De eend op zolder

[p. 79]

Shakespeare, De Koopman van Venetië

Als de Nederlandse toneelgezelschappen eens feestelijk voor de dag willen komen, zonder al te veel risico te lopen, dan nemen zij een van Shakespeare's wèlbekende blijspelen, Naar het U Lijkt, Driekoningenavond, De Getemde Feeks, Veel Leven om Niets, het is altijd wel raak. Men kan zo'n stuk mooi aankleden, de grapjes zijn present, een beetje muziek en klaar is kees, ik bedoel Cees. Cultuur is het van zelf en geen mens komt op het idee dat Veel Leven om Niets veel leven om niets zou kunnen zijn.

Geleid door deze bruikbare gedachtengang (veronderstel ik) heeft de Haagse Comedie aan de intrede van het nieuwe jaar luister willen bijzetten met een Shakespeare-stuk. Onder regie van Cees Laseur heeft zij De Koopman van Venetië gespeeld. Niet Love's Labour's Lost, niet King John of Henry IV, niet Antony and Cleopatra, niet Cymbeline - die stukken worden nu eenmaal niet gespeeld in Nederland - maar De Koopman van Venetië, want die doet het altijd.

Enfin, ik heb er vrede mee. Al was dit al weer de tweede Koopman van Venetië van het seizoen (maar deze kooplieden zullen elkaar niet bijten: de eerste van ‘Arena’, was bestemd voor de schooljeugd). De voorstelling zag er prachtig uit (decors en kostuums van Friso Wiegersma) en had die lichte, plezierige blijspeltoon waarin het Haagse gezelschap excelleert en waarin Laseur een meester is. Er waren enige virtuoos gespeelde rollen en het is altijd weer interessant om de joodse woekeraar Shylock te zien teruggebracht tot zijn ware proporties, d.w.z. tot een lichtelijk tragisch getinte blijspelfiguur die een rol speelt in één van de drie verhaaltjes waaruit Shakespeare deze komedie heeft samengeflanst.

De gegevens zijn alle drie blijspel-motieven. Men zou zich vergissen, als men meende dat de geschiedenis van Shylock en zijn pondje vlees een tragedie is die in een blijspel is verdwaald. De wraakzuchtige jood die zijn trekken thuis krijgt is evenzeer als divertissement bedoeld als de geschiedenis met de kastjes en de intrige met de ringen. Shakespeare heeft Shylock ontworpen

[p. 80]

van uit een gangbaar 16de-eeuws antisemitisme. Dat is m.i. onbetwistbaar. Er komen echter enige complicaties bij die men ook niet kan uitvlakken.

Eerste complicatie: Shakespeare heeft een paar psychologische toetsen aangebracht, waardoor Shylock ‘verklaard’ wordt als rancunefiguur. Hij is weliswaar een lachwekkende vreemdeling die tot voldoening van het Elizabethaanse publiek de kous op de kop krijgt, maar hij is ook lichtvaardig vernederd en bespot. Hij is, hoezeer ook buiten de spelregels van de Venetiaanse aristocratie, een mens met menselijke gevoeligheden. De haat die hij koestert reflecteert de haat die hij onderging. De genade en de grootmoedigheid die men vergeefs van hem verlangt zijn hem ook nooit betoond.

Tweede complicatie: In de 19de eeuw is Shylock in handen gevallen van de grote, romantische acteurs, die zijn geval centraal hebben gemaakt. De Koopman van Venetië werd een tragedie: het vijfde bedrijf, waarin Shylock niet meer voorkomt, werd weggelaten. De herinnering aan de vervaarlijke Shylock van b.v. Louis Bouwmeester is nog steeds met zijn gestalte verbonden.

Derde complicatie: het religieuze en commerciële antisemitisme uit Shakespeare's tijd is intussen vervangen door een veel ingrijpender variant van het verschijnsel, nl. de rassenhaat. De recente jodenvervolgingen en - uitroeiingen hebben het onderwerp zo pijnlijk gemaakt dat men een ronduit antipathieke Shylock (die antipathiek bedoeld is) zoveel mogelijk is gaan vermijden.

Een en ander heeft gemaakt dat Shylock anno 1959 een hybridisch monster is geworden, een chimaera die evenals dat homerische beest de kop van een leeuw combineert met het lijf van een geit en de staart van een draak. In de 19de eeuw was hij bijna helemaal draak en tegenwoordig bijna helemaal geit.

Zo heeft Paul Steenbergen hem gisteravond dan ook gespeeld: geitachtig, anders gezegd: menselijk. Voorzichtig, om geen aanstoot te geven, voorzichtig, om niet te overheersen in het blijspel, gevoelig toch, met een voortdurend appèl aan de compassie. Een mooie, genuanceerde Shylock dus, maar een die niet goed

[p. 81]

past bij de gebeurtenissen, bij de hoon waarmee hij wordt weggezonden, beroofd van alles, van zijn dochter en zijn geloof, en wel tot onvoorwaardelijk vermaak van iedereen.

De geschiedenis met de kastjes, waaruit de dingers naar Portia's hand moeten kiezen - een verhaal dat ook weer zo slecht past bij haar triomfen als scherpzinnig rechtsgeleerde - is in deze voorstelling heel goed tot haar recht gekomen. De twee teleurgestelde minnaars, Max Croiset als de prins van Marokko en Gijsbert Tersteeg als de prins van Aragon, bereikten een formidabele potsierlijkheid. Myra Ward was een geestige en stralende Portia, Coen Flink een amoureuze Bassanio en Frans van der Lingen een berustende Antonio van wiens melancholie (die hem wordt toegeschreven) niet veel te merken was.

De bekoorlijke muziek was van Jurriaan Andriessen, de voortreffelijke vertaling (een ingrijpende herziening van die van tien jaar geleden) van Bert Voeten.

Een feestelijke, vrolijke, mooie voorstelling dus, een waardige inleiding voor de nieuwjaarswens van Pierre Dubois, die bij de goedgeluimde zaal met de vele Haagse autoriteiten al evenzeer in de smaak viel. Maar ik blijf mij afvragen: is het nu niet mogelijk met zoveel bekwame krachten en beschikbare middelen een poging te wagen mèt de moeite en het risico van het onbekende, om eindelijk eens een van die nooitgespeelde stukken van Shakespeare op te voeren, die heus beter en meer de moeite waard zijn dan die eeuwige Koopman van Venetie, bijvoorbeeld Cymbeline?

(1959)