De eend op zolder

De Rojas, La Celestina

Aan het begin van het na-middeleeuwse Europese drama staat de Spaanse tragikomedie Calisto en Melibea, die gewoonlijk naar de koppelaarster in het stuk La Celestina genoemd wordt. Het is een in dialogen geschreven avonturen-roman, die met zijn 16 bedrijven bij de publikatie in 1499 (waaraan in latere edities nog vijf bedrijven zijn toegevoegd) niet bedoeld was om te worden opgevoerd. Men heeft er later wel opvoerbare selecties uit gemaakt, waarvan er verscheidene zijn gespeeld. Vooral in Spanje is het stuk populair, al werd het ook herhaaldelijk door kerkelijke verbodsbepalingen getroffen.

De Haagse Comedie heeft nu een eigen selectie uit dit materiaal opgevoerd en daarbij gebruik gemaakt van een ‘tekstbewerking’ (d.w.z. een nogal vrije vertaling) van Dolf Verspoor, waaruit Joris Diels een ‘toneelbewerking’ (d.w.z. een keuze en een eigen arrangement) had vervaardigd. Door deze operatie zijn er heel wat scènes en ook enige personages geamputeerd. Maar de hoofdlijnen van het verhaal, dat gewoonlijk aan een zekere Fernando de Rojas wordt toegeschreven (met uitzondering van het lange eerste bedrijf, waarvoor veelal de dichter Rodrigo de Cota verantwoordelijk wordt gesteld), zijn in deze verkorting in stand gebleven.

[p. 58]

Calisto en Melibea is een gepassioneerd liefdespaar, vergelijkbaar met Pyramus en Thisbe, Tristan en Isolde, Romeo en Julia. In deze en dergelijke gevallen is er gewoonlijk sprake van jeugdige gelieven van hoge afkomst (vgl. de twee koningskinderen van het middeleeuwse lied), van een verzengende hartstocht en van een dodelijke afloop. In het Spaanse drama gaat dat allemaal nogal eenvoudig. Calisto, op jacht achter één van zijn valken aan, komt in de tuin van Melibea, ziet haar en verklaart haar zijn liefde. Met een beroep op eer en fatsoen wijst zij hem verontwaardigd af, maar de koppelaarster La Celestina, die Calisto in de arm neemt, weet haar weerstand gemakkelijk te breken. Zij stemt toe in heimelijke samenkomsten, waarvoor Calisto over een muur moet klimmen. Hij valt van de muur en breekt zijn nek. Wanhopig springt zij dan van de toren van haar vaders huis.

Dit liefdesdrama is bijzonder aardig gedaan: gestileerd en gesymboliseerd, maar psychologisch heel overtuigend. De hoofdzaak en het bijzondere van het stuk is echter te vinden in de koppelaarster La Celestina. Zij is een cynisch oud wijf, bijgelovig en hebzuchtig, maar boordevol met nuchterheid en mensenkennis. Voor haar is de hooggestemde liefde van Calisto en Melibea niet principieel verschillend van de begeerten die zij in haar dagelijkse praktijk van hoerenmadam exploiteert. Zij suggereert min of meer dat de liefde van de rijken ten dele ‘literatuur’ is, modieuze lyriek, een exotische luxe, die heel gewone verschijnselen bedekt die overal in de natuur te vinden zijn.

De schrijver heeft ongetwijfeld eigen ideeën in de volkswijsheid van deze koppelaarster verwerkt. Haar heksenpraktijken, haar heulen met de duivel en haar gewelddadig einde hangen er een beetje willekeurig bij, alsof daarmee de onmiskenbare sympathie van de auteur moest worden uitgewist. In werkelijkheid is La Celestina de levendigste en de meest levende figuur van het stuk. Het realisme waarmee de onderwereld getekend is, waarin zij zich beweegt, en haar gewiekstheid in haar omgang met iedereen geven aan het hele verhaal, dat ook in zijn bekorting soms een zekere traagheid en omslachtigheid behoudt, een boeiend perspectief. Een dergelijk aan de romance toegevoegd accent is

[p. 59]

de epiloog waarin Pleberio, de vader van de zojuist gestorven Melibea, een klacht uitspreekt die een aanklacht is tegen de wereld en tegen de liefde en die wat stemming en toonhoogte betreft aan de Prediker doet denken.

Onder regie van Joris Diels heeft de Haagse Comedie een prachtige voorstelling van dit curieuze, ondramatische, maar in vele opzichten fascinerende stuk gegeven. Ida Wasserman was een grandioze Celestina, een onweerstaanbaar vulgair, genotzuchtig, uitgekookt loeder, rauw, maar zacht geolied, in vodden, maar in vodden van zij.

Jules Croiset speelde de verliefde Calisto vooral als een leeghoofdige monomaan. Paula Petri was als Melibea ontroerend in haar complete loyaliteit. Bas ten Batenburg en Jules Royaards waren een stel fraaie knechtjes, de eerste bijzonder liederlijk en de tweede griezelig snel gecorrumpeerd. Gijsbert Tersteeg vertolkte een waardige Pleberio, die een grote bezieling gaf aan de klacht die het stuk besluit. Camille de Vries en Anne Oostveen speelden de lichte meisjes met verve. Van de dubbelzinnige kamenier van Melibea gaf Trins Snijders een goede aanduiding, al maakte een ingrijpende coupure deze figuur nogal raadselachtig.

De voorstelling was heel levendig, stijlvol door de op schilderijen geïnspireerde decors en kostuums van Harry Wich en sfeervol mede door de illustratieve muziek van Jurriaan Andriessen. Verspoors tekst had geen gebrek aan gelukkige vondsten en vermetele woordspelingen. Het geheel moet nogal onthutsend zijn voor mensen die denken dat openhartigheid in de literatuur een recent verschijnsel is. In deze voorstelling zijn het platte en het verhevene, literatuur en realisme, proza en poëzie grondig met elkaar vermengd.

(1964)