De eend op zolder

[p. 53]

2. Zestiende en zeventiende eeuw

[p. 55]

Colijn van Rijssele, De Spiegel der Minnen

Het Nationaal Toneel van België heeft een treffende voorstelling gegeven van een curieus rederijkersdrama, De Spiegel der Minnen, dat omstreeks het jaar 1500 geschreven is door de Brusselaar Colijn van Rijssele. Ik moet bekennen dat ik de voorstelling zonder hooggespannen verwachtingen tegemoet had gezien. Regisseur Fred Engelen die de tekst voor het moderne toneel bewerkt heeft had meer dan de helft van de oorspronkelijke 6169 verzen moeten schrappen en de scènes opnieuw moeten arrangeren om uit de rederijkerij een hanteerbare dramatische tekst los te pellen en wat er tenslotte is overgebleven maakte op mij de indruk van... rederijkerij, d.w.z. van hoogst vernuftig gerijmel zonder poëtische adem.

Weliswaar is De Spiegel der Minnen merkwaardig, omdat het met recht het eerste burgerlijke drama in de Europese literatuur wordt genoemd, maar dat drama, hoe burgerlijk ook, is om te lezen niet zo erg indrukwekkend. Dierik, zoon van een rijke koopman in Middelburg, is verliefd beneden zijn stand, nl. op het naaistertje Katharina Scheermertens. Dieriks ouders voelen niets voor een mésalliance en sturen hun zoon naar Dordrecht, waar hij prompt wegkwijnt. Aan wanhoop en jegens elkaar opgewekt wantrouwen komen beide gelieven ten slotte te overlijden. Een belangrijk aandeel in deze noodlottige afloop hebben drie ‘zinnekens’, d.w.z. gepersonifieerde eigenschappen, zoals zij ook in andere middeleeuwse moraliteiten voorkomen. ‘Begeerte van hoogheden’, ‘Vreze voor schande’ en ‘Jaloers gepeins’ zijn in dit geval de duivelachtige wezentjes die volgens speciale opdrachten van Saturnus en Venus de idylle tussen Die-

[p. 56]

rik en Katharina komen vertroebelen. Maar hier komt zoveel symboliek, astrologische hokus-pokus en rijmelarij bij te pas, dat men de eeuwenlange verwaarlozing van dit drama wel begrijpelijk vindt. Dit wonderlijk mengsel van christelijkheid en heidendom, van frivoliteit en zedeprekerij, van sentimentele minnepoëzie en psychologische scherpzinnigheid is immers ook verdund en gefatsoeneerd een ratjetoe gebleven, dat meer op knutselwerk lijkt dan op poëzie.

Wat regisseur Fred Engelen nu met deze interessante maar twijfelachtige tekst heeft gedaan, is verbazingwekkend. Door het maken van ritmische, muzikale gehelen heeft hij iedere scène doordrenkt met een lyrische, vaak elegische stemming die uitstekend bij de actie aansloot.

Er werd snel en niet al te duidelijk gesproken. Dat de tekst niet steeds goed te verstaan was, bleek in dit geval geen nadeel te zijn. De actie van de zinnekens, die Fred Engelen als aapachtige wezentjes liet rondspringen, sprak trouwens voor zichzelf. Dat de rederijker Colijn een uitgeslapen psycholoog is geweest, leek mij door de opvoering nog duidelijker aangetoond dan door de lectuur. Zijn drie ‘zinnekens’ overtuigen de moderne toeschouwer ten volle. Zij zouden ook ‘libido’, ‘geremdheid’ en ‘minderwaardigheidscomplex’ kunnen heten zonder dat er dan een wijziging in hun actie nodig zou zijn.

De grote verdienste van Fred Engelen is dat hij van de geschiedenis van Dierik en Katharina door toon en tempo van het spel iets heeft weten te maken. Als men zich daarbij rekenschap geeft van de grote oorspronkelijkheid in deze vormgeving, die geen traditie, geen voorbeeld had om op terug te vallen, dan kan men alleen maar eerbied hebben voor zijn regie-prestatie. Dezelfde regisseur heeft enkele jaren geleden verrast met de eerste voorstelling van Huygens' Trijntje Cornelis, maar daarvoor kon hij nog aansluiting vinden bij andere 17de eeuwse kluchten die wel een ‘toneelgeschiedenis’ hadden. De opvoering van dit rederijkersdrama uit de Bourgondische tijd echter stelde heel andere problemen.

Er waren slechts enkele vondsten waar men bezwaar tegen

[p. 57]

zou kunnen maken, b.v. tegen het pijproken van Katharina's vader, wat hem wel een zeker eenvoudig en huiselijk Hollands karakter gaf, maar wat toch voor deze Bourgondische tijd een storend anachronisme was.

De kostuums van Lode Lebregts waren overigens heel stijlvol. En er is uitstekend gespeeld: de twee gelieven werden ingehouden-lyrisch uitgebeeld door Tine Balder en Martin van Zundert; de ouders van Dierik met grote waardigheid door Martha de Wachter en Frans van den Brande. Julien Schoenaerts trof door een fraaie staccato-uitbeelding van ‘Jaloers gepeins’.

(1960)