De eend op zolder

[p. 123]

Shakespeare, Cymbeline

Als men het graf van de dichter Tennyson in Westminster Abbey zou openen, zou men in de kist behalve zijn overblijfselen de resten aantreffen van een fraai gebonden exemplaar van Shakespeare's Cymbeline. De nabestaanden van de dichter hadden hem deze tekst meegegeven in zijn graf, zonder zich te realiseren dat dit een van de weinige stukken was die hij niet meer nodig had, omdat hij het vrijwel uit zijn hoofd kende.

Toch wordt het romantische drama, waarvan Nieuw Rotterdams Toneel de Nederlandse première heeft gegeven, door Tennysons innige verering enigszins gekenschetst. Cymbeline - in de vertaling van Hans Andreus Kimbelijn genoemd - wordt weinig gespeeld; in Nederland is het stuk door het beroepstoneel, voorzover bekend, nooit eerder opgevoerd. Het is geen erg dankbaar stuk om te spelen, maar het is wel helemaal een stuk voor romantische dichters om mee in het graf te nemen.

Cymbeline behoort tot die reeks van dramatische romances uit Shakespeare's laatste periode waartoe ook The Winter's Tale en The Tempest behoren. Het zijn stukken, waarin de heftige passies uit de grote tragedies verkort en episodisch zijn terug te vinden. De schrijver maakt niet alleen de indruk dat hij experimenteert met een ander genre - een romantisch, vaak ook drakerig genre, waarin veel geroofde kinderen voorkomen, gescheiden geliefden die toch nog verenigd worden, scherpe tegenstellingen tussen een verdorven hofsfeer en een idyllische of zelfs utopische natuurwereld - maar ook is de stemming die aan de stukken ten grondslag ligt ingrijpend gewijzigd. Jaloezie, haat en allerlei doldrieste daden worden van een afstand bekeken, ietwat ironisch behandeld en in een sfeer van algemene verzoening onschadelijk gemaakt. Wat deze stukken dramatisch te kort komen - en ze zijn een nogal diepe val na de tragedies en de grote koningsdrama's - wordt weer enigszins goedgemaakt doordat zij meer werking hebben: zij hebben een symboliek die veel kanten op gaat, de sprookjesachtige elementen die erin verwerkt zijn suggereren een rijkdom aan diepzinnigheden en

[p. 124]

psychologische betekenissen die deze stukken hun geheimzinnigheid geeft. Men is in een toverwereld waarin alles behekst is, maar waarin ook de verwachting gewekt wordt dat alles in orde komt. Shakespeare laat in deze stukken alle trucs, alle maskerades, alle tragische mechanismen nog eens zien, kort, karikaturaal, hevig sentimenteel en hij blaast ze weg. Maar wat men overhoudt, meer dan bij de grote tragedies, is een gevoel van beklemming.

Gemeenschappelijk thema in deze stukken is een aan King Lear verwant element: de vader (of de ouders) vervreemden in een merkwaardige verblinding hun kinderen van zich, terwijl zij hun liefde juist nodig hebben. Koning Kimbelijn verbant de man met wie zijn dochter Imogeen tegen zijn zin getrouwd is, omdat hij, geleid door zijn boosaardige tweede vrouw, de dochter wil dwingen tot een huwelijk met de zoon van die koningin. Imogeen echter is, net als Cordelia, een toonbeeld van trouw en oprechtheid. Om die trouw te laten zien heeft Shakespeare een tweede intrige ingelast die hij rechtstreeks aan een novelle van Boccaccio heeft ontleend: de weddenschap onder vrienden om de trouw van een echtgenote. De vriend slaagt niet in het verleiden van de vrouw, maar wel in het misleiden van de man, Posthumus Leonatus, die evenals Othello, evenals Leontes (uit Winteravondsprookje) de absolute consequenties trekt uit zijn jaloezie. Het drama, voorzover er een drama is, werd door Shakespeare geconstrueerd vanuit twee gezichtspunten, dat van de vader en dat van de man, beiden verblind, beiden gestort in een heftige agressie tegen Imogeen, het ideaalbeeld van de vrouw.

Dan komen de bravoure-stukjes: de poëzie, de melodramatische trucs: travesti, schijndood, een verlicht-heidens begrafenis-ritueel, een Julia-in-de-grafkelder-scène met een lijk zonder hoofd in de kleren van de geliefde, spookverschijningen, tussenkomst van Jupiter, veldslag tussen Romeinen en Britanniërs, gevolgd door een massaal herkennings- en verzoeningstafereel.

Als toneelstuk is er een overdaad in Cymbeline waardoor de verschillende elementen elkaar in de weg zitten, een teveel aan hokuspokus, een teveel aan roekeloze nonchalance inde manipu-

[p. 125]

latie ervan. Voor een dichter als Tennyson moet Cymbeline een goudmijn geweest zijn, omdat alles erin zit: King Lear, Othello, Romeo and Juliet, The Tempest en zelfs andere elementen dierbaar aan een romanticus van de 19de eeuw, zoals Rousseau's verheerlijking van de natuur en de nobele wilde en het complete sprookje van Sneeuwwitje: het prinsesje op de vlucht voor de boze stiefmoeder komt in de grot waar de natuurwezens, de dwergen voor haar zorgen. En dan heb ik nog niets gezegd over de virtuositeit van de taal waarin Shakespeare als het ware ook nog eens resumeert alles wat hij op dat gebied kan: uitbundig woordenspel, pregnante formuleringen, beeldspraak met dubbele bodems, suikerzoete liedjes en een springerige humor.

Het is voortreffelijk dat er eindelijk een Nederlands gezelschap is gekomen dat dit stuk-om-te-lezen heeft opgevoerd, want alleen zó kan men het in al zijn rijkdom en gebreken bekijken. Nieuw Rotterdams Toneel heeft er onder regie van Richard Flink een zeer bezienswaardige voorstelling van gegeven waarin Lia Dorana een prachtige uitbeelding heeft laten zien van de integere en spontane Imogeen met haar felle reacties en stralende charmes. Coen Flink was als Posthumus Leonatus de militante figuur die hij wezen moest. Robert de Vries gaf een amusant portret van de sluwe en wrede domoor Cloten, de zoon van de koningin die door Rie Gilhuys met een fraaie combinatie van waardigheid en venijn werd gespeeld.

Lo van Hensbergen speelde Kimbelijn veel te vlak. Bernhard Droog daarentegen gaf het emotioneel gehalte van de knecht Pisanio heel goed weer, terwijl Johan Schmitz de verbannen edelman Belarius een hartelijke en wijze bonhomie meegaf. Steye van Brandenberg verleende de schurk Jachimo een overtuigende zwier.

Eric Schneider en Aart Staartjes waren de twee geroofde prinsen die in natuurstaat opgroeien. Hun weergave van het rouwlied (‘Fear no more the heat of the sun’), een scène die een hoogtepunt zou moeten zijn, was zwak. De vertaling van Hans Andreus, die vooral in de dialogen vaak bewonderswaardig leek, schoot, merkwaardig genoeg, in de poëtische gedeelten

[p. 126]

soms te kort. Te veel accenten, te veel secundaire betekenissen zijn hier verloren gegaan. Waarschijnlijk zou in die fragmenten een beter resultaat bereikt zijn als de vertaler over meer tijd had kunnen beschikken.

De regie van Richard Flink - zijn eerste Shakespeare-regie - gaf in vele opzichten blijk van een goed begrip van het stuk en van een volledige beheersing van het materiaal. Men zou hier en daar een accent iets anders gelegd willen zien, soms meer tempo, soms minder coupures, maar als geheel was dit een wèlgevormde en ook goed-gedetailleerde voorstelling. Het open decor van Johan Greter die met een draaischijf en enkele zetstukken suggestieve resultaten bereikte leek mij even geslaagd als zijn kostuums. De muziek van Otto Ketting miste in een enkel lied de noodzakelijke eenvoud.

(1963)