De eend op zolder

[p. 116]

Shakespeare, Antonius en Cleopatra

Ter gelegenheid van het Shakespeare-jaar dat binnenkort aanbreekt heeft de Nederlandse Comedie Antonius en Cleopatra op het repertoire genomen. De eerste voorstelling (die tevens de eerste was in de Nederlandse taal) was grandioos en meeslepend, geheel gesneden op de grote maat van dit stuk.

Antony and Cleopatra is de tragedie van het liefdespaar van rijpere leeftijd dat aan de liefde te gronde gaat. Het stuk is in vele opzichten de tegenhanger van Romeo en Julia dat de tragedie van de jeugdliefde is. De absolute gevoelens, de onvoorwaardelijke trouw, de grote illusies en het gemak waarmee de dood wordt aanvaard, die de jeugdige gelieven aan de dag leggen, hebben in deze tragedie van de rijpe liefde plaats gemaakt voor hartstocht-met-reserves, voor wantrouwen en wederzijds bedrog, voor tactiek en grillen, voor de zware last van allerlei andere betrekkingen en verplichtingen die het leven voor beiden - de Romeinse veldheer en de Egyptische koningin - heeft verzameld en voor de moeite en pijn die het kost om afstand te doen van een bestaan dat gevuld was met macht en roem.

Terwijl Romeo en Julia elkaar op het eerste gezicht herkennen als voor elkaar geschapen, weten Antonius en Cleopatra tot op het laatst, dat zij elkander vreemd zijn, dat zij ieder een reeks andere liefdes en verbintenissen achter de rug hebben en dat zij alleen de hartstocht gemeen hebben die hen telkens weer naar elkaar toedrijft en die hen ten slotte letterlijk verteert.

Dit stuk, dat in talrijke scènes, soms in Egypte, soms in Italië, soms in Griekenland speelt, ontleent zijn eenheid aan het persoonlijke conflict van Antonius met Octavianus dat als het ware wordt geprojecteerd in de hele toenmalige wereld van de Middellandse Zee. Het is het conflict tussen West en Oost, tussen koel Romeins staatsmanschap en krijgsmanschap en wat Larbaud heeft genoemd ‘het centrale Afrika van de ziel’, het duistere land van hartstocht en zinnelijkheid. Marcus Antonius gaat te gronde aan dit Afrika in de persoon van Egypte's begeerlijke koningin. Zijn westerse helft brokkelt af, koninkrijken en pro-

[p. 117]

vincies worden ‘weggekust’. In ledigheid en nederlagen moet de hartstochtelijke veldheer het afleggen tegen Octavianus (de latere Augustus), de personificatie van beheersing en berekening.

Shakespeare heeft de tegenstelling tussen gevoel en verstand die hier aan de orde is symbolisch uitgewerkt in het contrast tussen water en land. Cleopatra wordt telkens gekarakteriseerd in termen van vloeibaarheid. Zij is de slang van de Nijl. Als Antonius haar voor het eerst ziet, troont zij in een rijk versierde sloep op die rivier. De beschrijving is vrijwel letterlijk van Plutarchus overgenomen, maar de uitwerking ervan vindt men het hele stuk door. Als Antonius te land vecht gaat het goed, maar ter zee waar hij het op Cleopatra's aandringen probeert lijdt hij de nederlaag. Haar schepen vluchten altijd als een verlengstuk van haar vrouwelijke ziel, die niet vanuit kracht pleegt te domineren, maar vanuit zwakte en nederlaag. Haar zeilen wijken en hij kan ze alleen maar volgen, omdat hij haar horige is.

Liefde, politiek en oorlog zijn onafscheidelijk vermengd in dit duel. Antonius verliest het, niet omdat Octavianus sterker is, maar omdat Cleopatra hem als water tussen de vingers doorglijdt. Zij bedriegt hem tot het eind en op zijn onhandige zelfmoord volgt de hare pas, als zij gezien heeft, dat zij bij de jeugdige Caesar niets bereiken kan.

De grootsheid van deze tragedie, die vergeleken met Hamlet en Macbeth oppervlakkig genoemd mag worden, is niet alleen te vinden in de breedheid, de weidsheid ervan, maar ook in de ongeëvenaarde rijkdom van de tekst. Men vindt hier tal van korte aanduidingen en flitsende gesprekken van een enorme suggestiviteit. De talrijke personages worden bijna alle ten voeten uit getekend met een paar woorden. De scènes met Pompeius, met Enobarbus, met Eros, met Octavia bevatten ieder de stof voor een volledige zelfstandige tragedie.

Wie door lectuur deze tekst kent met al zijn implicaties, suggesties en poëtische rijkdom, die is erop voorbereid dat in een voorstelling veel daarvan verloren gaat. Het bewonderenswaardige nu van van deze opvoering onder regie van Ton Lutz was in de eerste plaats dat zo ongewoon veel behouden bleef. Hij

[p. 118]

heeft het verhaal van Antonius en Cleopatra, dat Shakespeare in een grote hoeveelheid kleine scènes verknipt heeft die met een onbeheerste onstuimigheid over de wereld springen, in zijn eigen tempo gespeeld. Het toneel stelde niets voor, de wereld, een speelplan met een paar treden, een hemel met wolken, een ronde, zwarte horizon waarin de mensen konden verdwijnen en ongeveer in het midden een paal of een boom, enfin iets verticaals. Dit abstracte geheel kon zonder onderbreking van het paleis in Alexandrië veranderen in Caesars huis in Rome en dat weer in het huis van Pompeius op Sicilië, enzovoort. Een geprojecteerd opschrift was genoeg en soms al te veel.

Alleen toen de aanwezigheid van Cleopatra's grafmonument tegen het slot vereist was, haperde dit systeem. Het doek moest even zakken voor een changement, omdat de vaste achtergrond met een verhoging en een ‘inner stage’, zoals Shakespeare die kende, op onze tonelen ontbreekt. Binnen deze overigens zeer doeltreffende methode, waarbij rekwisieten, stoelen, tronen, een loopplank, etc. telkens worden op- en afgedragen, is er ook heel goed gespeeld. Een moeilijke opgave, omdat de korte scènes geen aanlooptijd toelieten. De maximale spanning moest er telkens weer onmiddellijk zijn.

Bentz van den Berg, van karakter vooral een in zichzelf gekeerde mijmeraar (dacht ik), was als Antonius het levend tegendeel daarvan: een naar buiten gekeerde, spontane man van actie, een ongeremd, warmbloedig wezen. En Ank van der Moer, die het elegante, het mediterrane van Cleopatra mist, heeft veel vergoed met een respectabele combinatie van zinnelijke hartstocht, grilligheid en waardigheid.

Rondom deze twee fraaie rollen zag men een indrukwekkend koele Octavianus van Julien Schoenaerts, een met veel aplomb en finesse gespeelde Enobarbus van Henk Rigters, een menselijke Lepidus van Joan Remmelts, een fraaie eunuch van Dick Swidde en een geestige Diomedes van Hans Croiset. Will van Selst was een trouwhartige ‘Thidias’, een figuur die bij Shakespeare niet voorkomt, maar die (voor deze voorstelling?) was samengesteld uit twee personages: Thyreus en Dolabella. Het leek mij geen ge-

[p. 119]

lukkige versmelting, want nu wordt de helper van Cleopatra dezelfde als de man die kort daarvoor aan haar hof is afgeranseld. Lex Schorel was heel goed als Antonius' schildknaap Eros die liever dan zijn meester op diens bevel te doden zichzelf doorsteekt.

Mede door de exacte en poëtische vertaling van Straat en de weelderige kostuums van Wijnberg, die zich vooral op de oude Egyptische mode had kunnen uitleven, had deze voorstelling een zeldzame perfectie bereikt. Wie van Shakespeare houdt moet er wel heen.

(1963)