De eend op zolder

Shakespeare, King Lear

De voorstelling die The Shakespeare Memorial Theatre Company heeft gegeven van The Tragedy of King Lear heeft gemengde indrukken nagelaten. Het is op zich zelf voor de bewonderaars en liefhebbers van deze rijke en rijpe Shakespeare-tragedie, tot wie ik mij reken, een feest om de tekst in de oorspronkelijke taal te horen uit de monden van een aantal eerste-rangsspelers. Verder waren er in het spel een reeks verrukkelijke momenten. Maar er waren er ook, waarin het stuk mechanisch en ongevleugeld werd voortgebracht en waarin het gevoel zich opdrong dat Sir John Gielgud die de titelrol speelde niet de ideale vertolker van Lear kan zijn. Ten slotte was er de moderne, experimentele aankleding van Isamu Noguchi, die een m.i. opdringerige en

[p. 109]

aanhoudend storende werking uitoefende. Daardoor vooral, geloof ik, bleef deze voorstelling die zoveel uitmuntends bezat als geheel onbevredigend.

King Lear is de tragedie van de ouderdom, waarin een door een lang bestaan van gezag vervalste kijk op mensen en dingen niet houdbaar blijkt tegenover de werkelijkheid van de natuur. Als de oude koning zijn macht verdeeld heeft onder zijn dochters, vallen hem de schellen van de ogen. De twee die hem om het fraaist van haar liefde hebben gesproken blijken hem te haten en de jongste dochter die geen woord kon uitbrengen en die hij daarom onterfde was juist degeen die werkelijk van hem hield. ‘Natuur’ en ‘ogen’ behoren dan ook tot de sleutelwoorden van het stuk. De koning die zich van zijn officieel gezag heeft ontdaan wordt beroofd van zijn gevolg, van al de praal en waardigheid van zijn staat. Hij vindt zichzelf terug naakt in de storm, een onbeschermd mens in de natuur en dan pas heeft hij de ogen om de wereld te zien zoals zij is.

Zijn lot projecteert zich in dat van de graaf van Gloucester, die als gevolg van een jeugdzonde een ‘natuurlijke’ zoon heeft, die uit afgunst jegens zijn wettige broer op zijn beurt aan zijn vader het gericht der natuur voltrekt. Gloucester verstoot zijn zoon Edgar, zoals Lear zijn dochter Cordelia verstoot. En hij wordt letterlijk van zijn ogen beroofd vóórdat hij leert zien.

Er is weinig in de hele toneelliteratuur dat zo pathetisch is als de gesprekken van de ontluisterde oude Lear met zijn nar en de waanzin simulerende Edgar op de heide en van de tot werkelijke waanzin vervallen koning met de blinde Gloucester. Er is weinig dat zo aangrijpend is als het ontwaken van Lear uit zijn verstandsverbijstering door de genezende nabijheid van Cordelia, de gelukzalige stemming waarin hij met haar naar de gevangenis gaat en de rampzaligheid waarin hij ten slotte opkomt met haar lijk.

Men kan in King Lear een draak zien, vol wreedheid, bloed en tranen, waarbij het doek valt over een toneel, beladen met lijken. In een ander aspect is het drama een gelijkenis van het menselijke leven waarin de protagonist, ‘more sinned against

[p. 110]

that sinning’, aan het eind van zijn dagen ontdekt wat hij werkelijk is: niets. Ook dat is een sleutelwoord van Lear dat als een echo door de tekst klinkt. Niets, omdat hij de werkelijke liefde van Cordelia heeft miskend, omdat die werkelijkheid zich niet in woorden aan hem heeft voorgedaan. En het antwoord op dit ‘niets’ wordt terloops door Edgar gegeven: ‘ripeness is all’ een zichtbare wet van de natuur.

Het is mij niet mogelijk de waarde te bepalen van de regie van George Devine, omdat die werd overheerst door de misgreep van de decors en de kostuums. Het was de bedoeling om de aankleding vrij te houden (zo wordt door Gielgud, de regisseur en de decorateur in het programma verklaard) van historische en decoratieve associaties, zodat de tijdeloze, universele en mythische hoedanigheid van het verhaal duidelijk zou zijn. Het tijdeloze en universele van Noguchi's King Lear-decor bestaat uit schermen en doeken die enigszins aan de methode van Piscator herinneren. Zij zijn soms geschilderd in primaire kleuren en versierd met symbolen die aan insecten of aan ruiten op speelkaarten doen denken. Deze betekenen dan ‘macht’ of ‘sexualiteit’ of ‘bedrog’; ik vond ze hinderlijke, overbodige aanwezigheden, een soort van extra personages die niet door de auteur zijn voorgeschreven en die de aandacht alleen maar afleiden.

Maar deze pretentieuze decoratie, die althans het voordeel had snelle scène-wisselingen mogelijk te maken, was nog onschuldig vergeleken bij de kostuums. De decors waren niet ‘tijdloos’. Zij suggereerden het expressionisme en Berlijn anno 1920. De kostuums leken ontsproten aan het brein van iemand die een in het jaar 2050 spelende strip tekent voor een science-fiction-magazine. De mannen droegen ongemakkelijk zittende baseball-beschermingsstukken, behangen met autobanden of Frankfurter worstjes. Lear liep rond in een toga die voornamelijk uit grote gaten bestond en Edgar had soms een hekje van stro op zijn rug. De vrouwen waren eenvoudig rood, zwart of wit en daarmee uit.

Kortom, het was een expressionistisch ballet en het had niets te maken met de sfeer en de poëtische wereld van de legendari-

[p. 111]

sche koning van het Britse eiland, die zich alleen laat oproepen met de attributen van het barbaarse, het primitieve en het nevelige. Het is ongetwijfeld loffelijk om met de conventies te breken en iets geheel anders te proberen. Maar dat andere was voor mijn gevoel in dit geval totaal waardeloos en bovendien een zware handicap voor het spel.

John Gielgud heeft al sinds 25 jaar de oude Lear gespeeld, zowel bij de Old Vic als in Stratford, ofschoon nooit tevoren in een zo dwaas pak en met een zo lelijke pruik van onnatuurlijk lange witte hoofd- en baardharen met kaalgeschoren wangen en bovenlip. Men geloofde niet in deze te sterk gestileerde kop en men geloofde ook niet in de ouderdom van deze veel te jeugdige gestalte. De vijftigjarige Gielgud heeft een door alles zichtbare vrouwelijke elegantie en mist ten enenmale het knoestige, aartsvaderlijke, dat bij deze rol hoort. Verdisconteert men zijn persoonlijke ongeschiktheid, dan moet men zijn vertolking vooral in technische zin voortreffelijk noemen. Hij is een begenadigd hanteerder van het Shakespeareaanse vers, hij beheerst de muziek ervan tot in alle details. In de monologen en vooral in de slotscènes ging zijn spel ver boven een louter technische volmaaktheid uit. Hij bracht het hier tot een werkelijke doorleefdheid en wat er ook overigens aan zijn verschijning ontbrak, het hele stuk door handhaafde hij de suggestie dat hij was ‘every inch a King’ (al leek deze koning dan meer op de decadente Richard II dan op Lear). Het is niet meer dan billijk eraan te herinneren dat Albert van Dalsum bij het A.T.G. een Koning Lear gespeeld heeft die in vele opzichten indrukwekkender en grootser was dan deze.

Verder zag men Peggy Ashcroft als Cordelia, een zuiver, indringend en met warmte gespeelde rol die prachtig contrasteerde met de felle Regan van Moira Lister en de heerszuchtige Goneril van Helen Cherry. George Devine speelde de oude Gloucester met grote waardigheid.

(1955)