De eend op zolder

Shakespeare, Hendrik IV (deel I)

De Haagse Comedie heeft een bezienswaardige, maar lang niet ideale voorstelling gegeven van Shakespeare's historiespel Hendrik IV (eerste deel). Het gezelschap was de tegenslag van Albert van Dalsums ziekte, waardoor Joris Diels gedwongen was in enkele dagen de veelomvattende rol van Sir John Falstaff op te

[p. 82]

nemen, uitstekend te boven gekomen. Ofschoon nog niet in alle details ontwikkeld heeft de Falstaff van Diels toch die grote komische allure gekregen die de rol toekomt. De andere spelers waren niet steeds met diezelfde trefzekerheid tot het wezen van de uitgebeelde karakters doorgedrongen. De regie van de Engelsman Michael Croft was gelukkiger in de enscènering van gevechten en legerbewegingen dan in de hantering van personages en tekst.

King Henry the Fourth is een in een historisch kader gearrangeerd spel met de idee van het gezag. Koning Hendrik is de usurpator die zijn voorganger, de wettige koning Richard II ter dood heeft laten brengen en die zich in strijd met de legitimiteit van de koningsmacht heeft meester gemaakt. Hij is een ambitieus politicus uit de macchiavellistische school die zijn leven lang bezig is om zijn macht om te zetten in gezag. Hij zit nooit rustig op zijn troon. Zelf een rebel wordt hij voortdurend door rebellie bedreigd. De voornaamste van zijn rebellerende vazallen is de jonge Henry Percy, bijgenaamd Hotspur, een vurige, heetgebakerde militair die het toonbeeld is van ouderwetse ridderdeugd.

Hendriks zoon, de jonge Harry, ook wel prins Hal genoemd, is als een extra beproeving voor zijn vader een nietsnut en een losbol die zijn tijd met allerlei twijfelachtige kornuiten in kroegen verdoet. De voornaamste van deze kornuiten is Sir John Falstaff, een verarmde ridder en levensgenieter, die de volmaakte belichaming is van het anti-gezag. Terwijl de koning eronder lijdt dat zijn zoon geen plichtsgetrouw militair is zoals Hotspur, is hij in werkelijkheid veel meer waard. Prins Hal combineert de macchiavellistische geslepenheid van zijn vader met de ridderlijkheid van Hotspur en de nihilistische inzichten van Falstaff. Hij kan dan ook later als Hendrik V een legitiem gezag opbouwen en na de verstoting van Falstaff en diens anti-gezag als een modelvorst de geschiedenis ingaan.

Het aardige van het stuk Hendrik IV is dat de polen waartussen prins Hal zich beweegt, Hotspur en Falstaff, beiden de gave van het woord hebben - zij spreken, de een in verzen, de ander in proza, onstuitbaar en in een verbluffend beeldend idi-

[p. 83]

oom - terwijl zij ook beiden ontegenzeglijk een maximale hoeveelheid sympathie van hun auteur hebben meegekregen. Prins Hal is de intelligentste van allen, maar hij is minder oprecht dan Hotspur en ook dan de dikke ridder Falstaff, die weliswaar een aartsleugenaar is, maar meer uit artistieke aandrift dan uit berekening. Falstaff is door niets geïmponeerd en daarom kan hij om alles lachen. Hij heeft evenveel plezier in het listig bedriegen als in het listig betrapt worden, omdat hij daarin een uitdaging ziet voor een nog fantastischer bedrog.

Henry Hotspur daarentegen is het militaire temperament dat geheel en al onbaatzuchtige heftigheid is. Een domme man, kan men zeggen, maar tegelijkertijd een man die onophoudelijk in dichterlijke vervoering verkeert. Hij heeft de militaire verachting voor poëzie en dergelijke nutteloze dingen waaraan hij uiting geeft in de meest nutteloze blanke verzen. Wat hem beweegt is de eer, een begrip dat altijd beschikbaar is om zijn opvliegend temperament bij de uitbouw van elk twistje tot een veldslag behulpzaam te zijn. Hotspur is de soort man die later onder de naam Fortinbras door Hamlet bewonderd zal worden. (‘Rightly to be great is... to find quarrel in a straw when honour's at stake’).

Tegenover deze opvatting stelt Falstaff zijn eigen tirade over de eer (want Shakespeare bouwt zijn synthetische prins Hal strikt Hegeliaans uit these en antithese op): ‘What is honour? a word... Who hath it? he that died o' Wednesday’.

Een positief punt van de voorstelling was de bijzonder knappe vertaling waarmee Bert Voeten deze door beeldspraak en woordspeling nogal gecompliceerde tekst doorzichtig heeft gemaakt met behoud voor een aanzienlijk deel van de in de taal gelegde effecten. Een van de kwaliteiten van Hendrik IV, dat geschreven is in het begin van Shakespeare's rijpe periode, is de voltooide evolutie van poëzie tot spreektaal, gestileerde spreektaal weliswaar, maar toch zeer verschillend van de renaissancistische kunsttaal waaraan hij zich in vroegere stukken vaak te buiten ging. De vertaler heeft deze spreekbaarheid, deze ‘natuurlijkheid’ van de poëzie zorgvuldig gehandhaafd, maar in de dictie

[p. 84]

van een aantal spelers kwam die kwaliteit onvoldoende tot haar recht.

Noch Wim van Rooy (prins Hal), noch Jules Croiset (Hotspur) wist deze natuurlijkheid in zijn spreken te leggen. Wim van Rooy was vooral in de herbergscènes, waar de prins een volkomen ontspannen ongedwongenheid aan de dag moet leggen, geheel onvoldoende. Jules Croiset had wel het vurige Hotspur-temperament, maar ook zijn dictie was krampachtig en zonder iets van de vloeiendheid die een verbaal begaafde als Hotspur eigen is. Bob de Lange was een veel te matte en onduidelijk mompelende Hendrik IV. Goed, de voormalige Bolingbroke is de ruïne van een bruisend energiek man, hij is aangevreten door melancholie en zijn positie is permanent ondermijnd. Maar de vorstelijke allure en de voormalige kracht moeten in hem toch veel meer voelbaar zijn dan in De Lange's interpretatie het geval was.

Werden dus deze drie hoofdrollen niet gelukkig vertolkt, Joris Diels bleek volledig over de mogelijkheden van een grote Falstaff te beschikken. Diels speelde de dikke ridder als een heel menselijke, maar ook als een heel waardige verschijning, terwijl de komische werking geheel en al door tekst en situatie en niet door maniertjes en effecten verkregen werd.

Van de vele andere medespelenden dienen in de eerste plaats Anne-Marie Heyligers en Maria de Booy genoemd te worden die Lady Percy en Lady Mortimer fijnzinnig getypeerd hebben. Verder: Frans van der Lingen die met geest de met occulte krachten gezegende Owen Glendower speelde; Paul Steenbergen die Joris Diels als Thomas Percy op geroutineerde wijze had vervangen; en Do van Stek die een levendige waardin Quickly neerzette.

De goed bruikbare decors van John Bury droegen evenals de kostuums van David Walker en de illustratieve muziek van Jurriaan Andriessen een traditioneel karakter. Voor mijn gevoel kwam de fascinatie van dit stuk uit het vele moois en lelijks van de voorstelling toch triomfantelijk tevoorschijn.

(1962)