De eend op zolder

[p. 22]

Sophokles, Aias

Onder auspiciën van het Klassiek Verbond is in Amsterdams Carré Sophokles' treurspel Aias ten tonele gevoerd met de muziek van Bertus van Lier, die ook de vertaling had gemaakt. De spelers waren gerecruteerd uit beroepskrachten en amateurs. De regie was toevertrouwd aan Max Dooyes en het Kunstmaand-orkest werd gedirigeerd door de componist. Het geheel was een machtig, uiterst waardevol experiment dat veel schoons, maar ook veel discutabels opleverde.

Het onderwerp van Griekse tragedies is meermalen verbonden met de dood van een held. Er was blijkbaar iets in die combinatie van held en dood wat de Grieken boeide: het meer-dan-menselijke dat tegen zijn menselijke grens stuit en sterfelijk blijkt te zijn. Aias (beter bekend onder zijn Latijnse naam Ajax), naar men aanneemt één van Sophokles' vroege tragedies, houdt zich bij uitstek met dit onderwerp bezig. Deze dapperste der Griekse helden voor Troje (ná Achilles) kreeg het bijzonder te kwaad met het probleem van zijn kracht en zijn zwakheid, toen de wapenrusting van Achilles niet aan hem (de moedigste) maar aan Odysseus (de wijste) werd toegekend. Hij ontstak in een zo grote woede dat hij besloot de aanvoerders der Grieken en zijn rivaal te vermoorden. De godin Athene verblindde hem echter in zijn razernij, zodat hij de kudden met hun herders slachtte in plaats van zijn vijanden. Beschaamd en zich onteerd voelend door zijn waanzin pleegt Aias zelfmoord. Agamemnoon en Menelaos, de aanvoerders, verbieden zijn lijk te begraven en raken daarover in een twistgesprek met Aias' halfbroer Teukros, totdat Odysseus het pleit ten gunste van een eervolle begrafenis beslecht.

De tragedie beweegt zich tussen twee polen: de waanzin van Aias die tot zijn val leidt en de grootmoedigheid van Odysseus, die in de zwakheid van zijn machtige rivaal een symptoom ziet van de broosheid van het menselijk geslacht en die zijn begrafenis voorstaat, omdat voor hemzelf ook het moment zal komen dat hij deze dienst van anderen nodig heeft. Een volkomen rationele verdraagzaamheid wordt hier dus geënt op een wereld van

[p. 23]

barbaarse wraakzuchtigheid. Het stuk valt ook eigenlijk uiteen in twee delen: het eerste is primitief, verhalend, het laat zien wat er met Aias gebeurt en hoe hij aan zijn eind komt; het tweede is dramatisch, de ‘agoon’, de argumentatie-strijd over de begrafenis, een conflict dat met redevoeringen en dialogen wordt uitgevochten. De uitslag houdt tevens de rehabilitatie in van de held, die zich in het eerste deel als een zwakke dwaas had onteerd.

Evenals met zijn Antigone-vertaling heeft Bertus van Lier de tekst letterlijk weergegeven, waarbij hij ook het metrum van het origineel heeft gevolgd. Zijn bedoeling was om de in de lengte der lettergrepen en de daaruit ontstaande zinsmelodie vervatte emotie rechtstreeks uit het Grieks op de hedendaagse toehoorder over te brengen.

Natuurlijk houdt deze methode ten nauwste verband met zijn muzikale ondersteuning van de lyrische hoogtepunten (vooral bij de reien, maar ook elders), die voor deze componist ongetwijfeld het uitgangspunt van zijn vertaalmethode is geweest. Voor mijn lekenoren waren vooral de elegische gedeelten van deze muziek, die (evenals de basis van de vertaling) van ruim twintig jaar geleden dateert, bijzonder indrukwekkend.

Er is uiteraard ook een andere interpretatie denkbaar. Men kan de Griekse verzen overzetten in een modern Nederlands equivalent, hetzij in een heffingsvers, hetzij in ritmisch proza, dat de emoties koppelt aan de betekenissen en de daarvoor door het taalgebruik beschikbare vorm. Van Lier heeft echter deze ‘literaire’ weg niet willen begaan, omdat hij meent dat de ritmen van de Griekse tekst een duurzaam voertuig vormen voor de vereiste gevoelswaarden.

Zijn bedoelingen worden het duidelijkst als men niet alleen de voorstelling ziet en hoort, maar zijn ongewoon knappe tekst vooraf gelezen heeft. De voorstelling immers gaf niet steeds de gelegenheid de zin van de gecompliceerd klinkende of moeilijk verstaanbare woorden precies te volgen. Het is moeilijk te beoordelen of de spelers hier in gebreke moeten worden gesteld of dat zij hier voor een te zware taak stonden. In elk geval kan men zeggen dat er verschrikkelijk veel van hen werd geëist, om-

[p. 24]

dat zij alle normale acteursmiddelen, opbouw van de rol, de ‘spontane’ emotie e.d., moesten achterstellen bij een muzikaal-precieze weergave van hun uit lange en korte lettergrepen opgebouwde verzen.

Omdat sommigen zich op dit heel speciale verzenzeggen meer toelegden dan anderen, kreeg men een in stijl nogal uiteenlopende reeks vertolkingen. De Aias van Jan Velzeboer was een krachtig en plastisch zeker heroïeke figuur, maar in zijn dictie zo egaal trompetterend, dat er van nuancering en gevoel weinig sprake kon zijn. Georgette Reyewsky, die Aias' vrouw Tekmessa speelde, had haar rol daarentegen geheel vanuit de emotie opgevat. Zij deed het veelal heel mooi, zacht en gevoelig, maar vaak met opoffering van de metrische discipline en ook nogal eens moeilijk verstaanbaar. De muzikale achtergrond van de koorleiders Otto Couperus en Carel Willink waarborgde weer een ritmisch exactere opvatting. De andere spelers vertoonden verschillende schakeringen tussen deze uitersten en kweten zich vaak heel loffelijk van hun taak.

De tragedie werd gespeeld in de arena van het theater, wat het voordeel heeft van een indrukwekkende nabijheid van het drama, maar het nadeel dat alles wat niet perfect is veel meer stoort dan op een omlijst toneel. De weinig exacte bewegingen van het koor, de fantasieloze kostumering, de gebrekkige grime, de naar de uitvoering (niet naar de intentie) slordige belichting - dit alles deed afbreuk aan een niettemin boeiend experiment.

(1955)