De eend op zolder

Euripides, Medeia

Na de prachtige voorstelling die de Nederlandse Comedie twee jaar geleden onder regie van Ton Lutz had gegeven van Sophokles' Elektra mocht men veel verwachten van de opvoering van een andere Griekse tragedie onder zijn leiding. De voorstelling door Rotterdams Toneel van Euripides' Medeia is echter niet een

[p. 39]

evenement geworden van dezelfde orde. Men moet, geloof ik, zelfs spreken van een zwakke voorstelling, al gaf Caro van Eyck in de titelrol veel te bewonderen en al gaf de regisseur in menig detail blijk van een gelukkige hand. Een Griekse tragedie stelt echter de hoogste eisen ook aan de kleinste rollen en de bezetting die het Rotterdams Toneel voor dit stuk beschikbaar had was in het algemeen niet toereikend.

Nu moet men wel vooropstellen dat Euripides moeilijker speelbaar is dan Sophokles. De gebruikelijke mening is dat Sophokles geïdealiseerde mensen ten tonele bracht en zijn jongere collega, als realist, niet terugschrok voor het schilderen van het gruwelijke en pathologische. Ik geloof dat er veel te zeggen is voor de moderne opvatting dat juist de oudere schrijver onder zijn masker van weldenkendheid gefascineerd was door het abnormale en het ziekelijke dat aan het normale grenst. De redelijke, sceptische Euripides is een knap, maar niet altijd trefzeker psycholoog terwijl Sophokles over een geheimzinnig, maar onfeilbaar fond van mensenkennis blijkt te beschikken. En daarom zijn de drama's van Sophokles klemmender, onwrikbaarder dan die van Euripides, die meer ‘bijwerk’ nodig heeft: verrassende elementen, een verklarende proloog, de beruchte ‘deus ex machina’ en die ook met het eens zo belangrijke koor niet altijd goed weg weet.

Medeia, zijn befaamdste en in elk geval meest gespeelde tragedie, is niet in alle opzichten ‘waterdicht’. De barbaarse tovenares, die alles geofferd heeft om de Griek Jasoon te volgen en die in Korinthe door hem verstoten wordt, omdat hij een voordeliger huwelijk met de plaatselijke koningsdochter verkiest, heeft alle reden om zich op hem te wreken. Men kan geloven dat de nieuwe bruid en haar vader aan deze wraaklust ten offer vallen. Men kan zelfs geloven dat zij haar eigen kinderen ter dood brengt om hun vader Jasoon te treffen. Een extreme en weerzinwekkende wraak, maar Euripides motiveert de kindermoord voor mijn gevoel overtuigend uit een ontzaglijk gekrenkte trots en uit een woeste wreedheid die zich gemakkelijk ook tegen haar zelf keert om de wraakzucht waarvan zij bezeten is te kunnen bevre-

[p. 40]

digen. Maar in strijd met deze absolute, zelfverloochen en de wraak is het gesprek met de Atheense koning Aigeus die toevallig langs komt en aan wie zij plechtig gezworen garanties van gastvrijheid vraagt. Deze slimme verzorging van haar eigen veiligheid op een ogenblik dat zij de moord op haar kinderen beraamt is psychologisch moeilijk aanvaardbaar en dramatisch een zwakke, afleidende manoeuvre. Men krijgt de indruk dat Euripides de scène heeft ingelast om zijn Atheens publiek te behagen. Tegenover de schurkachtige Jasoon en de perfide Kreoon slaat de gastvrije, edelmoedige Athener gratis een goed figuur.

Ook het slot van de tragedie, waarin Medeia door de lucht wegrijdt in een met draken bespannen wagen, is bevreemdend. Euripides is eerst bezig zich in zijn psychologisch portret van Medeia niet veel aan te trekken van de religieuze traditie. Hij vervormt alles naar eigen behoefte, hij legt in zijn heldin zelfs een maatschappelijk protest tegen de ondergeschikte positie van de vrouw. Maar dan haakt hij plotseling weer aan bij de primitieve symboliek van de zonnemythe. Medeia's vader is een zoon van Helios, de zon, die haar als het ware per helikopter laat ontsnappen, nadat zij haar verschroeiend werk heeft volbracht.

Een moeilijk te spelen, heterogene tragedie dus, die haar samenhang en tragische werking geheel moet ontlenen aan die ene, alles beheersende grandioze rol van Medeia. Caro van Eyck heeft de rol vooral opgebouwd vanuit de plastiek: zij had een barbaarse, krampachtige felheid, zij was een slangachtig natuurwezen, soms kronkelend over de grond, een levend verderf dat haar tekst grommend uitstootte. Een bijzonder knappe vertolking, maar naar mijn smaak te overspannen en te sterk aangezet en met een al te soevereine verwaarlozing van de dictie en de klank der verzen die zij zeggen moest. Het eentonige lage geluid dat zij voortbracht was vaak onverstaanbaar en het kwasi-realistisch wegwerpen van zinnetjes maakte al te korte metten met de metrische vertaling van Dr. E. de Waele. Deze Vlaamse vertaler is zeker geen groot dichter, maar wel een conscientieus overbrenger van de tekst in verzen en van die verzen heeft Caro van Eyck weinig heel gelaten.

[p. 41]

Van de andere rollen was alleen Jasoon van Bob de Lange geheel aanvaardbaar: een berekenende schavuit van formaat. Sara Heyblom was een vriendelijke dame die zelf geen ogenblik geloofde dat zij de voedster van Medeia's kinderen voorstelde. Jan Lemaire Sr. die als koning Kreoon Medeia haar verbanning komt aanzeggen had een zichtbare tegenzin in dit brute optreden. De opvoeder en de bode, twee rollen bij Euripides, waren in deze voorstelling bij elkaar gevoegd. Niet helemaal terecht, want de opvoeder is een onderdanige figuur jegens zijn meesteres Medeia, terwijl de bode allerlei beschuldigingen aan haar adres uitspreekt. Het lange verhaal dat Ton Lutz als opvoedende bode over het sterven van Kreoon en zijn dochter afsteekt was overigens indrukwekkend genoeg.

Behalve in de dramatische dialoog tussen Medeia en Jasoon had de regisseur vaak mooie resultaten bereikt in de opstelling en beweging van het koor, dat hier uit vijf vrouwen bestond: vier sprekende en een (Elly Jenezon) die de hobo bespeelde, een instrument dat voor een ‘schalmei’ moest doorgaan, maar toch wel, om te zien, veel op een hobo bleef lijken. De muziek, die Ton de Leeuw ervoor componeerde, bestond uit een eenvoudige elegische melodie. De regisseur heeft vooral de reacties van het koor vaardig met de actie van de personen verbonden.

Dick van der Velde en Dicky Bos als de kinderen van Medeia waren twee snoezige blonde jongetjes, die bepaald meer op hun plaats zouden zijn in een Engelse Christmas-pantomime dan in deze zuidelijke, bloedige tragedie.

Het decor van Nicolaas Wijnberg, een huis en een boom, verbonden door een zonnedoek, was heel mooi, maar de oplossing die men voor het wegrijden van Medeia door de lucht had gevonden was minder geslaagd. Zij sprak nu plotseling vanuit de hoogte, gevangen in een spotlight, zonder dat men iets te zien kreeg van een wagen of ook maar bevroeden kon dat zij haar vermoorde kindertjes bij zich had. Het leek eerder of zij plotseling op het dak zat of in een boom. Wat toch al vreemd is, werd daardoor extra onbegrijpelijk.

(1956)