De eend op zolder

Euripides, Herakles

De nieuwe Nijmeegse Stadsschouwburg is feestelijk ingewijd met een voorstelling van Euripides' tragedie Herakles. Het was een voorstelling met kwaliteiten van een stuk dat ondanks zijn eenvoud en helderheid voor de moderne toeschouwer niet gemakkelijk toegankelijk is. Wat er gebeurt in deze tragedie is duidelijk genoeg, maar de gevoelswereld ervan is vreemd. Een hedendaags publiek is van die wereld gescheiden door een drem-

[p. 45]

pel en ik had de indruk dat deze opvoering de mensen daar niet overheen heeft getild.

Men kan zich afvragen, waarom de ogenschijnlijk onsamenhangende gebeurtenissen in Herakles voor een ‘tragedie’ moeten doorgaan. En inderdaad heeft men van oudsher, Herakles toetsende aan de theorieën van Aristoteles, vastgesteld dat dit werkstuk van Euripides mislukt is als tragedie, omdat de eenheid van handeling erin ontbreekt. In het eerste deel van het stuk is Herakles eerst afwezig. Hij is bezig het laatste van zijn beroemde twaalf werken te verrichten n.l. het uit de onderwereld halen van Cerberus. Zijn vrouw Megara, zijn kinderen en zijn oude vader Amphitryoon worden intussen met de dood bedreigd door de tiran Lykos. Als de ondergang van zijn gezin onafwendbaar lijkt - men neemt niet aan dat Herakles uit de onderwereld kan terugkeren - verschijnt de held plotseling ten tonele en verslaat Lykos zoals hij in zijn carrière al zoveel tirannen en monsters verslagen heeft.

Tot zover is alles eenvoudig. Maar dan komt het tweede deel. Herakles die bezig is zich ritueel te reinigen na het doodslaan van Lykos ontsteekt plotseling door goddelijke tussenkomst in razernij en doodt zijn vrouw en zijn kinderen. Weer bij zinnen - in het derde deel - is hij een gebroken man. Hij wil de hand aan zichzelf slaan, maar zijn vriend Theseus weet hem te overreden in plaats daarvan Thebe te verlaten en met hem naar Athene te gaan.

Nu kan men inderdaad ontkennen dat er een dramatisch verband is tussen het redden van vrouw en kinderen en het vervolgens, in razernij, doodslaan van vrouw en kinderen. Ook als men weet dat Herakles de zoon is van oppergod Zeus (die zijn moeder Alkmene in de gedaante van haar echtgenoot Amphitryoon bemind had) en daarom levenslang vervolgd werd door de haat van Zeus' eega Hera, wordt de samenhang tussen het redden en het doden niet duidelijker. Hera heeft haar bode Iris gestuurd samen met Lyssa (de razernij) en daardoor is zij erin geslaagd (wat men een jaloerse godin wel toevertrouwt) Herakles in het ongeluk te storten op het ogenblik dat hij dacht eindelijk gelukkig te kun-

[p. 46]

nen wonen te midden van de zijnen. Een afschuwelijke gebeurtenis, kan men zeggen, maar daarom nog niet, in de technische zin van het woord, een tragedie.

Het lijkt mij echter dat Euripides heel goed wist wat hij deed toen hij de volgorde van de mythologische gebeurtenissen eigenmachtig wijzigde door Herakles' in razernij begane misdaad te laten volgen op de voltooiing van de twaalf werken en toen hij het publiek uitnodigde in de opeenvolging van het redden en doden van vrouw en kinderen een tragedie te zien. Het dramatische verband immers dat in de handeling zelf ontbreekt is wel degelijk te vinden in de waarheid over het menselijk leven die Euripides hier wil laten zien. De mens die alles kan - zo zou men die waarheid kunnen lezen - die rivieren verlegt, draken verslaat, volkeren bevrijdt, is tegelijktertijd een speelbal van wrede en frivole machten. Hij redt zijn vrouw en kinderen, hij doodt zijn vrouw en kinderen. En de enige heldhaftigheid die hem overblijft is om beladen met zijn ongeluk verder te leven.

Als deze tragedie moeilijk toegankelijk is, dan komt dat niet doordat de tragische waarheid ervan voor ons niet meer herkenbaar zou zijn, maar doordat wij het ontwend zijn tragische waarheden van dit kaliber zonder valse troost of sentimentaliteit, zonder gevoelsverdoezeling vooral, voorgezet te krijgen. Euripides, de kritische rationalist, gaat hier de Griekse goden met hoon te lijf. Hij laat zien dat goden die zo optreden absurd zijn, zinsverbijsteringen waarachter een blind noodlot schuilgaat. Natuurlijk krijgt een beroepsmatige heilbrenger, een vechtersbaas met een knots en pijlen, nu en dan een bloedig waas voor de ogen en weet hij niet meer wat hij doet. Natuurlijk kan een held zich vergissen, al was het maar omdat hij in een leven van ontberingen de hartstocht van het doodslaan heeft geleerd.

Achter deze ontoegankelijke tragedie verrijst de aanvaarding van een heroïsche scepsis. Het vertrek naar Athene zal zeker begrepen moeten worden als een zich afwenden van het barbaarse bijgeloof en een hulde aan de enige stad waar verlichte denkbeelden kunnen gedijen.

Het spelen van een tragedie als Herakles (ook wel Herakles

[p. 47]

Mainomenos, De Razende Herakles genoemd) stelt bijzonder hoge eisen aan regie en spel. Een reconstructie van een Griekse voorstelling uit de tijd van de schrijver (±420 v. Chr.) is onmogelijk. Men zal altijd moeten proberen de tekst te verbinden met moderne toneelvormen. Volgens dit principe is regisseur Richard Flink te werk gegaan. Uitgangspunt van deze voorstelling was de bijzonder knappe metrische vertaling van Evert Straat. Het was jammer dat niet alle spelers over voldoende spreektechniek beschikten om deze vertaling tot haar recht te doen komen. Het leek mij ook onjuist dat de regisseur met te weinig vertrouwen in de taal te veel heeft willen uitdrukken met beweging en muziek. Ik ben zeker geen voorstander van een starre, muziekloze interpretatie, maar beweging en klank moeten ondergeschikt blijven, de tekst op een natuurlijke wijze ondersteunen. Bij een koor dat uit twaalf ongeveer gelijk uitgedoste mannetjes bestaat worden de bewegingen, twaalfvoudig vermenigvuldigd, al gauw te veel. Dat was hier het geval. En de muziek, de elektronisch voortgebrachte muziek van Hans Kox, was vaak veel te luid. Zij was onbescheiden, overstemde de tekst meermalen of pretenteerde een eigen expressie inplaats van de tekst.

Bijzonder fraai was de vertolking van Herakles door Coen Flink, die een grote allure bezat, een elementair geweld in zijn gevoelsuitbarstingen wist te leggen. Ik vraag mij alleen af of iets minder geweld in de expressie van het verdriet niet meer indruk zou hebben gemaakt. De oude Amphitryoon werd voortreffelijk, gelaten en ingehouden, door Jacques Snoek gespeeld. Elise Hoomans was al te klagelijk als Megara. Robert de Vries bracht het bodeverhaal over Herakles' waanzin helder en met veel spanning. Eric Schneider was een waardige Theseus. Hans Culeman was te krampachtig als de tiran Lykos, terwijl ook zijn staccato dictie hem lelijk in de weg zat.

Het koor van oude mannen, dat er in zijn monnikspijen allervreemdst uitzag, was uit nogal gemengde krachten samengesteld. Henk Schaer als koorleider was uitstekend, maar sommige leden van het koor spraken afgrijselijk. Iets van barbaarsheid en verlatenheid werd door het decor van Johan Greter wel gesugge-

[p. 48]

reerd, maar het miste het grote en indrukwekkende dat bij deze tragedie hoort. Het paleis van Herakles had het formaat van een hondehok. De ruimte die dit toneel biedt was slecht gebruikt: er was te veel gedrang op het bergje en te veel leegte er om heen.

(1961)