De eend op zolder

Shakespeare, Winteravondsprookje

‘Een droevig sprookje is het beste voor de winter’, zegt het jonge prinsje in Shakespeare's The Winter's Tale voordat hij zelf in het begin al wegkwijnt door die droefheid. Van het sprookje dat hij zijn moeder vertelt horen we maar één zin: ‘Er was eens een man die woonde bij een kerkhof’... En dat is inderdaad het thema. De man is de vader van het prinsje, koning Leontes van Sicilië. Hij woonde bij een kerkhof, d.w.z. hij was op weg naar de dood. De tijd, een belangrijk element in het stuk en zelfs een ten tonele verschijnend personage, was bezig hem te veranderen. De tijd vergiftigde zijn gevoelens voor zijn jeugdvriend, koning Polixenes van Bohemen en voor zijn vrouw, de smetteloze Hermione. Leontes vat vrij plotseling de verdenking op dat Hermione hem bedriegt met Polixenes. Zijn jaloezie voert hem tot razernij die aan het geval van Othello doet denken. Alleen is er hier geen Jago om zijn geest te vergiftigen. De inblazer van de achterdocht is bij Leontes de tijd, het verloop der dingen waardoor de liefde vergaat en verrot en waardoor de zomer van het

[p. 127]

leven wordt verduisterd. Leontes wil zijn jeugdvriend laten vermoorden, zijn vrouw werpt hij in de gevangenis en het dochtertje dat daar geboren wordt en dat hij als een vrucht van haar vermeend overspel beschouwt laat hij te vondeling leggen op een barre kust.

Intussen onthult het orakel van Delphi de onschuld van de koningin, maar deze sterft als zij van de dood van haar zoontje hoort. De tijd die voortgaat brengt ook weer een nieuw voorjaar. Leontes' dochtertje dat ‘Perdita’ (de verlorene) was genoemd is door herders gevonden. Zestien jaar later is zij het mooiste meisje op het pastorale lentefeest in Bohemen. Prins Florizel van Bohemen wil met haar trouwen en het droevige sprookje krijgt een blij einde. Koning Leontes heeft zo lang getreurd en boete gedaan dat hij zijn gestorven Hermione terugkrijgt. Zij was blijkbaar niet dood. Er is één ding, zegt Shakespeare in zijn sprookjestrant, dat sterker is dan de tijd: ‘grace’, genade, liefde, berouw, afzien van wraak. De man die bij het kerkhof woont komt daar onvermijdelijk terecht en de bloemen groeien uit zijn graf, maar in die wedergeboorte is de tijd uitgeschakeld.

Dat is in het kort het Winteravondsprookje, een blij eindigend treurspel, waarin het treurige en het blije, het sprookjesachtige, het wrede en het zoetelijke als het ware onder een stolp zijn gezet. Shakespeare gaat in deze laatste romantische komedies, waarvan dit er één is, niet meer rechtstreeks te werk, zoals in de grote tragedies, maar hij houdt zijn stof op een afstand, hij jongleert ermee, hij behandelt alles met reserve en ironie.

Het spelen van een stuk als The Winter's Tale biedt daardoor grote moeilijkheden. Het tragische en het komische staan hier in een andere toonaard dan in de vroegere stukken. Het verhaal moet serieus verteld worden en toch moet ook de speelse afzijdigheid van de behandeling in het spel doordringen. Dit alles leek mij in de regie van Peter Wood uitstekend geslaagd. De decors van Hutchinson Scott waren praktisch en sfeervol. Ik vond alleen het te vondeling leggen van Perdita op een toren, die later op het pastorale feest een bruikbaar en zinvol ding was,

[p. 128]

nogal vreemd. Ook het spel was in het algemeen heel goed. Frans van der Lingen was fel en genuanceerd als de jaloerse Leontes: een strakke, sobere, imposante rol. Elisabeth Andersen speelde Hermione met een grote, zachtzinnige waardigheid. Ida Wasserman was als Pauline, de hofdame die de koning de waarheid zegt, welsprekend en geestig. Perdita en Florizel werden met jeugdig vuur gespeeld door Do van Stek en Jules Croiset. Paul Steenbergen, die ook ‘de tijd’ voor zijn rekening had genomen, maakte van de kleine rol van ‘de derde edelman’ een juweeltje van geaffecteerde potsierlijkheid. Antolycus, de opgeruimde marskramer en zakkenroller, werd door Coen Flink met een grandioze verve neergezet.

In een goed klinkende vertaling van Remko ter Laan en met suggestieve muziek van Jurriaan Andriessen is het Winteravondsprookje even harmonieus als rijk bewerktuigd ten tonele gebracht.

(1960)