De eend op zolder

Ben Jonson, Volpone

Jonson was geen man die zich ophield met nuances of halftinten. Zijn komedies zijn moralistische kluchten, waarin de hekeling van menselijke ondeugden door geen greintje toegeeflijkheid wordt verzacht. Hij personifieert de morele gebreken ook niet afzonderlijk, zoals de zoveel ‘beschaafdere’ Molière zou doen die aan de hebzucht, de schijnheiligheid, de wellust, de jaloezie, de misantropie afzonderlijke komedies zou wijden. Hij stopte ze alle tezamen in dit stuk Volpone, waarin de hoofdpersoon de hebzucht, de wellust en het mensenhaten voor zijn rekening neemt, de schelm Mosca de schijnheiligheid en alle andere personen dezelfde ongevarieerde hebzucht vertegenwoordigen, terwijl de koopman Corvino ook nog van jaloezie is voorzien.

In The Alchemist is Sir Epicure Mammon een met Volpone vergelijkbare figuur, omdat bij beiden de gulzigheid zich zowel in de financiën als in de erotiek openbaart. Maar Sir Epicure is geen misantroop zoals Volpone die een duivels plezier vindt in het ‘pesten’ van de Venetianen - hij is zelf als Levantijn een vijandig gezind vreemdeling - die als aasgieren boven zijn voorgewend ziekbed zweven. Deze mensenhater, die niet de vermomming is van een ‘eerlijk man’ zoals Molière's misantroop, maar een werkelijke sadist, is evenals de andere personages van Jonson een psychologisch aanvaardbare karikatuur.

[p. 135]

De koopman Corvino, die zijn vrouw Colomba zo jaloers bewaakt, is binnen deze onbarmhartige logica inderdaad bereid haar eer te offeren voor zijn hebzucht, zoals de oude woekeraar Corbaccio de onterving van zijn zoon riskeert om zich van Volpone's erfenis te verzekeren.

Dat de berekeningen van deze belagers even hard mislukken als die van Volpone is in de gedachtengang van Jonson geen concessie aan een uiteindelijke rechtvaardigheid. De rijkdommen vallen ten slotte in handen van Mosca, omdat hij de slimste is. In luiheid, genotzucht en leugenachtigheid overtreft hij het hele gezelschap, maar hij is een mensenkenner die de zwakheden van de anderen ten eigen bate kan exploiteren.

Deze renaissance-klucht is in haar oorspronkelijke tekst niet gemakkelijk toegankelijk. Jonsons blanke verzen zijn doorspekt met rauwheden en geleerde toespelingen die niet aanbevelenswaardig schijnen voor een modern publiek. De Duitse bewerking van Stefan Zweig en de Franse van Jules Romains liggen, naar men mag aannemen (het programma zwijgt erover), ten grondslag aan de proza-vertaling van Gerard Rekers. Bij gebreke van een nadere verantwoording van deze vertaling zou ik willen volstaan met de vermelding van mijn indruk dat zij een goed bruikbare, sterk verkorte, moderne Nederlandse tekst heeft opgeleverd.

In een geraffineerd decor van Wim Vesseur dat zowel de Venetiaanse renaissance als de barbaarse prachtlievendheid van de Levantijnse nouveau riche globaal en luchtig suggereerde heeft Bob de Lange deze ‘harteloze komedie’ als een lichte, gestileerde klucht zonder grote nadrukken of felle dramatiek doen opvoeren. De scherpe kantjes zijn er op die manier wel een beetje afgehaald, maar het geheel kwam daardoor op een harmonische manier binnen de stijl en mogelijkheden van Het Vrije Toneel.

Bob de Lange zelf speelde Volpone als een verlekkerde dwaas, verstard in een bepaalde malligheid, zonder zich te wagen aan de uitbeelding van de gruwelijker kanten die dit karakter ook bezit. In handen van Ton van Duinhoven werd Mosca een sympathieke schelm, een glad en voortvarend gespeelde handi-

[p. 136]

ge jongen, waardoor echter zijn intellectuele superioriteit en de spanning van de op wraak bedachte ondergeschikte parasiet enigszins in het gedrang kwamen.

Een prachtige typering gaf Wim van den Brink als de oude woekeraar Corbaccio, een likkebaardend seniel monster, maar ook Willy Ruys en Eric van Ingen hadden de types van de koopman en de notaris goed getroffen. Nell Koppen was tegelijkertijd gluiperig en hartelijk als de prostituée Canina, Henny Orri zowel dom als fatsoenlijk in de rol van Colomba.

Een fleurige, vlotte en amusante voorstelling.

(1954)