De eend op zolder

[p. 101]

Shakespeare, Troilus en Cressida

Spelers uit verschillende gezelschappen hebben als ‘Nederlandse Toneelmanifestatie’ in het Holland Festival een voorstelling gegeven van Shakespeare's Troilus en Cressida. Zij hebben onder leiding van regisseur Johan de Meester een indrukwekkende, veelal boeiende opvoering tot stand gebracht van dit problematische stuk dat zelfden of nooit wordt gespeeld. Zij hebben ook duidelijk gemaakt waarom dit stuk gewoonlijk niet aantrekkelijk is gevonden en waarom het alleszins de moeite waard was deze tegenzin te doorbreken. Troilus en Cressida zal nooit tot Shakespeare's populaire stukken kunnen behoren zoals de blijspelen en zoals Hamlet. Niet alleen omdat het cynisch en ontluisterend van mentaliteit is, maar ook omdat de bittere stemming waarin het moet zijn geschreven ook de dramatische constructie en de conceptie van de personages heeft aangetast. De ‘boodschap’ van het stuk zou men kunnen omschrijven als ‘het leven is onbevredigend’. Het is dan ook niet te verwonderen dat die overtuiging tot een onbevredigend toneelstuk heeft geleid, al moet men daarbij vaststellen dat dat toneelstuk (evenals het leven) boordevol zit met boeiende flitsen en fragmenten. Dat De Meester van deze chaotische materie een voorstelling heeft weten te maken die een homogene indruk nalaat is zijn niet geringe verdienste.

Het hoofdthema van Troilus en Cressida is de ontoereikendheid van de menselijke prestaties vergeleken met de menselijke wil. De verlangens en de driften zijn grenzeloos, maar de daden zijn beperkt doordat de mensen onstandvastig, leeghoofdig en dwaas zijn. Aan de ene kant zijn zij de speelbal van ‘raging appetites’, aan de andere kant van ‘the common curse of mankind, folly and ignorance’.

De juistheid van deze stelling wordt gedemonstreerd op het terrein van de liefde en op dat van de oorlog, die niet alleen in dat opzicht parallellen vertonen, maar die ook dramatisch verbonden zijn doordat zij elkaar motiveren. De Trojaanse oorlog is ontstaan door de schaking van Helena, maar de oorlogssituatie

[p. 102]

ontketent zowel de vechtlust als de erotiek. En de gefrustreerde verliefdheid van Troilus op Cressida brengt hem pas in de ware oorlogszuchtige stemming.

Men vindt dus in het centrum van het stuk een liefdesgeschiedenis, een idylle die, evenals die van Romeo en Julia, lijkt te contrasteren met een besmeurde, gewelddadige omgeving. In werkelijkheid is deze idylle allerminst zuiver en van het begin af aangevreten door het menselijk tekort. Troilus is een van de zonen van de Trojaanse koning Priamus. Hij is verliefd op Cressida, de dochter van de Trojaanse priester Calchas die naar het Griekse kamp is overgelopen. Deze neiging tot verraad die haar vader kenmerkt is ook in het karakter van de dochter herkenbaar. Zij is in Troje gebleven onder de hoede van haar oom Pandarus, die zich inspant om haar aan de verliefde Troilus te koppelen. Zij zweert hem trouw, maar verbreekt die belofte zodra zij, uitgewisseld tegen een Trojaanse gevangene, in het Griekse kamp aankomt.

Wat zich zo op het terrein van de liefde afspeelt, herhaalt zich in breder verband op dat van de oorlog. De Trojanen en in het bijzonder Hector en Troilus hebben nog bepaalde opvattingen van eer en waardigheid, maar deze zijn bij de Grieken op een groteske manier opgeblazen en ontaard. Vooral Achilles en Ajax gaan zich te buiten aan een grenzeloze ijdelheid die geen enkele relatie heeft tot hun werkelijke betekenis. Ajax is een oerdomme kolos die door de sluwe Ulysses met mateloze vleitaal bespeeld wordt en Achilles is niets anders dan een enorme op niets berustende reputatie, een vlerkachtige figuur die eindeloos boudeert in zijn tent. En zoals de ontluistering van de liefde bekroond wordt met Cressida's flagrante ontrouw, zo bereikt de ontluistering van het heldendom een hoogtepunt in Achilles' laffe moord op de ongewapende Hector, die hij, zonder zelf een hand uit te steken, door de speren van zijn soldaten laat doodsteken. Shakespeare laat zien hoe de geschiedenis wordt gemaakt, als Achilles de smerige moord op Hector onmiddellijk per communiqué tot een eervolle heldendaad omliegt.

Troilus en Cressida is de dramatische weerlegging van de fraaie

[p. 103]

reputaties van liefde en heldendom. Het zijn niet ‘de zachte krachten’ die in dit stuk de overwinning behalen, maar bruutheid, stompzinnigheid en kwade trouw. De lusten en de verlangens leiden daartoe omdat zij niet gecontroleerd zijn door de rede, maar losgeslagen van ‘degree’, van maat en rang.

Op allerlei manieren en met talrijke facetten is dit ene thema door het stuk gevlochten. Het wordt zichtbaar gemaakt en filosofisch beredeneerd. Ulysses levert een commentaar erbij in diplomatieke termen, de soldaat Thersites in de rauwste, door rancune gevormde bewoordingen. Troilus en Paris bespreken het onder het aspect van de eer, maar zij hebben er een kinderachtige opinie over volgens Hector die zich daarbij met een voor Shakespeare typerend anachronisme op Aristoteles beroept.

Men kan gerust zeggen dat Troilus en Cressida een gecompliceerd, rijk en stoutmoedig stuk is, maar de weerzin van de mensen en hun pretenties die eraan ten grondslag ligt, heeft de personages opmerkelijk ongecompliceerd gemaakt. Zij zijn niet onwaar, maar zij missen de volheid die de karakters bij Shakespeare in mildere stemmingen kenmerkt. Ook in zijn constructie vertoont dit drama de gebreken die voortkomen uit het maniakaal voorthameren op één thema dat te beperkt is voor een bredere ontplooiing.

Het ten tonele brengen van Troilus en Cressida is al lang een hartewens van Johan de Meester geweest. Hij ziet er blijkens zijn toelichting in het programma een waarschuwing tegen de oorlog in die Shakespeare zou zijn ingegeven door eigentijdse toestanden. Engeland zou in het begin van de 17de eeuw mede door het verraad van Essex, die hij als de ‘Achilles-figuur’ in het stuk betitelt, dreigen onder te gaan in revolutie en burgertwist. Ik geloof veel eerder dat men de achtergrond moet zoeken in die persoonlijke ervaringen van de schrijver waarop ook in zijn Sonnetten gedoeld word. Troilus en Cressida is m.i. geen waarschuwing, maar de weerslag van een ontgoocheling. De Meesters minder juiste opvatting heeft overigens deze voorstelling geen kwaad gedaan.

Hij heeft de fouten vermeden die hij in 1956 bij zijn regie van

[p. 104]

hetzelfde stuk in een voorstelling van Franstalige Belgen te Brussel heeft begaan. Toen had het denkbeeld van de pacifistische strekking hem ertoe gebracht de soldaten in de Trojaanse oorlog uit te rusten met walkie-talkies, dodende stralen, tanks en veldtelefoons. De Griekse aanvoerders vertoonden gelijkenis met Russische ministers en het duel tussen Ajax en Hector speelde zich af in de lucht met begeleiding van gierende straaljagers. Gelukkig was niets van dit alles terug te vinden in de voorstelling van gisteravond. Alleen de onderscheiding tussen Grieken en Trojanen door rode en blauwe kostuums was gehandhaafd, een maatregel die nu alleen de helderheid ten goede kwam. De decors van Wim Vesseur en de kostuums van Leontien van Beurden troffen nu als bijzonder smaakvol. Ook de muziek van Jurriaan Andriessen paste zich goed bij de handeling aan. Zonder Grieks of renaissancistisch te zijn had de vormgeving evenmin het geforceerde karakter van kubisme of science-fiction strips zoals in Brussel het geval was.

Met deze gelukkigere opvatting harmonieerde de tekstgetrouwe, eigentijdse en soepelklinkende vertaling van Bert Voeten. Houdt men rekening met het ingewikkelde en soms enigszins dubbelzinnige karakter van de Engelse tekst, dan moet men het werk van Voeten wel als een respectabele krachttoer beschouwen. Wel vond ik het jammer dat de regisseur enkele clausen door andere spelers liet zeggen dan de tekst (en de vertaling) voorschrijft. Zo leek het nogal misplaatst dat Pandarus' woorden ‘Stank voor dank’ gesproken worden door Thersites, die pas in de volgende scène hoort op te komen en die als Griekse soldaat niet binnen de muren van Troje, waar Pandarus spreekt, aanwezig kan zijn.

Ten slotte: de spelers. De bijzondere gelegenheid maakte het de regisseur mogelijk te beschikken over een uitzonderlijk sterke bezetting. Johan Schmitz was een krachtige, waardige Hector en Coen Flink een gepassioneerde en verbeten Troilus. Cees Laseur had van de koppelaar Pandarus een prachtig mannetje gemaakt: verlekkerd, dwaas en aandoenlijk. Van de vertolkers der Griekse vorsten moet in de eerste plaats Bob de Lange genoemd worden

[p. 105]

die de geslepen Ulysses geestelijk overwicht en een enorme dosis ironie verleende. Johan Fiolet maakte van Agamemnon een pompeuze figuur die door vrijwel onmerkbare subtiele trekjes belachelijk was. Ko van Dijk was een door zijn gestalte nogal onwaarschijnlijke, maar in zijn eigenwaan volstrekt geloofwaardige Achilles. Robert de Vries was indrukwekkend als de stoere en onmetelijk domme Ajax, Philippe la Chapelle was een plechtige zelfingenomen Nestor en André van den Heuvel een ijdele, wulpse Diomedes. Henk van Ulsen had voor mijn gevoel als de mismaakte platte cynicus Thersites te veel een uiterlijke bizarrerie. Hij trachtte het personage uit de plastiek te laten voortkomen in plaats van andersom.

De moeilijke rol van de lieflijke, maar trouweloze Cressida werd heel verdienstelijk gespeeld door Femke Boersma die daarvoor door haar verschijning alles meeheeft. Ook bij haar hinderde soms een zekere kunstmatigheid, maar er waren ook momenten waarop de natuurlijkheid overheerste. Ellen Vogel speelde een sombere Cassandra, Elisabeth Andersen een grillige Helena en Jenny van Maerlant een innige Andromache.

(1959)