De eend op zolder

Shakespeare, Love's Labour's Lost

Dit stuk heeft altijd nogal afschrikwekkend gewerkt, omdat het in de eerste plaats een literaire buitensporigheid is. Shakespeare heeft het geschreven als het ware in een roes van jeugdige taalvirtuositeit. Het stuk is een satire op allerlei literaire affectaties. Vooral de fantastische Spanjaard, Don Adriano de Armado, is een matador op het gebied van de verbale aanstellerij die bekend stond onder de naam ‘euphuism’, een stijl die uitmuntte door potsierlijke beeldspraak, geforceerde tegenstellingen en overvloedige toespelingen op de klassieke geschiedenis en de mythologie.

Shakespeare parodieert deze literaire preciositeit, maar tegelijkertijd demonstreert hij zijn eigen verregaande geoefendheid in het jongleren met woorden en beeldspraak. Alle personages in het stuk, ook degenen die de sympathie van de schrijver hebben, zoals de edelman Berowne en de Franse prinses met

[p. 65]

haar hofdames, hebben een gekunsteld taalgebruik. Het thema van Love's Labour's Lost is dan ook de gekunsteldheid, vooral als literair verschijnsel. Men behoeft ook slechts een blik te slaan in Shakespeare's eigen mythologische poëzie en in zijn sonnetten, om te weten dat hij renaissancistische kunstmatigheden niet schuwde, maar juist met een opmerkelijk gemak hanteerde. Men vindt hetzelfde gemak in het taalgebruik in deze komedie, maar hij heeft hier de gekunsteldheid, die immers nooit helemaal los te maken is van stilering en van poëzie, duidelijk als probleem gesteld.

Er zijn niet alleen varianten in verschillende gradaties van pedanterie - naast de grandioze Armado de potsierlijke schoolmeester Holofernes en de ridicule kapelaan Sir Nathaniel - er zijn ook nuances van landelijke eenvoud, Costard en Jacquenetta tot het vrijwel woordloze soort van Dull, de koddebeier. Maar ook de intrige van het stuk, een heel erg magere, bij uitzondering door Shakespeare zelf bedachte intrige, heeft met het thema van de gekunsteldheid te maken. De koning van Navarra heeft met een drietal vrienden besloten zich drie jaar uitsluitend aan studie te wijden in een kloosterachtige academie met allerlei ascetische regels. De omgang met vrouwen bijvoorbeeld is streng verboden. Een van die vrienden, de al eerder genoemde Berowne, protesteert onmiddellijk tegen die kunstmatige en geforceerde cultuurbeoefening. Hij voorspelt dat de natuur of met een ander woord de noodzakelijkheid haar rechten zal doen gelden. De dorst naar kennis wordt bovendien bevredigender, vindt hij, gelest door het kijken in vrouwenogen dan door het lezen in boeken. Deze stelling wordt snel bewezen als de Franse prinses met drie hofdames op bezoek komt. Onder de verliefdheid bezwijken de geloften en dan vloeien de sonnetten om te bewijzen dat de liefde en de daarbij behorende melancholie een eigen literaire kunstmatigheid vereisen.

Het blijspel is, zoals gezegd, vooral een literaire buitensporigheid en men kan beamen dat de details daarvan het moeilijk ‘doen’ op het toneel. Maar het is ook vol met amusante kluchtigheid. De pedanten en de kinkels hebben een eigen scenario

[p. 66]

voor talrijke dankbare clownerieën die ruimschoots kunnen opwegen tegen de literatuur die zich hier en daar in het stuk ophoopt.

De voorstelling van de Bristol Old Vic onder regie van Val May had vooral werk gemaakt van de clownerieën. In Russell Hunter, die bijzonder vermakelijk was als Costard, beschikte het gezelschap over een clown met aplomb. Ook Christopher Benjamin, James Cossins en Frank Middlemass, die Armado, Holofernes en Sir Nathaniel vertolkten, legden heel wat komisch talent aan de dag.

Naast het literaire en het clowneske is er in dit stuk een derde element dat in deze voorstelling niet helemaal tot zijn recht kwam en dat is de melancholieke tint van de poëzie. Er is ten slotte in het streven van al deze mensen, ook in hun kunstmatigheden en extravaganties, een smachten naar geluk, dat m.i. minder in de komische intermezzi behoeft te verdrinken dan hier het geval was. Niet alleen zou de regie in dit opzicht de accenten anders kunnen leggen, ook de bezetting van de ‘positieve’ rollen zou sterker moeten zijn dan in deze voorstelling. Alleen Eithne Dunne als de prinses van Frankrijk beschikte over genoeg overtuigende ernst achter de luchthartigheid om deze poëtische lading over te brengen. Richard Pasco had niet helemaal het kaliber van Berowne. Ook de andere hovelingen, de koning zelf en de hofdames hadden meer de contouren van dansers dan de gezichten van personages.

Ten dele is dit tekort ook wel veroorzaakt door Shakespeare's karakterisering, die hier nog onontwikkeld is, maar er zijn toch elementen zoals de plotselinge aanzegging van de dood midden in de koddigste kluchtigheid die m.i. een poging tot een sterker realisme - een doorbreking van de kunstmatigheid - noodzakelijk maken.

Was dit dus geen volledig bevredigende voorstelling (ook de aankleding was middelmatig), interessant en in hoge mate vermakelijk was zij wel.

(1964)