De eend op zolder

Shakespeare, Richard II

De voorstelling van Shakespeare's Richard de Tweede is een indrukwekkend schouwspel geworden, waaruit de tragedie, d.w.z het tragische lotgeval der personages bij flitsen helder tevoorschijn kwam. Bij flitsen: er waren ook gedeelten, vooral in de eerste helft, waarin het praalvertoon domineerde over het drama. De Engelse regisseur Douglas Seale is een voortreffelijk vakman, maar hem ontbreekt de visie om de historische stof te transponeren in een eigentijdse zetting. Er was, naar mijn smaak, in deze vormgeving te veel van de stoffigheid en de peuterigheid van de historische optocht. Men kan de vaandels en de ridderblazoenen zeker niet missen in een koningsdrama dat speelt in het ‘herfsttij der middeleeuwen’. Maar zij mogen toch alleen

[p. 70]

dienen om de mensen, hun hartstochten en conflicten te lokaliseren en begrijpelijk te maken, niet om ze te bedelven. Nu bleef er te veel steken in het pittoreske toneelbeeld, in de Engelse kerstkaarten-esthetiek van gotische bouwseltjes en hofritueel.

Daar kwam bij dat de regisseur een onnodige lacune had aangebracht in het exposé door de tweede scène van het eerste bedrijf weg te laten. Deze scène behelst een gesprek tussen John of Gaunt, één van 's konings ooms, en de hertogin van Gloucester, de weduwe van een andere oom. Deze hertogin is geen belangrijk personage. Zij komt verder niet tevoorschijn in het stuk. Men hoort alleen nog van haar dood. Nu kan men daarvan moeilijk onder de indruk komen, als men het hele mens niet te zien heeft gekregen. Maar dat is niet het voornaamste bezwaar tegen het weglaten van de scène. Het gesprek tussen Gaunt en de hertogin is onmisbaar, omdat het belangrijkste feit dat de hele gang van zaken verklaart erin wordt onthuld, nl. dat koning Richard schuldig is aan de moord op zijn oom Gloucester.

Nu hoort men wel dat Gaunts zoon Henry Bolingbroke de hertog van Norfolk van die moord beschuldigt, maar dat Richard geen onderzoek instelt naar die beschuldiging wordt niet verklaard. De scène is juist ingelast tussen de beschuldiging en het toernooi dat de beslissing moet brengen om Richards vreemd gedrag in de openingsscène en zijn optreden in de derde scène te motiveren. Het stuiten van het toernooi waarmee hij daar verrast en het verbannen van beide tegenstanders zou immers in het geheel niet raadselachtig zijn, indien men intussen van Richards eigen aandeel in de moord had vernomen. Bolingbroke weet dat Norfolk de hertog van Gloucester op instigatie van de koning heeft vermoord en deze heeft er dus belang bij om zowel zijn eigen medeplichtige als diens beschuldiger uit het land te verwijderen. Deze toedracht blijkt nu pas terloops aan het sterfbed van Gaunt in het tweede bedrijf, maar de onthulling heeft op dat moment niet meer het beoogde effect.

De zorgeloosheid die de regisseur door deze coupure ten aanzien van het exposé aan de dag legt en de grote zorg die hij aan de aankleding en de uiterlijke volledigheid van de gebeurtenissen

[p. 71]

besteedt veroorzaken tezamen dat het drama zich ontrolt als een vreemde, fraaie curiositeit, waarin dingen gebeuren die zo ver van ons af zijn, dat wij niet eens worden uitgenodigd ons in de motivering ervan te verdiepen. Richards beslissing lijkt een wrede gril, terwijl het een politiek besluit was in een onscrupuleuze machtsstrijd, vergelijkbaar bijvoorbeeld met Molotows en Zjoekows verbanning door Chroesjtsjew. Deze actualiteit, deze werkelijkheid moet een toneelvoorstelling suggereren, anders is zij alleen maar mooidoenerij op een gekostumeerd bal.

Anderzijds heeft deze voorstelling onvoldoende verklaard, waarom de Engelse edelen zo prompt naar de rebel Bolingbroke zijn overgelopen, toen hij oorspronkelijk alleen voor zijn eigen rechten opkwam en hoe het mogelijk was dat het koningschap zelf inzet werd van deze twist. Richard was niet een willekeurige despoot die verzet opriep, maar tegelijkertijd kon steunen op machtige vazallen. De oorzaak van zijn ondergang was zijn kwetsbare, weke sensualiteit. Hij was in Shakespeare's opvatting een genotzoeker, zo zacht en dromerig dat weerstand bieden aan verleidingen hem onmogelijk was.

De tuinman in de bekende sleutel-scène met de koningin heeft voor zijn geval een doorzichtige symboliek. Hij liet de tuin van Engeland overwoekeren door onkruid, zegt hij. Hij verpachtte het land om aan geld te komen. En in zijn eigen intimiteit liet hij zich overheersen door laffe vleiers. Nu kan men erover twisten of er een perverse verhouding bestond tussen Richard en zijn favorieten Bushhy, Bagot en Green. Uit de tekst is zoiets wel op te maken en in sommige voorstellingen gedragen deze gunstelingen zich duidelijk als een drietal Ganymedessen (b.v. bij Jean Vilar). Douglas Seale is het hier niet mee eens. Hij beschouwt deze heren als gewone raadslieden van de koning, weliswaar van lage afkomst, maar zich alleen onderscheidend van de andere politici doordat zij slachtoffers worden van Richards fouten.

Hoe men deze verhouding ook wil bezien, er zal toch in ieder geval een sfeer van lichtzinnigheid en corruptie van het drietal moeten uitgaan, waardoor die woekering van onkruid wordt aangeduid die overal weerzin wekt. Maar deze sfeer was nau-

[p. 72]

welijks merkbaar. Het is ook niet zonder reden dat de wijsheden van de tuinman juist door de koningin worden afgeluisterd, die door de bedoelde woekering in de verdrukking is gekomen. Zij is het tragische slachtoffer van Richards karakter: niet van zijn ‘slechtheid’, maar van zijn meegaandheid tegenover ‘het slechte’.

Richard II is een van de weinige personages in de literatuur (d.w.z. vóór Dostojewski) die van alles kunnen genieten, óók van de vernedering, van de wanhoop, van het lijden. Hij is altijd extreem, altijd overdreven, altijd in de greep van de wellustige exploitatie van zijn lot. Hij geniet van het koningschap en voelt zich dan dicht bij God, maar hij geniet ook van zijn nederlaag en laat zich wellustig drijven op golven van zelfbeklag. Hij geniet mateloos van zijn gevangenschap, van zijn niets anders zijn dan een weerloze worm.

De vertolking van Richard door Han Bentz van den Berg was mooi in allerlei momenten, droef, poëtisch, waardig, sympathiek vooral in zijn ondergang, maar kwam voor mijn gevoel niet toe aan de geëxalteerdheid, aan de gretige en teugelloze overgave van het personage aan de omstandigheden. Het veel eenvoudiger karakter van Henry Bolingbroke, de man van actie, werd voortreffelijk uitgebeeld door Johan Schmitz, die zowel de onstuimige soldaat als de bedachtzame politicus tot zijn recht liet komen.

Paul Huf was als John of Gaunt een nogal pieperige oude man, die niet erg goede verstaanbaar was. (Een buitenlandse regisseur brengt bijna altijd het nadeel mee dat de tekstregie wordt opgeofferd aan de enscènering). De dubbelzinnige figuur van de hertog van York werd door Johan Fiolet met humor gespeeld.

De decors en kostuums van Finlay James sloten zich aan bij de opvatting van de regisseur. Er was een vaste toneelbouw van gotische structuur die voor allerlei doeleinden dienst kon doen en die plaats bood aan een Shakespeareaanse ‘upper’ en ‘inner stage’. De regie heeft van de verschillende speelplans die zo ontstonden een bijzonder knap gebruik gemaakt. Waarschijnlijk heeft men in Shakespeare's tijd op een overeenkomstige wijze

[p. 73]

met ‘beneden’, ‘boven’ en ‘binnen’ gehandeld. Dit was een uit toneelhistorisch oogpunt interessante kant van de voorstelling. Het toneelbeeld, bont als een Bourgondisch gobelin, had een grote levendigheid.

De muziek van Hans Kox bestond voornamelijk uit de fanfares en roffels die hier vereist zijn, maar ook hier en daar uit een melodieuze schildering van de sfeer. De vertaling van C. Buddingh' leek mij getrouw en bruikbaar, al houd ik niet van dit letterlijk kopiëren van Shakespeare's verzen in Nederlandse rijmpjes. Meer vrijheid zou tot een betere benadering van het origineel kunnen leiden en dat geldt voor de geest van de hele voorstelling.

(1958)