Sudah, laat maar

[p. 11]

II

De pelayans zaten onder een boom in de tuin van het hotel. Het was avond. Het voornaamste werk was gedaan. Ze zaten zoals ik in de oorlog op het muurtje van het terras gezeten had. In een schijnbare verveling. Ze zaten en luisterden naar de geluiden van wakker geworden nachtdieren in de vallende duisternis. Het strootje dat ze rookten was een vuurtopje in het donker. Het deed er niet toe of ze met elkaar spraken of niet, of ze bewogen of niet, ze hoorden bij de omgeving, die onverstoorbaar was. Er veranderde ook niets toen ik riep en de dienstdoende pelayan kwam toesnellen. ‘Breng je me wat te drinken?’

‘Natuurlijk.’ Ook de ontspannen vriendelijkheid hoorde bij de omgeving.

Hij bracht me het glas en in een bakje apart nog wat klontjes ijs. Hoe kwam het dat ik de taal sprak? Was ik van Indonesië? Had ik de oorlog meegemaakt? En de tijd daarna? ‘We zijn niet altijd goed voor je geweest. Wat denk je wel van ons?’

‘Dat is lang geleden. Wij zijn ook niet altijd goed geweest. Wat denk je van óns?’

‘Ja, het is lang geleden.’ Hij trok zich weer bij de anderen onder de boom terug.

Het was in Prapat aan het Tobameer. Het wateroppervlak was nauwelijks meer te onderscheiden. De avond was donkerder geworden. De strootjes werden aangezogen. De vuurtopjes gloeiden helder op. En ook de geluiden werden sterker, het snerpen van de djangkriks, de roep van de torren, het gekrijs van de vleermuizen, het geritsel in de struiken en dan ineens heel dichtbij het hoge geluidje van een tjitjak op de verlichte galerijmuur. Het was een avond van vroeger. Een avond in het land waar ik vandaan kwam en dat, nadat ik het had verlaten,

[p. 12]

onbereikbaar had geleken. Wég. Ik moest het goed tot me laten doordringen, dat ik terug was, dat het niet bij de betovering hoorde.

Die morgen had ik over het kristalzand langs het meer gelopen. Ik had de kristallen opgeraapt. Eerst een paar korreltjes, om te zien of het werkelijk stukjes glas waren. Daarna een handjevol. Ik had de zon erop laten schijnen en ik had ernaar gekeken. En telkens weer had ik gedacht: ik ben terug.

In het vliegtuig boven Singapore was het herkennen begonnen. Het toestel scheerde, voor het landde, laag over het landschap. Ik zag de eerste palmen op het erf van kamponghuisjes, het helle groen van ingescheurde pisangblaren en een vrouw met op een heup een kind in een draagdoek.

Maar ik was nog niet in Indonesië zelf. Op de luchthaven wachtte een toestel van de Garuda, dat ons naar Medan zou brengen.

Ik reisde in groepsverband. De bersiaptijd, waarin de Indonesiërs voor hun onafhankelijkheid gestreden hadden, was voorbij. Maar er was zoveel gebeurd. Het vertrouwde land was misschien niet meer zo vertrouwd. Het was het land van vroeger, natuurlijk, maar toch...

Voor het toestel van de Garuda wachtte de bemanning. Ze groetten: ‘Selamat siang.’

‘Selamat siang.’ Het eerste Indonesisch. Ik voelde dat ik moest oppassen. Ik wilde niet dat de groep zag dat ik ontroerd was. Ik ging de vliegtuigtrap op. Een Indonesisch toestel, dacht ik. Terwijl ik de veiligheidsriemen dichtklipte, kwam een gevoel van trots over me, alsof het echt nog mijn eigen land was. Ze hadden het toch maar voor elkaar gekregen. Ik keek naar de kleine rijsttafel op het opengeklapte blad voor mij. Ik nam een sate. Ik had eigenlijk geen trek. Het tijdsverschil maakte dat we in het andere vliegtuig voortdurend hadden moeten

[p. 13]

eten. Het ontbijt, het avondeten en de lunch vlak op elkaar. Ik hoorde de stem van de piloot. ‘We vliegen het Indonesische luchtruim binnen.’ Hij zei het eerst in het Indonesisch en daarna in het Engels. Zijn stem denderde door de cabine. Ik slikte het vlees weg. Ik hoorde enkelen naar hun zakdoek grijpen en hun neus snuiten. Er waren er meer die ontroerd waren. Ik wilde niet naar de anderen kijken. Ik wilde dit alleen beleven. Ik staarde door het raampje. Van nu af aan moest ik alles goed in me opnemen. Niets mocht mij meer ontsnappen. Ik zag het door de zon beschenen wolkendek, net als ik tijdens de hele reis had gezien. Ik bleef gefascineerd kijken, dit was het wolkendek boven Indonesië.

Het regende zacht toen we in Medan landden. In de verte was een ruw emplacementje met daaromheen alang-alang, ongeordend, lang gras. Het gebouw van de luchthaven was kleiner dan op de meeste vliegvelden elders. Het was eigenlijk een onbenullig vliegveld, maar ik zette voet op Indonesische bodem. Ik maakte me los van de groep. Terwijl de anderen naar de ontvangsthal liepen, waar ze een orchidee opgespeld kregen, ging ik in de richting van de alang-alang. Ik huilde hardop. Ik wilde me niet meer beheersen. Ik wilde alleen zijn met de regen en het gras en het ruwe cement, waar de regen op stukspatte. Het duurde maar even. Ik hoorde de mensen roepen. Ik moest mijn paspoort laten afstempelen.

De man achter het bureau zag dat ik in Jakarta geboren was. Hij keek op. ‘Sentimental journey. Nonna Betawi.’ Het laatste sloeg op een liedje over de meisjes van Batavia, meisjes met kuren, die ikan mas aten en speels werden, kenès, koket. De Indonesiërs om me heen lachten. Ik had opeens vrienden. Ze begonnen te praten, ze wilden alles weten. Ik was weggeweest en weer teruggekomen.

In de bus naar Brastagi, het bergplaatsje waar we de

[p. 14]

eerste nacht zouden doorbrengen, zag ik de wereld van mijn kinderjaren. Dit is het, zo was het. Een groot huis met een oprijlaan en palmpjes in witgekalkte potten op het gazon, daar had vroeger de gouverneur gewoond. En toen we buiten de stad waren, bamboebossen, en in de tuinen van de dessawoningen pisangs, papaja's, bloeiende flamboyants met hun uitspansel van felle, rode bloemen. Kambodjabomen rond een kerkhof, zodanig gesnoeid dat ze een gesloten geheel vormden en de kwade geesten de toegang tot de graven niet zouden vinden.

Zul, de Indonesische gids, kwam naast me zitten. Het was een aardige jongen met een vriendelijk gezicht. Ik wilde een gesprek met hem beginnen, zoals ik dat met alle Indonesiërs wilde; contact hebben, omdat er vroeger toch ook contact was geweest. Hij was tengerder, langer ook dan de Indonesiërs op het vliegveld.

‘Ben je uit deze streek?’

‘Ik ben Atjeeër.’

Het klonk fier. Atjeeërs waren trots op hun afkomst. Ik kende ze. Ik had in Atjeh gewoond. Ik was er voor het eerst naar school gegaan.

‘Ik ook,’ zei ik, ‘ik ben ook een Atjeeër, een beetje. Ik spreek ook nog Atjees.’ Maar ik kende maar één zin. Zul wilde weten welke. Het was geen mooie zin. Ik had hem van de djongos geleerd, toen ik gekheid met hem maakte. Ik wilde voorzichtig zijn. ‘Het is geen mooie zin,’ waarschuwde ik.

‘Het geeft niet.’

‘Kà pungò’. Je bent gek.

Zul schaterde het uit.

In het hotel vóór het avondeten, in de snel donker wordende tuin vertelde ik in welk huis ik in Koetaradja gewoond had. Het was een verbouwde school achter de moskee. Het was van hout en stond op palen. Ik speelde in de ruimte eronder. 's Ochtends nog voor de

[p. 15]

hanen kraaiden en 's avonds wanneer de zon onderging, hoorden we de bedug de gelovigen oproepen tot gebed. Zul werd enthousiast. Het huis stond er nog. We liepen tussen geurende melati-struiken en aan de andere kant een haag van frisse, rode dahlia's, die ook in de schemer hun kleur behouden hadden. De bloemen waren hier groter dan in de laagvlakte. Het was koel geworden nu de zon onder was, bijna koud. Van Koetaradja uit was ik in de vakanties met mijn ouders naar net zo'n bergplaatsje in Atjeh geweest. Takèngon. Het was een garnizoensplaats. We logeerden er bij een officier. Op een dag hoorde ik dat er die nacht een djahat gevangen was. Een djahat was een heel slecht mens, zo slecht dat hij eigenlijk geen mens meer was, een monster. Er zou iets verschrikkelijks met hem gebeuren. Opgehangen of nog erger. We wandelden in de ochtendzon langs de huizen, waar in de tuinen dicht langs de weg grote gele en roze rozen bloeiden. Ik kreeg medelijden met de gevangene, al was hij een djahat. Ik was nog klein. Maar de grote mensen spraken van dit en van dat en ze zeiden dat het goed was dat de djahat gepakt was.

Later begreep ik dat het een vrijheidsstrijder was geweest. Het had de grootvader van Zul kunnen zijn, of een oom, een oudere broer van zijn vader of zijn moeder. Ik wilde er met hem over praten. Ik bedacht me. ‘In de vakanties ging ik naar Takèngon,’ zei ik alleen maar.

‘Naar Takèngon?’

Ik kon zijn gezicht in het duister niet goed zien. Ik moest een tijdje op zijn antwoord wachten. Toen maakte hij een rilbeweging. ‘Het is daar koud. Net als hier.’ Meer zei hij niet. Zodat ik nog niet wist of hij begrepen had waarover ik met hem had willen praten, toen ik geroepen werd voor het avondeten.