De eend op zolder

[p. 42]

Euripides, De Vrouwen van Troja

Overal in de literatuur van de Oudheid komt men de Trojaanse oorlog tegen als een onuitputtelijk reservoir van legenden en ideeën. Het is begrijpelijk dat een kritisch moralist als de tragedie-schrijver Euripides daar de stof vond om zijn landgenoten onaangename waarheden te zeggen. In De Vrouwen van Troja vraagt hij de aandacht voor het lot van de verslagenen. Worden de verschrikkelijke offers die aan beide kanten gebracht zijn gerechtvaardigd door het resultaat, de bestraffing van een schaking die minstens ten dele een echtbreuk was, een gril van een wulpse vrouw? Het antwoord van Euripides, die gewoonlijk nogal duidelijke taal spreekt, is ongetwijfeld ontkennend.

Ter wille van zulke dwaze ondernemingen, verkondigt hij in dit treurspel, beroept men zich op de goden, die misschien slechts de personificaties zijn van onze eigen driften en die zich in elk geval onberekenbaar en trouweloos gedragen. Poseidoon, die een aandeel had gehad in de stichting van Troje, berust zonder moeite in de ondergang van de stad en Pallas Athene, die de Grieken bij de verovering had geholpen, keert zich tegen hen op hun thuisreis, omdat zij bepaalde altaren zouden hebben geschonden. En wat is de keerzijde van de roem die de Grieken zouden hebben geoogst? Het ongeluk van de Trojaanse vrouwen wier mannen en kinderen gedood rijn en die zelf in slavernij worden weggevoerd.

Het is een verzuchting die door de eeuwen heen klinkt. Seneca heeft dezelfde stof bewerkt in zijn Troades, waarvan Vondel, Hooft en Reael samen een proza-vertaling hebben gemaakt, die door Vondel alleen in verzen is overgezet onder de titel De Amsterdamsche Hecuba. De brand van Troje die daarin bezongen wordt als een bewijs van de vergankelijkheid van aardse rijken en ‘der goden lichtvaardigheid’ keert terug in de brand van Amsterdam, die het onderwerp is van de Gijsbrecht. De naam van Hecuba trouwens, de voornaamste der Trojaanse vrouwen, spookt op een merkwaardige manier door Shakespeare's Hamlet, waarin ook de vraag aan de orde komt van de rechtvaardiging

[p. 43]

van een grote oorlog door een kleine aanleiding. Maar waar Shakespeare bij monde van Hamlet twijfelt aan alle waardebepalingen, daar heeft Euripides duidelijk gekozen tegen de eer, tegen de wraak, tegen de roem, maar vóór de rede en vóór humane beslissingen. In De Vrouwen van Troja, dat met een indrukwekkende soberheid vertaald is door Evert Straat, bestaat zijn betoog vooral uit een demonstratie van lijden. Hecuba (of Hekabe, zoals zij hier heet), de voormalige koningin, is het treurende middelpunt van alle gekwelde Trojaanse vrouwen.

Haar dochter Kassandra wordt de slavin van Agamemnoon, haar dochter Polyxena is geofferd op het graf van Achilles. Ook haar schoondochter Andromache en zij zelf worden slavinnen van Griekse helden, maar Astyanax, het zoontje van haar zoon Hektor, wordt vermoord. Dit alles vormt een tamelijk eentonige opeenhoping van leed, waarover veel geweeklaagd wordt door de koningin, haar verwanten en het koor van Trojaanse vrouwen. Er is even een onderbreking door een woordenstrijd tussen Helena en Hekabe over de schuld aan dit alles. Helena beroept zich op de overlevering waardoor de twistende godinnen de verantwoordelijkheid krijgen evenals Paris die zijn oordeel moest geven, maar ook Hekabe zelf die Paris het leven had geschonken. Hekabe echter bestrijdt deze redenering met een sceptische en psychologische constructie die Helena met de schuld belast.

Afgezien van die krachtmeting in het redeneren, een soort wedstrijd die in vele Griekse tragedies voorkomt, kan men de Troades moeilijk anders zien dan als het genre toneelstuk dat men later ‘melodrama’ genoemd heeft. Er is geen tragisch conflict, er is alleen maar leed, gedetailleerd lijden en reactie op lijden en daarbij een beroep op het medelijden van de toeschouwer. Ik geloof dat de ware toeschouwer voor dit soort treurspel, de toeschouwer die zijn tranen de vrije loop zou laten of, zoals het koor, zich op de borst zou slaan of op de grond zou beuken, niet meer bestaat. Er zou geweend moeten worden in onze schouwburgen, maar dat gebeurt heel weinig en bij deze klassieke stortvloed van leed waarschijnlijk helemaal niet.

[p. 44]

Daarom blijft voor mijn gevoel zo'n voorstelling als deze van De Vrouwen van Troja, met hoeveel talent en smaak zij ook tot stand is gebracht, een vreemde zaak. Men is geïnteresseerd, natuurlijk. Men stelt zich de vraag: hoe werkt nu vandaag zo'n Grieks melodrama uit 415 vóór Christus? Het werkt vrijwel niet. Toch heeft Ton Lutz, de regisseur, het dicht naar ons toe gehaald. Hij heeft individuele expressies nagestreefd in een geheel dat gemakkelijk in een massale stilering had kunnen verstarren. Hij heeft zeer terecht al het archaïserende vermeden en binnen het kader van de tekst en met associaties aan het Griekse toneel, zoals de cirkel van de orchestra, het spel met zoveel mogelijk leven bezield.

Ank van der Moer heeft als Hekabe een maximum gegeven van wat een klagende oude vrouw kan zijn: een toonbeeld van verschrikking, maar tegelijkertijd van waardigheid en beheersing. Prachtig was ook Ellen Vogel die als Kassandra de moeilijke opdracht had haar leed in een grimmige vreugdedans te aanvaarden. Lous Hensen was een ontroerende Andromache en Femke Boersma meer een wulpse dan een klassiek schone Helena.

Was deze schakering in de gedachtenwereld van Euripides wel aanvaardbaar, minder gelukkig leek mij het heupwiegen van Adelheid van der Most als de godin Athana en de bodybuilders-verschijning van Will van Selst als Menelaos.

(1963)