De eend op zolder

Shakespeare, Coriolanus

In ons land is Shakespeare's tragedie Coriolanus langer dan zestig jaar geleden voor het laatst gespeeld, nl. in 1897 door de K.V. ‘Het Nederlandsch Tooneel’ met Louis Bouwmeester in de titelrol. Maar ook in Engeland is dit stuk nooit hoog genoteerd geweest in de gunst van het publiek. Men mag aannemen dat het in Shakespeare's eigen tijd evenmin succes heeft gehad, want het is pas voor het eerst gedrukt na zijn dood in de folio-uitgave van zijn verzamelde toneelspelen. Er is inderdaad iets hards en kouds in Coriolanus, een stuk vol wapengekletter en zonder sympathieke personages, waardoor de geringe belangstelling van de schouwburgbezoeker verklaarbaar is. Maar deze tragedie is tevens een van Shakespeare's gaafste, geschreven in een tijd waarin hij er kennelijk niet in de eerste plaats op uit was de mensen te behagen. Het is met de sobere metaalklank van zijn pregnante versificatie een indrukwekkende dramatisering van een boeiend gegeven. Voor de in vele opzichten prachtige voorstelling die de Nederlandse Comedie van dit ‘moeilijke’ stuk heeft gegeven kan men dit gezelschap en regisseur Johan de Meester dan ook alleen maar dankbaar zijn.

Coriolanus is, naar de geleerden ons verzekeren, geschreven kort na Antony and Cleopatra. Men kan het in bepaalde opzichten een pendant noemen van dat andere Romeinse drama. In beide

[p. 120]

stukken ziet men de ondergang van een generaal die vele triomfen heeft gevierd. Antonius gaat te gronde doordat zijn militaire passie zich oplost in een erotische horigheid aan Cleopatra. Bij Coriolanus is de militaire passie zelf de oorzaak van zijn verderf. Hij is onoverwinnelijk op het slagveld, maar gewend als hij is de vrije teugel te geven aan zijn agressieve neigingen, is hij een onverteerbaar element in een georganiseerde samenleving.

Shakespeare laat zien dat Coriolanus' militarie passie die zijn grootheid is samenhangt met zijn onvolwassenheid. De sleutel tot zijn karakter wordt al dadelijk in de eerste scène gegeven waar een van de burgers opmerkt dat hij zijn grote daden niet voor zijn land heeft verricht, maar om zijn moeder plezier te doen. Hij is in de eerste en in de laatste plaats de zoon van Volumnia, een krijgshaftige dame met een onlesbare dorst naar roem. Coriolanus is haar oogappel, van jongs af aan verslaafd aan haar lof en bewondering. Als hij overgelopen is naar de vijand, kan hij ook alleen op haar smeekbede om Rome te sparen afstand doen van de bevrediging van zijn wraakzucht. Tot handelen in strijd met zijn opgeblazen zelfgevoel is hij slechts in staat in gehoorzaamheid aan de moeder die dat zelfgevoel heeft gecreëerd en van wie het afhankelijk is gebleven.

De hoon van zijn grote tegenstander Aufidius die hem vlak vóórdat hij wordt vermoord voor ‘knaap’ scheldt, treft hem dan ook in het hart. Deze hoogmoedige veldheer is een knaap, een moederszoon die op haar bevel oorlog voert en vrede sluit en die zich daarmee isoleert en buiten de gemeenschap plaatst. Zoals Shakespeare hem tekent is Coriolanus het prototype van de militair, behept met die ontstellende bewustzijnsvernauwing in politieke en menselijke dingen die bij het beroep schijnt te horen. Hij weet evenmin raad met kritiek als met lof. Kritiek voelt hij als een aanslag op zijn eer, lof als een aalmoes of als een inbreuk op zijn gedisciplineerde gewoonte om alleen te staan, om geen maatstaf te accepteren die ook voor een ander zou kunnen gelden.

Hij ambieert het consulaat, maar het is hem onmogelijk om naar de gunst te dingen van de plebejische kiezers die hij ver-

[p. 121]

acht. Dat het klassebewustzijn dat hem met de andere patriciërs verbindt bij hem aanstotelijke proporties aanneemt, wordt niet veroorzaakt door een gebrek aan edelmoedigheid, maar door een gebrek aan aandacht. Hij geeft bevel een arme krijgsgevangene die hem vroeger gastvrijheid heeft betoond vrij te laten, maar het bevel kan niet worden uitgevoerd omdat hij 's mans naam vergeten is.

Schrijvers over Coriolanus hebben gemeend, naar gelang van hun eigen voorkeur, in dit stuk Shakespeare's partijdigheid ten opzichte van democratie of aristocratie te kunnen vaststellen. Bekijkt men het zonder vooroordeel, dan vindt men een koele, cynische analyse van een politieke strijd waarin zowel het plebs als het patriciaat dom en kortzichtig handelt. De sympathiekste patriciër, Coriolanus' vaderlijke vriend Menenius, zit vol winderige praatjes en gladde eigenwaan. De volkstribunen Sicinius en Junius Brutus, die de vrijheid verdedigen tegen dictatoriale aspiraties, zijn zowel demagogen als lafaards.

Het jonge Rome dat hier als politiek lichaam wordt getoond in innerlijke tweedracht en oorlog met zijn buren is de met koele weerzin geschetste achtergrond voor de karakterstudie van een militair die op zichzelf staat en in zijn militaire mentaliteit is verstrikt. Niet om een of ander politiek inzicht, maar om dat karakter en zijn tragiek was het Shakespeare begonnen. Hoe sterk Coriolanus ook gebonden is aan zijn moeder, de militante matrone Volumnia en aan Virgilia, zijn vrouw die niets dan liefde en bezorgdheid is, als een aan de oorlog gewijde staat hij alleen en moet hij ook als overwinnaar, als banneling en als uitgestoten verrader zijn lot alleen dragen. Hij noemt zichzelf een eenzame draak en in deze combinatie van afschuwelijkheid en alleenstaan ligt de grootheid van zijn tragedie.

Het is een moeilijk stuk om te spelen vooral door de rumoerige volksmassa's en de woelige krijgsverrichtingen. Op het toneel zijn dit soort scènes altijd een beetje belachelijk. Wanordelijkheden op het toneel maken altijd een gedisciplineerde indruk en oorlog onderscheidt zich nooit afdoende van soldaatjespelen. Alleen de film kan in dit soort scènes een werkelijkheids-

[p. 122]

illusie geven. Men moet zich dus in de schouwburg tevreden stellen met een min of meer gestileerd realisme, zoals deze voorstelling dan ook te zien gaf. De Meester had vooral aandacht besteed aan de picturale mogelijkheden hiervan. Als het even kon, liet hij de zon ondergaan en zette hij de wapenrustingen in een rembrandtieke belichting. Het is een soort schoonheid die voor mijn gevoel in dit verband geen functie had. Dat neemt niet weg dat de massascènes zich goed aansloten bij het individuele spel en dat de regisseur erin geslaagd was mede door een sterk tempo de noodzakelijke eenheid in deze bonte opeenvolging tot stand te brengen.

Ko van Dijk had als Coriolanus een aantal magnifieke momenten. Toch leek hij mij niet de ideale vertolker van deze rol. Zijn trots was meer een ziekelijk, week soort hoogmoed dan de rechtlijnige fierheid die bij Coriolanus behoort. Deze held is weliswaar een moederszoon, maar dat betekent niet dat hij de verwende jongen is die hij in Ko van Dijks uitbeelding te veel werd.

De Volumnia van Ank van der Moer was een imposante, felle en toch heel vrouwelijke figuur. Han Bentz van den Berg heeft de praatgrage Menenius met veel humor gespeeld. Johan Schmitz was een sterke, zelfbewuste Aufidius en Johan Fiolet een beminnelijke Cominius. Eli Blom en Paul Meyer waren een schilderachtig paar verachtelijke volkstribunen. Nienke Sikkema leek als Virgilia ten volle Coriolanus' ‘gracious silence’ in Bert Voetens vertaling verbleekt tot zijn ‘zwijgzaam lief’.

Deze vertaling, die de verdienste had een heldere spreektaal op te leveren, verving de ongewone concrete beelden van het origineel wel vaak door slappere, algemenere explicaties. Ook de beste vertaling levert een dergelijk verlies op, maar ik had de indruk dat hier wel veel was opgeofferd.

De vrijwel abstract gehouden decors van Wim Vesseur waren bijzonder mooi en leenden zich uitstekend voor de vereiste snelle scène-wisselingen. De kostuums van Leontien van Beurden waren smaakvol en de muziek van Hans Kox steunde de handeling op een bescheiden manier.

(1960)