De eend op zolder

[p. 112]

Shakespeare, Macbeth

Macbeth is bekend als Shakespeare's kortste tragedie. Wie wel eens een opvoering van het stuk heeft gezien herinnert zich ongetwijfeld de beknoptheid en de snelheid ervan. De Nederlandse Comedie is erin geslaagd een merkwaardig lange Macbeth ten tonele te brengen. Regisseur Johan de Meester hield ons bijna vier uur vast en, wat mij betreft, zonder al die tijd te boeien. Er was veel moois in deze voorstelling, want Macbeth als vertraagde film is altijd nog van Shakespeare (grotendeels) een vooral Ank van der Moer als Lady Macbeth vond ik indrukwekkend. Maar er was ook veel dat teleurstelde, b.v. de al te uiterlijke vertolking door Ko van Dijk en de opvatting van de regisseur die met een ratjetoe van stijlen en vondstjes probeerde te wedijveren met de extravaganties van de bioscoop.

Wat er in Macbeth gebeurt is een verstoring van de natuurlijke orde door een experiment met de ambitie. Voor de moord op koning Duncan bestaat geen excuus ontleend aan het algemeen belang. Zelfs zijn moordenaar Macbeth laat er geen twijfel aan bestaan dat Duncan een goed vorst is en zijn bestuur heilzaam. In het welvarende heelal dat hier Schotland heet doet zich een kleine kortstluiting voor. Macbeth, zegevierend generaal van de koning, komt op de hei drie ‘heksen’ tegen, d.w.z. bovennatuurlijke wezens, belletjes van de aarde, zoals er luchtbelletjes in het water zijn en zij voorspellen dat hij koning zal worden. Zijn eerzucht slokt de gedachte gulzig op, maar hij heeft de heftiger en kortzichtiger hartstocht van zijn vrouw nodig om zijn scrupules te overwinnen. Het gebeurt als een bosbrand in een paar korte scènes, die de toeschouwer niet op adem laten komen. De usurpatie heerst dan in Schotland en alles wat de veiligheid van de usurpator bedreigt moet verdwijnen: Banquo die te laat wandelde 's avonds en die een reëel gevaar vormde en de vrouw en de kinderen van Macduff omdat de wereld alleen nog zichtbaar was door een waas van mist en bloed. De zenuwen van Lady Macbeth zijn er niet tegen bestand. Zij wordt krankzinnig en pleegt zelfmoord. Macbeth zelf aanvaardt alle consequenties.

[p. 113]

Hij blijft leven volgens zijn omgekeerde code totdat hij door de machten van de natuurlijke orde wordt verdelgd.

De grootheid van Macbeth is dat hij zijn misdaden bedrijft met volledig bewustzijn. Hij heeft een helder besef van de gruwelen die hij doet. Hij zoekt geen moreel alibi, terwijl hij wel degelijk ‘last’ van zijn geweten heeft. Want dezelfde verbeeldingskracht die heksen op zijn pad bracht stelt hem bloot aan de geestverschijningen van zijn vermoorde slachtoffers. Zijn vrouw is daadkrachtiger en kwetsbaarder omdat zij maar één ding tegelijk ziet. Zij heeft aanvankelijk een helderder visioen van de glorie van het koningschap. Zij zou de oude Duncan zelf wel vermoord hebben, als hij niet zoveel op haar vader leek in zijn slaap. Zij is wel in staat de bebloede dolken weg te brengen, maar het beeld van haar bebloede handen verlaat haar niet meer. Zij ziet het échec als Macbeth doorgaat met vechten. Slaapwandelend en dwangneurotisch handen wassend sluit zij zich van de werkelijkheid af, die hij slapeloos - want ‘Macbeth heeft de slaap vermoord’ - in het gezicht blijft zien.

De tragedie is hun karakter en hun lot die Shakespeare tekent in termen van bloed, duisternis en slapeloosheid. Een voorstelling behoort zich dáárop te concentreren en het bijwerk - er is enig bijwerk: het natuurlijke kader, contrasten, lucht en luchtspiegelingen - als bijwerk op te dienen.

Deze voorstelling nu maakte niet de indruk dat er onderscheid was gemaakt tussen hoofd- en bijzaken. Niet alleen was alles door dezelfde traagheid bevangen, maar de regie had nog allerlei bijwerk ingelast dat het dramatisch ritme ernstig verstoorde. In het kasteel van Macbeth liepen allerlei lieden rond die tussen de scènes van Shakespeare kleine pantomimes uitvoerden, zoals over het toneel lopen met schalen, even gaan zitten vrijen op een trap, alles met begeleiding van muziek, waardoor ons niet alleen getoond werd hoe idyllisch het in de middeleeuwse kastelen toeging, maar ook hoe bekwaam De Meester zulke vulseltjes in elkaar kan zetten. Maar deze vulseltjes zijn niet alleen niet nodig, zij introduceren niet alleen een muzikaal stemmingselement dat stoort, zij verbreken bovendien het tempo van de feiten die, aan-

[p. 114]

eengelast, de onontkoombaarheid, de onstuitbare noodlottigheid suggereren. Shakespeare heeft zelf één vulscène geschreven, precies op de plaats waar hij er een nodig had, tussen de moord op Duncan en de ontdekking ervan, de bekende portierscène met het kloppen op de poort. Deze scène werd nu iets soortgelijks als het vrijen op de trap en het noodlottige geklop, dat een reeks ‘kloppende’ scènes moet resumeren, verloor zijn werking.

De scènes met de heksen, die er te bizar uitzagen en te weinig als geesten van de heide, waren te barok uitgewerkt met te veel muziek en klanknabootsingen die betrekking hebben op tekstfragmenten van twijfelachtige echtheid. Wat voor de scène met Hecate geldt, die terecht was weggelaten, is ook van toepassing op allerlei fraaiigheden in de heksentekst, waarin men immers een andere hand dan die van Shakespeare (Middleton, auteur van The Witch) heeft herkend. De ‘weird sisters’ zijn instrumenten van het noodlot die voorspellen en verdoemen zonder kattengekrijs. De regie had te veel werk gemaakt van deze heksen, die Shakespeare heel wat soberder gehanteerd heeft. De Meester heeft de heksen in het vijfde bedrijf, waarin zelfs de corrupte tekst van de ‘folio’ ze niet meer voorschrijft, nog eens voor zijn eigen genoegen (en ons verdriet) laten optreden om op het slagveld enig rode-kruiswerk te verrichten.

Eigenmachtige wijzigingen en toevoegingen, zoals Macbeth op het toneel te laten doodsteken, wat bij Shakespeare niet gebeurt en Malcolm na zijn slotrede te laten kronen, terwijl Shakespeare uitdrukkelijk vermeldt dat de kroning later in Scone zal plaats hebben, duiden zowel op een smakeloze behoefte aan het spectaculaire als op een geringschatting van de tragedie zelf. Dat figuren als Siward en Young Siward met bijbehorende scènes zijn weggelaten is dan nog minder storend dan de enscènering van het tafereel waarin Macbeth de dood van zijn vrouw verneemt en hij zijn beroemde monoloog moet zeggen (‘Out, out, brief candle! Life's but a walking shadow...’ enz.), terwijl soldaten boven zijn hoofd op een torentje met lansen staan te prikken naar denkbeeldige vliegtuigen.

Een grote handicap was de vertaling van Joris Diels, die Shakes-

[p. 115]

peare's abrupte en elliptische verzen veelal in glad, maar onhelder gerijmel had omgezet, waardoor een aantal spelers de verleiding van een reciteer-dreun niet kon weerstaan. Een handicap was ook het decor van Doeve dat met een volkomen onzinnige totempaal-met-wenteltrap en een abstracter monument (soms versierd met dierenschedels, zoals in de film van Orson Welles) de ruimte verknipte en met een woest achterdoek, waarin een al te concrete man met hand in de wolken zichtbaar was, een demonstratie gaf van artistieke machteloosheid. De muziek van Lex van Delden onttrekt zich, afgezien van de onwenselijkheid van 90 pct. ervan, aan mijn oordeel. De kostuums van A. Roland Holst-de Meester waren stijlvol en functioneel.

Wat sommige spelers met de genoemde handicaps en een tekortschietende regie gepresteerd hebben verdient bewondering. Ko van Dijk speelde ongetwijfeld een grote, een grandioze Macbeth, maar hij was te zeer de romantische held, de operaheld, voor dit gecompliceerde personage. Men kreeg niet de indruk dat zijn hartstocht zetelde in zijn intellect. Er was te veel toneelmatigheid in zijn gestalte en conventionele gebaren.

Ank van der Moer had voor Lady Macbeth een veel persoonlijker vorm gevonden die zich duidelijk onderscheidde van andere rollen die men van haar kent. De gedrevenheid van deze vrouw was sterk gemarkeerd en in de slaapwandelscène wist zij te ontroeren. Van de vele verdere medespelenden dienen in de eerste plaats Johan Schmitz als Macduff en André van den Heuvel als Malcolm genoemd te worden die vooral in hun grote, in Engeland spelende scène uitmuntend waren. Johan Fiolet was als Ross ongelijk en Dick Scheffer als de portier maar ten dele verstaanbaar, hetgeen trouwens bij velen het geval was. Louis van Gasteren als Duncan en Henk Rigters als Banquo bleven vage gestalten. Maar de hoofdzaak is dat men Macbeth vermoordt op een Procrustesbed.

(1957)