderd over de tekstbewerking van de regisseur. Het recht op bekortingen zou ik hem niet willen ontzeggen, maar het lijkt mij onjuist dat hij ook verlengingen heeft aangebracht. Zo is de laatste scène vóór de pauze, waarin iedereen knielt voor de goudmaker, voor zover ik kon nagaan, een eigen vinding van de heer Tiemeyer. Ik heb zelfs geen bezwaar tegen eigen vindingen, als zij goed zijn. Maar deze was slecht.

Van de vele aangebrachte veranderingen betreurde ik ook (om enkele voorbeelden te geven) dat het eerste deel van het laatste bedrijf dat bij Jonson op straat speelt naar binnenshuis was verlegd en dat het even stormachtige als schurkachtige huwelijk van de huisbaas verdonkeremaand werd, waardoor het hele slot verwaterde.

De regie die een loffelijk tempo bereikt had was niet altijd tegen de verwarringen van sommige massale scènes opgewassen. Een storende fout was het dat de jeugdige tabaksverkoper gespeeld werd als een oude heer met een kaal hoofd, terwijl de toespeling op zijn baardeloze jeugd gehandhaafd was.

Ondanks deze bezwaren had ik toch steeds het gevoel een voorstelling bij te wonen die de moeite van het aanzien waard was, omdat er een grote poging werd gedaan om met de sleur te breken. Het is niet oneervol het doel te missen, als men hoog heeft gemikt.

(1953)