De eend op zolder

Shakespeare, Julius Caesar

De voorstelling van Shakespeare's Julius Caesar heeft slechts ten dele kunnen boeien. Nu is het bijzonder moeilijk om dit stuk op een levenwekkende manier te benaderen. Want meer dan de andere stukken van Shakespeare is het gevuld met retoriek, met redevoeringen en met poëzie die een retorisch karakter heeft. Ik geloof dat men al op de verkeerde weg is, als men decreteert, zoals regisseur Richard Flink in het programma doet, dat de politieke situaties er bij Shakespeare alleen zijn om mensen te laten zien en dat het karakter van de mens zijn enige thema is.

Deze stellingen gaan wel op bij Hamlet, bij Macbeth, bij Antony and Cleopatra, maar juist niet bij Julius Caesar. In dat stuk, dat van omstreeks 1600 dateert en dat aan de grote tragedies voorafgaat, is de politieke situatie primair en de personages worden uitsluitend gezien als publieke personen. De korte passages waarin de vrouwen van Caesar en van Brutus voorkomen, hebben

[p. 90]

uitsluitend de functie hun politiek optreden nader te belichten.

De kinderloosheid van Caesars vrouw Calpurnia, waarop in de openingsscène gezinspeeld wordt, heeft geen functie in verband met Caesars persoonlijk leven, maar heeft uitsluitend een politieke betekenis. Dat Caesar zich daarover zorgen maakt, vestigt al dadelijk de aandacht op die monarchale ambities waarmee de hele actie van het stuk is gemotiveerd. Zo is ook de loyaliteit van Brutus' vrouw Portia jegens haar man een van de toetsen die de moreel-zuivere achtergrond zichtbaar maken waaraan Brutus' politieke moord zijn tragische betekenis ontleent.

De politiek is niet een gebied dat gesteld kan worden tegenover de menselijke ziel (zoals de gemeenplaatsen over eeuwigheid en dichterlijkheid doen), maar is juist een van de aspecten van die ziel. En in Julius Caesar is dit het aspect dat alle andere verdrongen heeft. Shakespeare laat in dit stuk zien dat de politieke moord, met nobele, vrijheidlievende bedoelingen gepleegd, een ondoelmatig middel is ter bestrijding van de tirannie. De dood van Caesar is pas goed de geboorte van het caesarisme. Het doorsteken van Caesars lichaam is niet de goede manier om een eind te maken aan Caesars geest, die dan ook letterlijk herrijst.

Shakespeare heeft voor dit politieke drama naar een retorische taal gegrepen, omdat hier politici aan het woord zijn die òf redevoeringen houden òf zich in hun andere uitingen niet kunnen losmaken van hun vorming in de senaat of op het forum. Een voorstelling van dit stuk moet m.i. laten zien dat er spanning bestaat tussen de retoriek en de realiteit: dat de noblesse van Brutus leidt tot moord en politiek falen en dat de stoere eenvoud van Marcus Antonius de demagogie niet uitsluit. In de machtsstrijd wordt de zwakheid van Brutus veroorzaakt door zijn fatsoen. Hij onderschat Marcus Antonius, wiens leven hij spaart en hij overschat het volk, dat geen gevoel heeft voor de vrijheid en dat zich gemakkelijk laat ophitsen en omkopen.

In de voorstelling nu van het Rotterdams gezelschap was die spanning er niet. Er was hier geen andere realiteit dan de retorische. Men was er ten onrechte van uitgegaan dat de taal

[p. 91]

(en dan nog wel in de stijve, ouderwetse vertaling van Eduard Verkade) rechtstreeks toegang zou geven tot de menselijke zielen. En wat men te horen kreeg was daardoor een vrij hol gedaver.

Marcus Brutus die de minst retorische is van alle personages werd door toedoen van Johan Schmitz een al te lyrische orator. Robert de Vries maakte van de lijkrede van Marcus Antonius het gebruikelijke bravoure-nummer. De Caesar van Richard Flink was zo'n zuur, antipathiek personage dat men hem zonder spijt in het begin van het derde bedrijf zag overlijden (wat niet de bedoeling is). En ik kan ook niet juichen over Steye van Brandenbergs Cassius die meer op een opgewekte hopman van de padvinders leek dan op de uitgemergelde intellectueel die Caesar koude rillingen bezorgt.

Niet alleen was dus het overheersend politieke karakter van dit drama miskend, maar ook de belangrijkste personages (die eveneens vooral in relatie tot de politiek moeten worden gezien) waren onjuist of te oppervlakkig uitgebeeld. Behalve in enkele kleine scènes kwam het stuk in deze voorstelling daardoor niet tot leven. Aan de vele andere medespelenden (onder wie Josephine van Gasteren als Portia en Annet Nieuwenhuyzen als Calpurnia) heeft het niet gelegen en evenmin aan Johan Greter die bruikbare decors en kostuums had ontworpen. Wel weer enigzins aan de muziek van Hans Kox, die ten dele uit benauwende geluiden bestond. Een storende onjuistheid leek mij ook dat de regisseur een kennelijke corruptie van de tekst (Brutus vertelt van de dood van zijn vrouw om daarna te verklaren, dat hij het bericht nog niet had vernomen) klakkeloos had gehandhaafd. Het is waar dat er commentaren bestaan waarin deze onzin als een staaltje van stoïcijns gedrag wordt verdedigd, maar dat is een minderheidsopinie en op het toneel klinkt het absurd.

(1963)