Chroniicke vande Hertoghen van Brabant

[fol. 94r]

CAROLVS V. IMP. ET HISP. REX, XLII. BRABANTIAE V. BELGII VNITI PRINCEPS.

[fol. 94v]

Carolvs de V. van dien naem,
Keyser, sone van Philips de derde, den veertichsten Hertoch.

⁺CArolus die vijfde van dien naem, Roomsch-Keyser, Coninck van Spaignien, ende Hertoch van Brabandt (van wiens geboorte wy gheseyt hebben) in sulcker manieren, als wy verhaelt hebben, onderwesen zijnde, heeft int vijfthienste iaer sijns ouderdoms tot Louen, ghelijck sijn voor-vaders gedaen hadden, dat Hertochdom van Brabant aenveert: waer af niet in een stadt alleen, maer in allen t'lant seer groote vreucht ende blijschap bedreuen wert. Want int aenschouwen van eenen alsulcken Prince liet hem een yeghelijck voorstaen datter niet eenen Traianus, Antoninus Pius, oft Epaminondas int rijcke gecomen was (die in sulcker voegen goet waren, datter nochtans wel eenich quaet mede ghemengt was) maer datse eenen alsulcken Heere vercregen hadden, daer af Godt die Heere in Deuteronomio spreeckt, dat is, eenen goeden, heylighen, ende godtvreesenden Prince, onder den welcken als onder een goede Planete, een yegelijc hem tot deuchden bekeeren soude. Want t'is ghelooflijck, datter geen Plancte oft ghesteerte en is, daer s'menschen leuen meer deur beweecht wort dan deur des Princen leuen. Dese voorseyde huldinghe is gheschiet int iaer ons Heeren 1515.

Int iaer 1516. soo heeft den doorluchtighen Prince Charel willen onderhouden die feeste vanden Gulden Vliese, gelijck Hertoch Philips van Bourgoengien dat eerst in-ghestelt hadde, ende oock van sijn voor-vaders onderhouden is geweest, ende dit binnen der stadt van Bruessel den xxvi. dach Octobris anno voorsz. t'welck met grooter triumphen ende magnificentien ⁺ duerde den tijdt van dry dagen. Hier heeft hy sijn principaelste Princen ende Heeren vanden lande vereert ende beschoncken. Inde plaetse der aflijuiger Heeren vander oorden, zijn ghecomen Ferdinandus des Hertoghen broeder, de Coninck van Vranckrijck, de Coninc van Hongarijen, de Coninc van Denemarck, de Paltsgraue, de Marckgraue van Brandenborch, de Marckgraue van Baden, Graue Felix, de Graue van Montreul, die Graue van Bresse ende Bevre, die Baliu van Henegouwe, de Heere van Montiguy, die Heere van Sancxy, ende die Heere van Souzelles. Dit waren die nieuwe Heeren vanden gulden Vliese.

Int iaer 1517. heeft Merten Luter ⁺ tot Wittenberge int lant van Sassen, sijn nieuwe leeringe ende vijfde Euangelie begonst te predicken ende te verbreyden. Deur wiens schriften ende leeringhe, niet alleen in Duytsch-lant grooten tweedracht ende iammerlijcke bloet-stortinghe ghesproten is, maer is daer door oock een alsulcken vier inde Christenheyt ontstek, ende byna in gheheel Europa, dattet op den dach van heden noch niet en is gheblust.

Twee iaren daer na gheduerende den Ghelderschen crijch, soo heeft Felix die Graue, de Geldersche schepen verbrant, ende aldaer een sterck Casteel-in-ghenomen, van t'welck die Gheldersche den onsen seer ghequelt ende beschadicht hadden. Hierom soo is die Hertoge van Gelre met eenen grooten hoop volcx in Hollant in-gevallen, al-waer hy die stadt van Medemblick in-ghenomen ende vernielt heeft. Van daer is hy na Alckmaer getrocken, ende dese stadt inghenomen heb-

+ Carolus de 5. Roomsch Keyser ende Hertoch van Brabant.

+ t'Gulden vlies tot Bruessel gegeuen

+ Martinus luter beghint sijn ketterije te sayen.

[fol. 95r]

bende heeft daer eenen grooten schat als van gout, siluer, cleederen ende iuweelen wtghedragen. Corts daer nae wert Sparendam met noch eenighe ander vlecken verbrandt. Ten lesten ⁺ zijn sy voor Asperen ghecomen, drymaels dese stadt beclimmende, maer werden altijts afgheslaghen door die cloeckheyt der borgeren. Maer nae dat die Gheldersche duysent ende vijf hondert mannen daer voor ghelaeten hadden soo hebben sy die stadt inghenomen, ende hebbent al vermoort dat daer inne was. Die kercken werden berooft, ende die daer inne ghevloden waren omghebracht, insghelijcx oock de kinderkens die in hun scholen geloopen waren. Die ionghe maechden ende ghehoude vrouwen werden daer int openbaer vercracht, welcke oultrage is alleen voor Charels van Egmont hoochmoedicheyt gheschiet.

Na dat Coninc Philips in Spaignen ouerleden was, soo bleef onder andere kinderen Carolus sijnen oudtsten sone, erfgenaem der Conincrijcken van Spaignien. Ende midts in Spaignien tusschen die Heeren grooten twist was, wert hy ontboden ende gebeden dat hy ouer comen soude om desen twist te slissen, en sijn erf-landen ende rijcken t'ontfanghen. Aldus is Coninck Charel binnen Middelborch in Walcheren ghecomen, verwachtende aldaer eenen bequamen wint, om nae Spaignien te zeylen, alwaer hy bleef ligghende totten xiij. dach Augusti, ende is alsdoen met eenen goeden wint t'schepe gegaen. Maer hy heeft terstondt een seer quaet teecken voor zijn ooghen gesien, te weten, een schip met alle die menschen ende peerden opde zee verbranden. Ende is binnen acht dagen daer nae met goeder avontueren ende groote blijschap in Spaignien ghecomen, ende wert in alle steden en plaetsen met groote eerweerdicheyt ontfangen, ende met groote blijschap ende triumphen willecomme gheheeten Daer nae is hy met eenen seer heerlijcken staet binnen der stadt van Valedolit gecomen, als hy meer dan dry maenden in Spaignien was geweest, ende werdt aldaer in S. Pauwels kercke, inde teghenwoordicheyt van alle die Princen, Edelen ende Prelaten, met grooter triumphen ende magnificentie, nae gewoonlijcke ceremonien, ghecroont Coninc van Castille, Leon, Arragon, Napels, etc.

+ Asperen vande geldersche in genomen.

Hoe Keyser Maximiliaen aflijuich wort.

ALs die edel Prince Charel nu alle ⁺ sijn Rijcken ende landen ontfangen hadde, ende die deuchdelijcke Keyser Maximiliaen vanden last sijnder momboirschap ontslagen zijnde oorlog genomen hadde aen Charel den ionghen Prince, soo is hy na Duytschlant gereyst, ende comende binnen der stat Velts so wert hy met een sware siecte bevangen Waerom hy sijn Testament maecte, waer door hy was beuelende datmen sijn ingewant wt den lichaem niet en soude nemen, noch oock balsemen, maer men soude vinden onder sijn huysraet een eycken kiste, daermen sijn doot lichaem in-legghen soude, inde welcke geuonden wert een grof swillich, om t'selue lichaem in te naeyen. Daer-en-bouen beval hy te vullen sijn ooghen, ooren ende sijnen mont met ongheblust calck, ende alsoo sijn lichaem te leggen in die eycken kiste, ende aldus ter aerden te doen. Dese kiste hy wel dry iaren met hem voerde, waer hy reysde, want sy was ghesloten in een iseren kiste, daer af hy alleen die sleutel hadde. Ende tot wat plaetsen hy quam, soo moesten de Hellebaerdiers dese terstont op sijn camer brengen daer hy sliep, sulcx dat elck meynde dat daer costelijcke iuweelen in hadden gheweest. Eer hy storf heeft hy allen aerdtsche macht met oock die Keyserlijcke digniteyt ende weerlijcke excellentie geresigneert inde handen Godts, van wien hy de selue hadde ontfanghen. Dit ghedaen zijnde, soo heeft hy strenghelijcken beuolen, datmen hem daer na niet meer Keyser oft Prince, noch oock met eenighen anderen tijtel, dan met sijn eyghen name Maximilianus soude noemen, seggende: ick hebt nu al geresigneert ende ouergegeuen inde handen Gods, van wien ickt al ontfanghen hebbe, ende ick en ben nu anders niet meer,

+ Keyser Maximiliaen scheyt wt dese werelt.

[fol. 95v]

dan als een ander gemeyn mensche. Nae dat hy met die H. Sacramenten ghesterckt was, ende sijn siele beuolen hadde inde handen des hemelschen Vaders soo heeft hy sijnen gheest gegeuen. Sijn lichaem is in die eycken kiste geleydt, die inde iseren kiste gesloten wert, ende is daer na gevoert tot Nieuwerstadt, alwaer hy begrauen wert, by sijn moeder Leonora. Hy storf int iaer 1519 den xij. dach der maendt Januarij, out sijnde omtrent lxiij. iaeren, xxxiij. iaren Roomsch Coninck gheweest hebbende. Om wiens doot groote droefheyt gemaect wert, overmidts dat t'gemeynte een soo goedertieren ende oprechten Prince hadde verloren, die welcke tot grooten lof, den tijdt van negen iaeren inden leger ende int velt blijuende, veel groote ende treffelijcke oorlogen ghevoert heeft.

⁺Nae d'aflijuicheyt des voorseyden Maximiliaens soo is Charel binnen Franckfort, met eendrachticheyt der seuen keur-Vorsten, tot een Roomsch Keyser ghecoren, doen ter tijdt in Spaignien wesende. Waeromme Hertoch Lodewijck van Beyeren, Paltsgraue, ghedeputeert wert om Charel den Coninck wt Spaignien te halen, die met goeder avontueren in Zeelant is ghearriveert, ende daer nae in Vlaenderen alsmen schreef 1520. inde maent van April. Nae dat hy in Vlaenderen, tot Bruessel ende Mechelen den somer met sijn volck ouergebracht hadde, soo quam hy in Octobri binnen Louen, ende aldaer ontrent ⁺ twintich daghen geweest hebbende, is hy nae Aken ghetrocken met eenen seer magnifijcken ende Keyserlijcken staet, alwaer hy nae ouder ceremonien ende costuymen metter Keyserlijcker Croone gecroont wert. Van daer is hy na Colen ende na Worms ghereyst.

⁺Binnen de voorseyde stadt Worms, wert eenen Rijcx-dach ghehouden, waer twee van de principaelste Heeren van des Keysers Hof ouerleden zijn. Te weten, Heer Willem Croy Aertsch-Bischop van Toleden ende Cardinael, die den nieuwen ghecoren Keyser, van Louen tot Worms ghevolcht was, alwaer hy dryentwintich iaeren oudt zijnde in Januario ouerleden is. Het glas datmen noch tot Louen in S. Peeters kercke, teghenouer het vleesch-huys siet, heeft hy gegheuen. Int selue iaer inde maent van Meye, is H. Willem van Chievre des voorseyden Willems oom, oock wt dese werelt ghescheyden. Ende indien hem den Heere een langer leuen hadde ghegunt, daer en soude nimmermeer alsulcken oorloghe tusschen den Coninck van Vranckrijck, ende den Keyser opghestaen hebben, oft sy en waere ten minsten ouer lange gecesseert, want hy een groot liefhebber des vreedts was.

Int beghintsel deser voorseyder ⁺ oorloghe heeft ons volck, eenighe Fransche stedekens ingenomen hebbende, die reyse nae Masieres aengenomen, om dat met geweldiger handt in te nemen. Maer overmidts dat dese plaetse van natueren so sterc was, ende wel voorsien van des Conincx garnisoen, en heeft het niet connen wt rechten. Eenighe wilden seggen dat ons volck met sulcker intentien nae Masieres getrocken was, op dat die Coninck van Vranckrijck nae Melanen niet en soude comen, alwaer die Keyser doen ter tijdt, met grooter macht voor lach.

Int selue iaer inde maendt van Decemb. ⁺ storf binnen Roomen den Paus Leo den thiensten van dien name, in wiens plaetse gesuccedeert is int iaer 1522. in Januario, door die voorsienicheyt Godts, Adrianus Florentius van Vtrecht, Cardinael van S. Jan ende S. Pauwels, een singulier ende vermaert gheleert man. Dese hadde eertijdts van Maximiliaen, ter tijdt ⁺ dat hy noch Minrebroeder was, van Louen ontboden geweest om die ioncheyt van Charel de vijfde te institueren ende onderwijsen, t'welc sy ooc wijsselijc gedaen heeft. Op den tijt als hy binnen Roomen eendrachtichlijc vande Cardinalen gecoren wert, soo was hy in Spaignien, alwaer hy des Keysers affairen regeerde die doen ter tijdt om eenige saecken des Rijcx absent was, ende is binnen acht maenden daer nae gecomen tot Roomen, alwaer hy met grooter triumphen den lesten Augusti Paus ghecroont werdt. Leest hier van Pau-

+ carolus de vijfde wort roomsch keyser gecoren

+ Carolus die v. tot Aken keyser ghecroont.

+ die doot vanden Cardinael Croy, ende H. Willem van chieure.

+ Oorloge tegen de Franchoisen

+ die doot vanden Paus leo die 10.

+ Adrianus Florentius Paus gecoren.

[fol. 96r]

lum Iouium die sijn leven beschreven heeft.

Int aen-comen van desen Paus is een groote ende grouwelijcke pestilentie ⁺ opgestaen, die een geheele winter lanc geduert heeft, en t'eylant Rhodes wert van Solimanno den Turckschen Keyser tot groot achterdeel van geheel Christenrijc ingenomen, d'oorsaecke hier af was, dat onder die Christen Princen alsulcken groote tweedrachticheyt is gheweest. In desen Adriaen heeftmen wel gesien, hoe warachtich dit spreeckwoort is: Hoe een dinck beter is, hoe dattet min duert, want gelijcmen van sijn Pausdom groot goet ende voorspoet hoepte, alsoo heeft sijn leuen haest een eynde genomen. Want hy sterf int begintsel van den tweeden iaere sijns Pausdoms ende wert in S. Peeters kercke begrauen, ende is daer nae ghevoert ⁺ in B. Maria del'anima, door toedoen vanden Card. Inckevoirt, waer datmen plach te lesen: ADRIANVS VI hic situs est, qui nihil in vita infeliciùs duxit, quàm quod imperaret. Hy hadde binnen sijn leuen t'huys tot Louen hem toebehoorende de arme studenten ghegheuen tot een Collegie, t'welc hy daer en bouen met veel schoone iaerlijcksche renten begaeft heeft. Nu keere ick weder totter oorlogen, gheresen tusschen die twee machtighe Christelijcke Princen, Franciscus 1. en Charel den vijfden.

+ Rhodes vanden Turc in genomen

+ Paus Adrianus doodt.

Vande vermaerde belegheringe van Pauien.

FRanciscus d'eerste van dien naeme, Coninck van Vranckrijck, ⁺ verstaende dat Carolus die Keyser die stadt van Massilien hadde verlaten, soo trock hy met grooter macht nae Italien, doen ter tijdt met grooter pestilentien ghevisiteert van meyninghe Italien te ouer-loopen. s'Keysers volck quam oock nae Italien lancx den zeecant, comende binnen Pauien den eenentwintichsten Octobris. Ende des daechs te voren waren seker Franchoisen inder stadt van Melanene gecomen, om s'Conincx volc te forieren, die van s'Keysers volck, door toedoen van den Capiteyn Ferdinandus Anconus met veel Spaignaerden verrast werden, daerder een partije in de stadt verslaeghen, ende een partije af verstroyt werden. Die Capiteyns dachten allen hun macht hier te vergaderen, om den Coninc te wederstaen, int noot ware. Maer siende datter op die mueren noch geschut noch andere oorloochsche gereetschap en was, zijn nae Landen getrocken, ende van daer nae Pauien t'welck den vromen Capiteyn Anthonis de Leiua hoepte tegen die Fransche macht wel te beschermen.

Int beginsel der maendt Octobris soo werden die bespieders der Franchoisen by der stadt van Pauien ghesien, waeromme die voorseyde Anthonis met noch eenen Hooftman rontsomme die stadt is ghereden, doende terstondt t'gheschut op die vesten voeren, ende die stadts mueren van binnen met wallen stercken. In somma sy maeckten allen gereetschap om den Coninck met alle sijn macht te wederstaen. Te wijlen men binnen Pavien dus besich was, soo is die Coninck met sijn volck den xxvj. Octobris voor Pavien gecomen, treckende met sijn Edelen in een Carthuysers Clooster, niet verre vander stadt ghelegen belegerende die stadt soo nauwe, als datter ⁺ niet een kindt wt noch inne en mocht, men begonst oock te vechten. Ende na datter een assault oft twee was ghedaen, soo hebben die Franchoisen de vlucht genomen daer een partije van hun volck werdt verslagen. Des anderen daechs werdt die stadt noch stercker beleyt, ende die molens zijn vande Franchoisen gantsch vernielt ende gedestrueert gheweest, hopende dat by faulte van dien inde stadt haest broodt ghebreck wesen soude. Maer daer wert binnen der stadt goeden raet toe gesocht want men begonst eenige ros-meulens te maecken, daer mede men met peerden ende menschen maelde. Men sach hier al-omme inde scholen ende Collegien (die daer in hunnen fleur langhen tijdt gheweest hadden) coren malen. Niet verre vanden stadt mueren stondt een torenken, van waer die Spaignaerden den Franschman dickwils verboden hadden aen die stadt te comen. Maer die Spai-

+ Belegeringe van Pavien.

+ Coninc van Vrancrijck belegert Pauien.

[fol. 96v]

gnaerden nae veel assaulten, siende dat sy t'ghewelt niet en souden connen wederstaen, hebben hen ten lesten opghegeuen in handen des Heeren van Montmorensy, op conditien van lijf ende goet te behouden. Maer die ongetrouwe Coninck heeft dese teghen sijn belofte al t'samen doen hanghen. Waeromme die Capiteyn des Keyserlijcken leghers met reden seer vergramt was, sweerende eenen eedt dat hy alle die Franchoisen die gevangen werden, die onder Montmorency waren soude doen hanghen. Als die Franchoisen dit torenken inghenomen hadden, zijnder sommige van hunne voet knechten opgheclommen, ende hebben des Keysers volck, dat daer omtrent was om die stadt te beschermen, groote molestatie aengedaen. Maer ten lesten vlooch daer soo menighen cloot wter stadt, dat het torenken niet sonder groote schade der Franchoisen om verre geschoten wert.

Den sesten dach der maendt Novembris, namen die Franchoisen inden sin die stadt metter gheheelder macht te bestormen, ende zijn met hun gheschut tot wel vast aen die vesten gecomen. Die van binnen brachten tonnen, aerde ende ander dinghen op die mueren, om die te stercken, niet achter latende dat den vyant mocht hinderen, ende de stadt tot bate ende defensie comen mochte. Die stadt in alsulcken staet wesende so heeft die Marquise van Scandasolis, ghenoempt Hippolyta Malespina, de soldaten grootelijcx vermaent ende gebeden, goeden moet ende coragie te nemen. Twee daghen daer nae werter grouwelijck ghevochten ter plaetsen daer die mueren vander stadt om leege gheschoten waren, maer elck hielt hem euen cloec. Ten lesten werden die Franchoisen verwonnen, eenige verslaghen, ende sommighe inde vesten gheworpen. Hier mede en wast noch niet ghestilt, want die Franchoisen sochten een ander plaetse, om die vander stadt te quellen, maer die van binnen stelden hen vromelijck te weere. Den stouten Capiteyn Anthonis de Leiua, heeft sijn knechten in deser manieren vermaent, seggende, datter niet eerlijcker noch schoonder en was, dan om sijn eere ende glorie te strijden, ende datse behoorden t'overdencken datse nu metten ghenen te doen hadden, die dickwils van hen verwonnen hadde gheweest. Met dese corte vermaninghe, werden die soldaten soo vierich ende ontsteken, als datter niemant en was, die aende victorie eenichsints mishoepte. Omtrent den auont werden die Franchoisen verwonnen, eenighe zijnder verslagen gheweest, andere vielen inde vesten, ende werden doodt ghesteenicht, sommige namen die vlucht nae hunnen legher. Die stadt wert rontsomme, daer die vesten ghebroken waren, met groote balcken ende steenen vermaeckt ende gherepareert. Allen die stadt door werden Processien ende ander goddelijcke diensten gedaen, om Godt te loven ende te dancken vande victorie hen verleent.

Op den seluen tijt heeft die voorseyde Anthonis eenen gevangen, die den Coninck van Vranckrijck soude te kennen ghegheuen hebben, dat inder stadt groot gebrec van buspoeder was en dat hy neerstich inde weere sijn soude, want die van binnen en soudent niet lange connen tegen ghehouden. Nae dat dese alsulcx beleden hadde, so wert hy voor een yegelijck ghevierendeelt, tot eenen spiegel van alle andere verrraders. Daer na brachten die Franchoisen schepen, ende maeckten een houten brugghe ouer die riuiere, om by een comende malcanderen bequamelijcker te helpen. Int eynde der maendt Nouembris, hebben die Franchoisen neerstelijck ghemerckt, aen welcke zijde vander stadt die riuiere Ticinus in quam, denckende dat die stadt aldaer tot haren onstercksten was alwaer gheen berghen noch wallen en conden zijn. Dus bedachten sy datse de riuier eenen anderen loop souden doen nemen, om die stadt alsoo beter te beloopen. Sy werpen daerinne groote balcken, troncken van boomen, ende ander dingen, maer t'was al om niet, want sy en conden die cracht des waters niet ouerwinnen. Ende te wijle sy dus te vergeefs waren aerbeydende soo hebben die van binnen de selue ⁺ plaetse ghesterckt met aerde, balcken, ende ander materie. Corts daer nae zijn die Duytsche knechten tot hunnen

+ Duytsche knechten versoecken gelt.

[fol. 95r]

Capiteyn ghecomen, begeerende gelt om hen te cleeden ende te teeren. Die Hertoghe was hierom seer bedroeft, ende mits dat hy geen gelt en wiste, heeft hem met sijn Heeren beraden. Daer wert ghesloten dat die laecken-vercoopers aen de soldaten souden laecken doen, ende datse na t'beleg van des Keysers Tresorier oft Rentmeester eerlijck ende wel souden betaelt worden, ende dat d'andere borghers voorts gelt leenen souden. Maer t'gelt datter vergadert wert was weynich, want daer en waren niet veel borghers noch cooplieden inde stadt, midts dat eenighe door de voorgaende pestilentien vermelt waren, ende veel om der oorloghen wille wt-ghetrocken. Oock werdt dat sout ende t'coren t'welck de Borgemeesters van Alexandrijen ontleent was int openbaer vercocht. Maer ouermidts dat dit niet gelts ghenoech by en bracht om die knechten te betalen, soo dede den voorseyden Anthonis sijn siluerwerck smilten, doende daer ghelt af munten om te voldoen.

Terstont is inder stadt groote armoede geweest, want daer soo grooten ghebreck van victualie was, datmen peerden ende ezels eten moeste. Ick gelooue dat d'oorsaecke hier van was datse corts daer te voren hadden hooren seggen, datter eenen grooten hoop volcx vanden Keyser tot hunder assistentien af quam, waerom sy van blijschappen groote maeltijden ende bancketten hielden, soo grof aenstellende, dat hun niet veel ouer en schoot, sulcx datter een groot ghebreck moeste navolghen. Daer werden oock by ghebreke van hout om te backen ende coken, sommige schoone huysen af gebroken. Opten eersten dach Decembris sont die Coninck van Vranckrijck eenen Priester, een Minrebroeder, die des Hertoghen Sfortia biecht-vader plach te zijn, aenden Prince Anthonis, om hem te persuaderen die stadt ouer te geuen den Coninc van Vrancrijck, oft indien niet, hy soude sijn Heeren, Ridders ende borgers een quade doot doen steruen. Ende indien hy dat dede, soude hem eenen grooten schat geuen, groote renten, ende hem met grooten staet onderhouden in t'landt van Melanen. De Prince dit hoorende vanden Broeder wert seer vergramt, seggende: En waert ghy niet des Conincks bode, ende dat ick v niet soo wel en kende, soo sout ghy noch op desen dach hangen. Daerom en aenveert nimmermeer alsulcken bootschap te doen. Ende segt aen de Coninclijcke Maiesteyt dat ick mijn eere ende mijn trouwe lieuer hebbe, dan veel gouts, siluers, oft grooten schat. Verre moet van my zijn den naem eens verraders, ick sterue lieuer duysent dooden, dan ick dien name soude hebben. Pavien behoort den Keyser toe, ende is geleuert den Hertoge Francisco Sfortia den tweeden, daerom sal ick mijn eere metter hulpen Godts soo langhe bewaren als ick vermach.

Die Franchoisen willende de Duytschen lasteren, verweten hen datse ezels vleesch eten moesten, waerom die knechten seer vergramt wesende, zijn door t'Casteel, staende by S. Steuens capelle, ter stadt wt ghetrocken, ende hebben eenen grooten hoop Franchoisen verstroyt. Den grooten dieren tijt en cesseerde noch niet, een hinne ⁺ golt eenen Philippus gulden, ende nauwelijcks en was daer eenich peerts oft ezels vleesch meer te becomen. Ende om datse dagelijcks onversiens wt ende in op die Franchoisen liepen, soo dede die Coninck de stadt ronts-omme begrauen ende met wallen omcinghelen, om dat die bespieders vander stadt niet lichtelijck weder in gheraken en souden, noch oock d'wtloopers wt der vyanden handen sonder vechten niet ontcomen en souden. Den roep ginck datter vanden Keyser vij. M. Duytsche knechten quamen, die alreede tot Lauden ende daer ontrent lagen. Waerom die Coninc met grooter beloften eenen vromen ende vervaren man ontboot, Jan Mediceus genoemt, die met een hoop voet-knechten den iiij. December in des Conincks leger ghecomen is. Een yegelijck hoepte met desen die victorie te vercrijghen, besonder de Coninck, die welcke terstont xv. witte banieren dede thoonen, hopende met een alsulcken nieuwicheyt der borgeren moet te doen sincken. Daer na wert die stadt beclom-

+ Groote dierte ende gebreck binnen Pavien.

[fol. 95v]

men by de voet-knechten die den voorseyden Jan gebracht hadde. Maer die Duytsche knechten defendeerden hen cloeckelijck, met cleynen arbeyt den vyandt verstootende.

Den xxiij. dach Decembris eyschten die soldaten anderwerf gelt, om welcke te vreden te stellen, ontleende den vromen Anthonis vande Canonicken ghelt, ende dede den staf, diemen den Rectoor der vniuersiteyt voordroech, als hy erghens ginck, al versmilten ende gelt daer af munten, van den borghers wert oock een groote somme ghegheuen. Waer mede die knechten soo wel ghepaeyt werden, datse beloofden ouer al te trecken daermen hen senden wilde, ende al te doene dat hun den Prince ghebieden soude. Binnen desen tijdt wert die spijse dierder ende dierder in plaetse van pertrijsen, phasanten, sachmen nu ajuyn, ende loock ter merckt te coope brengen. Int vleesch-huys en was anders geen vleesch te becomen, dan peerde ende ezele vleesch, noch daer en was anders geen broot te vinden dan van semelen gebacken.

Omtrent die Kersdaghen sont Alphonsus Hertoch van Ferraren naeden Franschen legher eenen grooten hoop poeders, ende om tselue sonder sorghe in te halen, wert die voorschreuen Jan Mediceus met eenen grooten hoop ruyters, wel t'seventich Italiaensche mijlen te gemoete gesonden, met welck poeder die Coninck seer verblijdt was, hopende binnen corten tijt die stadt in sijn gewelt te hebben. Die van binnen der stadt waren doen seer bevreest, ende een yegelijck badt Godt om peys ende vrede. Op den vijfsten Januarij hebben die Franchoisen begost te schieten op eenen toren staende op die vesten, en dit duerde wel twee daghen lanck, ende hebben daer geschoten dry-hondert ende twintich iseren clooten, elcken cloot hondert ponden swaer, eer den toren vallen wilde. Maer sy hoepten dat den toren wtwaerts vallen soude, om ouer die steenen in die stadt te loopen, maer Godt gaf gratie dat hy innewaerts viel, ende dat onderste deel vanden toren, t'welc daer bleef staende, was stercker dan den gheheelen toren van te vooren was.

Het was nu soo verre ghecomen, dat inde stadt veel peerden van hongher storuen, want in dry maenden ⁺ en hadden sy hoye noch caf ghehadt, ende die peerden inde stallen en aten niet alleen aerde ende hout van grooten hongher, maer sy knaechden oock die tichelen vande huysen, ende sy aten malcanderen die steerten ende manen af. Den xiij. Januarij so eyschten die Duytsche knechten weder haer soldije. Doen wert daer geboden by de regeerders vander stadt, den Apothekers, Smeden, Timmerlieden, Beenhouwers, Taverniers, ende ander Ambachts-lieden, oock die spijse ende dranc vercochten, datse souden fineren ende leenen een somme ghelts. Anthonis ontleende oock een deel gouts van die Spaensche Capiteynen, en hy nam ooc sijn gouden keten, die hy plach te draeghen, ende sijn ringhen, doende daer af ghelt slaen, daer hy die Duytsche Capiteynen ende soldaten mede te vreden stelde.

Den Viceroy van Napels ende den ⁺ Marquis van Piscare, sonden met twee Spaignaerden dry duysent goude penninghen, om te draghen den Capiteyn binnen Pavien. Dese Spaignaerts quamen int Fransche heyr, ende gingen dagelijcks met de Franchoisen schermutsen op de gene die binnen Pavien laghen, tot als sy eenen bequamen tijdt saghen, ende brachten dat gelt alsoo aenden Capiteyn. De duytsche knechten siende dat henlieden soo veel secours comen was, swoeren by haren eedt, datse de stadt den Coninck van Vranckrijck niet ouer-gheuen en souden, al souden sy noch soo grooten armoede lijden, ia al souden sy den tijdt van een maent water drincken. Den Coninck door sommighe bespieders verstaen hebbende van t'groot ghebreck dat inder stadt was, soo heeft hy voor hem ghenomen daer alsoo te blijuen ligghen, hopende seer haest die stadt wt te hongheren.

Den 25. oft, soo eenighe segghen, den 24. Januarij, quam die Hertoge van Bourbon, een seer cloeck ende vervaren Prince, met een groote macht van s'Keysers volck om Pavien t'ontsetten, ende wert by Lauden ghesien.

+ Peerden eten aerde, ende hout van honger.

+ Dry dusent gouden penninghen binnen Pavien gesonden

[fol. 96r]

Dit hoorende die Coninck van Vrancrijck, soo heeft hy des anderen daechs smorgens allen t'geschut dat ter stadt waert lach inden wech doen brengen, om des Keysers volck te keeren. Oock dede hy allen t'garnisoen, dat inde cleyn stedekens lach, int velt comen. Die Hertoge van Bourbon ende die Viceroy van Napels, denckende t'gene dat daer na ghebeurde, datse noch d'ouerhant vercrijgen soude, zijn van Melanen vertrocken den 29. Januarij, met hunnen hoop vast aen comende, tot op thien duysent passen na Pavien. Doen stonden die Franchoisen te peerde ende te voete, met ontploken banieren dach ende nacht, bereyt om te vechten. Des anderen daechs quamen des Keysers Capiteynen met haer armeye, op vier duysent passen na by die stadt, daer sy neder sloegen, ende sonden op den seluen dach twee bespieders aenden Capiteyn Anthonis, hem te kennen geuende wat sy doen souden. Ende teghen den auont schoten sy xiij. groote stucken af, om dat die van binnen haer compste souden hooren. Ende trocken noch wat naerder, daer de Franchoisen die passagie bewaerden, al-waer des Keysers volck hem doorsloech, soo datse met grooten arbeyt by der stadt quamen, op twee duysent passen na, daer sy haer tenten sloegen, makende haren leger ende perck sterck. Binnen desen tijt quamen die van Pavien wt die west-poorte, ende beclommen den leger haerder vyanden, oock verbrandende dat voorgeborcht vanden leger met haer keucken, nemende met hen al dat sy vonden. Opden vi. dach Februarij, quam s'Keysers armeye naerder den legher vanden Coninck, die seer sterck ghebollewerckt was, ende veel gheschuts gheleyt hadde teghen den vyant. Des Keysers volck sont wt vi. hondert lichte peerden ende vi. hondert voetknechten met geschut. De Franchoisen siende dese comen, soo schoten sy ses groote stucken af, maer de Spaignaerts vielen neder ter aerden, ende lieten t'geschut ouer gaen. Ende terstont wert inden Franschen legher al arme gheslagen, ende terstondt waren daer vergadert xx. vaenkens Zwitsers. Daer nae quamen die Dolphinoisen ende Italiaenen, wien volchde eenen grooten hoop van gebaerdeerde peerden met ooc lichte peerden, ende in sulcker ordinantien bleuen sy staende binnen haer wallen. Maer die Spaignaerden hielden de Franchoisen vast wacker, om datse niet en souden weten, waer des Keysers armeye trecken wilde, blijuende des nachts op dry hondert passen nae by dat Fransche perck. s'Anderdaechs trocken die van binnen wt met hondert lichte peerden ende vier hondert Duytsche voet-knechten, ende bevochten vier Zwitsersche scharen, die corts de vlucht namen, maer so sy dese vervolchden, werden daer vele doot geslagen, ende veel van henlieden sprongen inde riuiere de Ticin, oock werden daer veel gevanghen, nemende ooc muylen met bagagien geladen, die sy binnen Pavien brachten. Maer die Duytschen en wilden gheen Zwitsers gevanghen nemen, maer sloegen dese al doot, bederuende alsdoen der Zwitsers legher, ende namen al dat sy daer vonden, van victalie ende huysraet, t'selue inder stadt brenghende. Sy brachten oock hasen, pertrisen ende pretieuse tabbaerts ende meer andere costelijckheden, oock twee groote engienen, ende thien tonnen buscruyts, Maer als die Capiteyn in sijn legher quam, soo sach hy dat allen sijn goet genomen was, dat oock sijn geladen muylen, sijn knechten gevangen, ende binnen der stadt gebracht waren.

Den xxv. dach der maent Februarij soo gauen des Keysers Capiteynen teeckenen om vechten, staende opt hoochste van haren legher aenden Capiteyn der stadt van Pavien, die den Capiteyn Matheus de Becaria, met eenige borgers vander stadt, last gaf om die stadt te bewaren, ende voorts stelde hy die Duytschen ende Spaignaerts in goeder ordinancien, ende ooc sijn engienen ende gheschut. Inder seluer nacht inde derde waecke verliet des Keysers armeye haren leger, comende nae Pavien aen een zijde, ende maeckten met haesten dry groote gaten met haren engienen, inde mueren van des Conincx legher ende perck. Terstont dede die Coninck van Vranckrijck brenghen groot gheschut, dat

[fol. 96v]

stellende ter plaetsen, daer hem dochte dat des Keysers armeye quam. Ooc dede die Coninck des smorgens veel gheschuts voeren int quartier vanden Switsers, aldaer sendende den Prince van Aubigni ende Hannibal Gascoen, een poorter van Alexandrien, ende den Prince van S. Paul, doende aldaer verbeyden d'armeye vande ghebaerdeerde ende lichte peerden, daer die Switsers by waren, met die Dophinoisen. Ende als die Franchoisen des Keysers volck saghen aencomen, soo schoten sy met grof gheschut daer onder, veel van henlieden quetsende, soo datse scheydden ende begonsten die vluch te nemen.

Den Capiteyn binnen der stadt, en conde des Keysers volck niet gesien, midts die duysterheyt vanden neuel, maer als hy dat groot geschut hoorde soo trock hy derwaerts met sijn ordinantie van volcke ende t'geschut ter stadt wt, slaende terstondt int heyr sijnder vyanden. Maer eer dese aenquamen, soo hadde des Keysers volck metten Franchoisen grouwelijcke gevochten, die veel van des Keysers volck verslaghen, ende dander veriaecht hadden. Doen sont die Marquis van Piscaren aenden Viceroy van Napels ende den Hertoge van Bourbon, hen ontbiedende dat het heden den dach van vechten was, ende dat hen Godt victorie soude verleenen. Die Viceroy van Napels, ende die Hertoge van Bourbon vochten seer dapperlijc op alle canten, slaende, houwende, ende keruende, veel werden daer van beyde zijden gevelt, soo wel peerden als menschen. Daer sachmen voetknecht teghen voetknecht, ruyter teghen ruyter, lance tegen lance, ende hooft tegen hooft schermen. Die Coninck van Vranckrijck selue in persoone thoonde oock grootelijcken sijn vromicheydt, deur-stekende met sijn eyghen handt eenen vaillanten ende stouten Vaen-drager, van Ferdinando den Aertsch-Hertoghe ghesonden. Doen vermaende die Hertoge van Bourbon de Duytsche ende Bourgoensche knechten, ende gaf hen goeden moet tot vechten, segghende: Wy en sullen desen dach van hier niet scheyden, sonder prijs, eere ende victorie. Ende doen reedt hy met sijn bloot sweert op sijn vyanden, insghelijckx oock die by hem waren, ende vochten seer vreesselijck. Dese batalie duerde den tijt van ontrent een ure, datmen niet gheseggen en conde wie dat t'velt behouden soude, maer int eynde begonsten die Fransche voet-knechten achterwaerts te deynsen ende die vlucht aen te nemen, siende dat hunnen hoop begonst te minderen. Men sach al-omme dat de Franchoisen op die velden verstroyt, doot gheslagen, ende ghevangen werden, soo dat des Keysers volck dat velt behielt ende die victorie hadde, maer niet sonder groote bloetstortinge ende verlies van volcke. Want van s'Keysers volc waren verslaghen twee groote Capiteynen vande gebaerdeerde peerden, die Marquis van S. Angelo, en Don Hugo de Cardona, ende ontrent vier hondert peerden, ende soo veel voet-volcx. Van des Conincks van Vrancrijck volck bleuen by na alle de Lants-knechten ende d'Italianen, vande Duytschen verslaghen. Vande Switsers bleuen xv. C. ende vijf-hondert namen die vlucht, ende loopende inde riuiere verdroncken. Men seyde datter in een cleyn plaetse wel seuen duysent volcx verslagen was. Oock bleuen daer doot veel Heeren ende edele van Vrancrijck, als den Admirael van Vranckrijck met sijnen sone, in wiens wijsheydt ende raet die Coninck van Vrancrijc hem seer betroude, die Hertoghe van Montfort, Capiteyn des legers met sijnen sone, die Prince van Tremelou, met veel ander edelen, te lanck al te verhalen. In somma daer werdt ouer al een iammer ghecrijsch ghehoort, ende een deyrlijck wesen des doots ghesien.

De Coninck zijnde ronts-omme omcingelt ende cleyn hope hebbende van hem te salueren, is ten lesten vromelijck strijdende ghevangen, ende geleuert in handen vanden Viceroy van Napels, ende met hem den Coninck van Nauarren, den grooten M^r. van Vrancrijck, diemen den grooten bastaert van Vranckrijck noemde, met noch veel groote personagien, alhier te lanck om verhalen.

Paradijn een Frans historischrijuer verhaelt dat den Coninck niet ver-

[fol. 97r]

wonnen en was, dan alleen ghebroken, maer naer mijn opinie soo was hy ghebroken ende verwonnen. Veel vande ghenen die de vlucht namen, vielen met hun wapenen inde riuiere, ende verdroncken, d'ander werden int velt vande ruyteren, diese na liepen, door-loopen, eenighe werden inder stadt ghebracht. Ende na datmen hen die wapenen wt-gheschut hadde, soo lietse Bourbon onbeschadicht loopen. Die Hertoge van Alencon siende dat die Franchoisen verwonnen waren, ende dat sijn volck meest verslaghen, ende den Coninck gevangen was, soo heeft hy met iiij. C. ruyteren die vlucht ghenomen, ende is tot Lions in Vrancrijck ghecomen, daer hy die cortse creech ende sterf. Sommighe seggen datter in desen bloedigen slach seuen duysent, eenige seggen thien duysent doodt ghebleuen zijn.

Nae dese doorluchtige victorie des Keysers, soo is die bouengenoemde Anthonis de Leiua metten gevangene ende den rijckelijcken buyt, met grooter vreuchden ende triumphen binnen die stadt van Pauien ghecomen. Ende die Coninck van Vranckrijck volgende sijn bidden wert met grooten staet gebracht in t'Clooster van S. Pauwels daer hy te vooren gheleghen hadde.

⁺Int 25. iaer wert gemaect ende geconfirmeert dat houwelijc tusschen des Conincx van Portugael suster, ende Charel den hooch-geboren Keyser, welcke Coninc van Portugael was des ouden Conincx van Portugael sone, die daer ghetrout hadde d'outste suster van den Keyser, Leonora genoemt. Ende als die oude Coninck doot was, soo wert die sone in sijns vaders plaetse Coninck, die daer oock getrout hadde des Keysers ionckste suster, Catharina. Ende als dit houwelijc aldus van die Keyserlijcke Maiesteyt ende van des Coninck suster gesloten was, soo werdt daer groote ghereetschap ghemaeckt vande Staten, ende Heeren. Dese hebben die Coninginne ouerghebracht, die welcke comende in Sevilien, werdt daer seer hooggelijck ontfangen, waer alle die Heeren haer handt custen gelijck daer die costume is.

Doen wert de K. Ma^t. geboodtschapt, dat sijn bruydt ghecomen was soo heeft hy hem bereydt, ende quam met grooten staet binnen Seuilien, den xi. dach der maent Aprilis, alwaer hy dese seer vriendelijck ontfanghen heeft. Daer quam die Cardinael ende Aertsch-bischop van Toleden, met veel andere Bischoppen, Abten ende gheestelijcke Prelaten, met grooten staet totter feesten. Ende die Cardinael den Aertsch-bischop celebreerde de Misse, ende daer ontfinghen sy dat Heylich Sacrament, ende daer nae werden sy ghetrout, daer groote blijschap, vreucht ende triumphe bedreuen werdt.

+ Des Keysers houwelijck.

Beroerte in Duytschlandt.

HIer dunckt my goet te vertellen ⁺ met Barlando ende andere geleerde, van sommige saecken by nae in desen tijdt in Duytschlandt gheschiet. Merten Luters sermoonen, daer veel volcx quam, waeren seer oproerich, want hy hadde ghenoech te verhalen van die Princen, Bischoppen ende Prelaten, seggende den Keyser eenen wormsac te zijn. Die Princen noemde hy tyrannen, seggende dat den Turck wijser ende beter was, dan die regeerders des Christenrijcx, ende dierghelijcke vele. Hy schreef in sijn boecken: Heere verlost ons van dese tyrannen, verdrijft doch dese quade ende hooveerdige regeerders der heyliger kercken. Dat ghemeyn volck beroert ende verweckt zijnde, heeft ten lesten begost op te staen, ende te conspireren teghen de Heeren, die eenighe heerschappije hadden.

Int iaer ons Heeren 1525. den eersten dach der maent Januarij ⁺ heeft die gemeynte van Kempen met sweerden, stocken ende stauen teghen hun Heere ende Abdt, beghost te rebelleren, ende bestonden desen seer vreedelijck te tracteren. Die Heeren ende andere Princen die dit meynden te stillen, deden gantsch verloren aerbeyt, want die raserije wert altijdt grooter ende meerder. Ende dit quaet is ten lesten soo verre ghecomen, als datter

+ Beroerte in Duytslant, door Luters sermoonen.

+ Oproericheyt der ghemeynten van Kempen.

[fol. 97v]

niet een maent en passeerde, sonder eenich rumoer oft oploop wt Luthers seckte op te rijsen. Want een yeghelijck wilde nae sijnen appetijt ende vryheyt leuen, destruerende die ⁺ Cloosters, veriagende ende grootelijcx melsterende de Religieusen. Die kercken werden van hun rijckdommen berooft. In deser manieren werden ooc veel weerlijcke Heeren huysen ende steden ontweldicht. Een yeghelijck stelde hem in alle manieren t'sijne te volbrenghen, sulcx dat bleeck datse meer op rooven ende stelen wt waren dan op yet anders. Nu wil ick oock seggen, wat Heeren hen teghen dese rasernije stelden.

⁺Voor Leipheym op die Danouwe werden van dese door die Switsers vierduysent verslaghen ende veel inde riuiere gheworpen, eenighe onthalst met hunnen Parochiaen van Luthers seckte wesende. Den xxij. ⁺ Aprilis heefter die Marckgraue Casimirus twee duysent omghebracht, ende veel ghevanghen genomen, eenighe dede hy onthoofden, ende sommighe metten gheheelen dorpe verbranden.

Die ionghe Palsgrauen hebbender vierhondert verslagen, ende xxiij. gevangene onthooft. Den xix. Meye is die Palsgraue ende Lodewijc wt getrocken, ende heeft sommige dorpen weder inghenomen, die hem ontweldicht waren. Oock heeft hy Bruessel in Swaven wedergecregen, dat sijnen broeder den Bischop van Spiers genomen was, ende heefter ooc veel doen onthoofden, vande ghene die hy ghevanghen hadde. Den xxviij. Meye soo dede die selue noch xi. onthoofden, onder die welcke twee priesters waren van Luthers seckte, ende eenen wtgeloopen monick. Opden seluen dach zijnder dootghebleuen voor Diepoldsteyn ontrent duysent. Den xviij. der seluer maendt heeft desen voorgenoemden hoop in Elsaten anderwerf ettelijcke steden, die ingenomen waren, oft van haer selfs haer op-gegeuen hadde, gespolieert ende deerlijck metten viere vernielt. Ende souden Lotringe oock ghedestrueert ende vernielt hebben, en hadde die Hertoghe Anthonis met sijn volck ghedaen, dier vierduysent verslagen heeft. Des anderen daechs is hy op sommighe andere landtloopers ende brantstichters ghecomen, verslaende van dese wel ses-duysent. Den xx. der seluer maent, isser anderwerf eenen grooten hoop vanden seluen, tusschen Taubach ende Skouiler omgebracht ende veriaecht. Ten lesten soo heeft hy dese by Sletstadt ende Ortenberghe verwonnen. De ghene die hier af gheschreuen hebben seggen, datter vanden seluen Anthonis meer dan xxvi. duysent verslagen werden ende dry hondert onthooft.

In desen tijdt is daer oock een groot ⁺ rumoer tot Thuringen onder t'volck opgheresen, om t'welck te doen cesseren, soo heeft Frederick die Hertoge van Sassen eenen grooten hoop volck doen vergaderen, maer hy schiet wt dese werelt den xij. dach van Meye. Die Landtgraue van Hessen, heefter omtrent hondert verslaghen. Dese hadden een stadt inghenomen, ende eens Abdts goet al verstroyt ende ghemeyn ghemaeckt. Maer comende in een ander stadt, soo heeft die Hertoge daer een groot deel doen onthoofden, maer bysonder die Luthersche Predicanten, vande welcke hy sommighe (soomen seyt) dede raybraecken. Daer ⁺ nae heeft hy hem metten anderen Princen ghevoecht. Den vijfthiensten mey sijnder by Franckenhuysen meer dan ses duysent verslagen, sonder de gene die gherecht werden. Dese hadden die stadt Mulhuysen ingenomen, die daer-nae van alle canten, door die Duytsche Heeren aengevochten zijnde, ten lesten weder-gecreghen wert. Die stadt was in genade ghenomen, op alsulcke conditien, als dat die geestelijckheyt, weder in haeren eersten staet soude ghestelt worden, ende datmen die stadts mueren soude afbreken ende datmen t'gheschut met het buscruyt den Prince ouerleueren soude. Metten cortsten vanden Palsgraue ende ander Duytsche Vorsten ende Heeren, werden hier ende daer ouer die hondert duysent mannen verslaghen, alsulcken commotie ende een sulcken beroerte was dit iaer in Duytschlant, als daer oyt deur die Gothen ende Wandalen in Italien hadde gheweest.

+ Cloosters gedestrueert, ende kercken berooft.

+ Den iiij. Aprilis.

+ kerckroouers verslagen

+ Beroerte in Thuringhen.

+ Lutheranen verslagen ende gerecht.

[fol. 98r]

⁺ Niet langhe daer na is binnen s'Hertoghenbosch oock eenen oploop gheweest vander ghemeynten tegen die Heeren. Die Prince hadde vande steden in Brabant een somme van penningen begeert, maer die gemeynte van s'Hertogenbosch en wildet vanden ghemeyne schatten niet laten nemen, noch en wilde oock niet gheloouen datter eenich profijt soude mede ghedaen worden, ende heeft die rijckste Cloosters der stadt aenghevallen, willende van dese die penningen op-gebracht hebben, om den Prince te voldoen. Dit duerde eenen langen tijt, tot als die Gouuernante vrouwe Margriete daer ghecomen is, ende stilde al dat rumoer t'welck in toecomende tijden noch oprijsen mochte.

Nu keere ick weder totten gevangenen Coninck van Vranckrijck, die ettelijcke maenden in Italien gehouden zijnde na Spaignien ghevoert wert, daer hy binnen corte daghen metter cortsen sieck te bedde lach. Die Keyser is tot hem ghecomen, maer wat spraecke sy onderlingen ghehadt hebben, is my met meer andere onbekent. Daer na den Keyser willende sijnen siecken ghevangenen vertroosten, seyde dat hy goeden moet soude hebben, ende dat hy in alle manieren tot sijnder siecten soude raet soecken. Ick weet datter grootelijck onder die Princen ende Heeren vanden peys gesproken was, maer het heefter al te qualijcken connen toe gheraken.

+ Oproer tot s'Hertoghenbosch.

Die Coninck van Hongarijen wort verslaghen.

INt iaer 1526. als den Turck met ontrent twee-hondert duysent mannen in Hongarijen in-ghevallen was, soo is die Coninck Lodewijc van Hongarijen die vrouwe Marie des Keysers suster ghetrout hadde, den Turck t'eender plaetsen ghenoemt Dulna, xvi. mijlen van Ofen, liggende by de riuiere die Danouwe te ghemoete ghetrocken, alwaer van weder zijden grouwelijck gevochten wert, maer quam ten lesten soo verre, dat des Conincks volck die vlucht nam. De Coninck siende datter gheen defensie en was, ende datter soo menich Christen ende Bohemer sijn leuen hadde ghelaten, soo nam hy oock de vlucht met sommige Heeren, latende die peerden loopen met vollen toom, ende quam aen een marasch, daer eenighe met peerden ouer quamen, maer eenige lieten haer peerden daer in steken. Ende als die Coninck d'ander volchde met een ⁺ swaer peert, in sijn volle harnasch, soo is dat peert met hem in-ghesoncken. Ende als hy dat peert metten toom weder op rechten wilde, soo verhieffet hem recht op, vallende achter rugghe ouer metten Coninck, soo dat hem dat harnasch int marasch verwoech daer hy in verstickte, ende sijn ionck leuen salichlijck heeft gheeynt. Dit gheschiedde den xxix. Augusti anno voorseyt. Die daer nae met groote solemniteyt begrauen wert in Sinte Steuens Kercke binnen Weenen in Oostenrijck.

Int iaer 1527. soo wert Ferdinandus des Keyser Carolus broeder met sijn huysvrouwe Vrouwe Anna tot Praghen met grooter triumphen Coninck van Bemerlandt ghecroont, ende wert oock int selue iaer ghecoren Coninck van Hongarijen.

Nae dat Franciscus Coninck van ⁺ Vranckrijck, in Spaengien met sommige Heeren gevangen gelegen hadde so wert binnen Madril int iaer xxvj. in Januario, een tractaet ghesloten tusschen den Coninck van Vranckrijc ende die Keyserlijcke Maiesteyt, soo wel tot eenen eeuwigen peys ende vrede, als om vander gevanckenisse gerelaxeert te worden. Soo gaf die Coninc⁺ van Vranckrijck ouer t'Coninckrijck van Napels, dat Hertochdom van Melanen, Genua, de stadt Atrecht ende Dornick met hunne toebehoorten, quiteerde oock alle d'actie die hy pretendeerde in Vlaenderen, Artois, ende in alle landen den Keyser toebehoorende, oock in de contreyen van Vrancrijck. Insghelijcx gaf oock ouer dat Hertochdom van Bourgoengien, alsoo Hertoch Charel dat beseten hadde. Ghaf oock ouer Hesdijn, dat hy daer-

+ Lodewijc Coninc van Hongarijen in een marasch versmoort.

+ tractaet des Conincx van Vranckrijck, ende des Keysers.

+ Die Coninc van Vrancrijc geeft den keyser ouer rijcken ende steden

[fol. 98v]

en bouen soude restitueren den Hertoghe van Bourbon, alle sijn goeden roerende, met alle de achterstellen van den tijdt, soo lange als hy wt Vrancrijck hadde gheweest. Oock soude hy vry ende los laten den Prince van Oraengien, met alle ghevangene ter eender ende ander zijde. Die Coninc abandoneerde dat Hertochdom van Wertemborch ende daer werdt ordinantie ghemaeckt, aengaende den Hertoghe van Gelre, dat hy dat landt soude besitten sijn leuen lanck, ende dat nae sijn doot t'selue de Keyserlijcke M. toecomen soude. Ende daer was oock ghesloten t'houwelijck tusschen den Coninck ende Leonora, die weduwe van Portugael, die hebben soude tweehondert duysent gouden Croonen, met oock die Graefschappen van Malconnez, Cesserois, ende Bare op die Seine, naede versaeckinge van allen successien. Ende om dit tractaet te volbrenghen, moeste hy selue in persoone in Vranckrijck zijn, maer was ghehouden al eer ende te voren in ostagie te senden in handen vanden Keyser den Dolphijn van Vranckrijck ende sijnen tweeden sone. Ende als die Coninck soude voldaen hebben, soo soudemen hem deuchdelijck sijn kinderen wederomme senden. etc.

Int iaer 1529. heeft Soliman die Turcksche Keyser met ontrent hondert veertich duysent mannen die stadt van Weenen in Oostenrijck belegert, ende daer op ghedaen hebbende xx. gheweldige assaulten, waer af den lesten gheduert heeft twee daghen ende eenen nacht, soo heeft hy die stadt met schanden verlaten, achterlatende xx. duysent Turcken. Den datum van dese belegeringe is hier in begrepen.

Caesar In ItaLIaM qVo VenIt CaroLVs anno,
CInCta est RIphaeIs nostra VIenna GetIs.

⁺Int selue iaer van xxix. inde maent van Nouember is die K. M. met eenen grooten hoop ende Keyserlijcken staet na die stadt van Bolonien ghereyst, daer doen ter tijt Clemens die vij. van dien name Paus, sijnen Pauselijcken stoel hadde. Ende als hy de stadt ghenaeckte, soo quamen hem int ghemoete xxv. Cardinalen die van haren muylen afgheseten zijnde, ghinghen hem teghen, ende hebben met grooter reuerentien hem ontfangen ende zijn daer nae weder op haer muylen gheseten. Ter zijden vanden Keyser ghinck die Cardinael d'Ancone, ende die Cardinael Farnese. Oock zijn de K. M^t. teghen ghecomen vierhondert mannen van wapenen, comende inder voorseyder stadt, den vierden dach Novembris.

Ten eersten quamen daer iij. C. lichte peerden wel ghewapent, ende van eender laeckenen leuereye. Daer na thien groote stucken artillerie, wien dat volchden hondert voet-knechten, pioniers, hebbende elck in hun hant een tacxken van laurier. Voorts die Capiteyn vander oorloghen wel op gheseten. Daer na quam dat middelbaer gheschut ende artillerie, wien dat volchde Anthonis de Leiua. Doen quamender xiiij. vaenkens Duytsche knechten wel toe-gemaeckt. Daer na volchden twee groote Heeren, op ghebaerdeerde peerden, in haer volle harnasch, ende voor elcken werden ghedragen banieren van gouden laeken, met eenen swarten Arent, ende noch een baniere van wit damast met een root cruys daer inne, t'welck die Paus den Keyser hadde gheschoncken. Met noch veel Edeldoms, elck om costelijcst verciert. Met alsulcke pompeusheyt ende magnificentie is die Keyser, sittende op een Honghers peert, seer costelijck gebardeert, ghewapent met een seer costelijck harnasch, met stegelreepen ende dat ghebet van fijnen goude, hebbende boven hem eenen hemel van gouden laecken inde stadt genomen. Sijnen Maerschalck droech voor hem een bloot sweert, ter sijden gingen te voete xxv. Edelmannen van Bolonien, gecleet met wit satijn doorsneden, gevoedert met gouden laeken, met cousens van root fluweel, ende roode carmosijne wambeysen. Daer na quamen daer noch twee duysent mannen, met verscheyden leuereyen en cleeren. Wien dat volch-

+ Carolus die Keyser comt binnen Bolonien

[fol. 99r]

den ses vaenkens Spaignaerden te voete int geel gecleet meest schutters, oft harquebusiers. Als die K. M. nu ⁺ binnen der stadt was, soo brachtmen voor hem dat Cruys, t'welc hy custe, ende terstont daer naer wert gelt ghesaeyt ontrent dry dusent ducaten, soo in goudt als in siluer. Doen liet hem die Paus dragen buyten den paleyse, tot op die trappen der Kercken van S. Petronius, daer hy in sijnen stoel sadt met sijn Cardinalen. Die K. M. comende aende voorseyde trappen is af-geseten vanden peerde, ende is alsoo met sijnen gouden hemel, oft ouerdecksel bouen-gebracht, daer die Paus sadt, dien de K. M. tot dry reysen reuerentie was doende. Die Keyser ⁺ comende byden Paus viel op sijn knien, ende custe sijn voeten, daer na opstaende custe sijn handen ende aensicht. Insghelijcx custen alle die Heeren des Paus voeten. Daer na stont die Paus op, cussende den Keyser aen sijn wangen tot dry reysen.

Daer na hebben sy d'een d'ander inden arm ghenomen, malcanderen minnelijck groetende. Ende die Paus nemende den Keyser byder hant, leyde hem tot beneden die trappen. Doen liet hem die Paus anderwerf dragen in sijn paleys. Daer nae wert die Keyserlijcke maiesteyt met grooter triumphen ten paleyse gheleydt. Ende al dat volck rijck ende arm riep, Viue l'Empereur, soo te water als te lande. t'Meestendeel van t'volck weende van blijschap. Als die Keyser voor den Paus quam soo presenteerde hy hem een goude laeckenen borse, daer goude penninghen in staken met geconterfeyte aensichten na t'leuen, vande voorleden Keyseren, Coningen, oock mede van sijn eyghen, ende van sijns broeders aensicht, met oock die Coninck van Hongarijen, ende van veel ander Princen, weert wesende in goude vijf duysent ducaten.

+ Gelt gesaeyt, tot omtrent dry duysent ducaten

+ carolus die Keyser cust des paus voeten handen ende aensicht.

Hoe die Keyser Coninck van Lombardijen, ende Roomsch-Keyser ghecroont wert.

⁺ALs die Keyser nu binnen Bolonien ontrent dry maenden hadde gheweest, zijn daer in Februario anno xxx. tegen dat hy die Keyserlijcke croone soude ontfangen, twee Cardinalen ghecomen, die hem wt leydden, ghecleet met eenen silueren laeckenen tabaert violet gefriseert, vol van costelijcke sabels, met sijn ghewoonlijcke bonette op sijn hooft, voor hem ging een groote menichte van Princen, Heeren, ende Edelmans wt verscheyden provincien. Met desen magniefijcken staedt quam die K. M. in die Capelle van des Paus paleys, al-waer byden aultaer eenen rijckelijcken stoel bereyt was daer hy inne sadt, ende die Cardinalen aen beyde zijden.

Daer na wert die Keyser ontcleet tot op sijn wambeys van sijn Camerlingen, als van mijn H. van Nassou d'eerste Camerlinck, ende mijn H. Norcarmes den ij. Doen deden sy sijn wambeys open, t'welck wert gesalft vanden Cardinael van Tortose, ende den Bischop van Caurie sijnen Aelmoessenier vaechde die ghesalfde plaetse met catoen, ende wert daer na inde Sacristije met eenen langen silueren laeckenen tabaert ghecleet, ende met eenen langen mantel van violetten gouden laecken ghefriseert, met eenen ronden langhen omslach, bedeckende sijn gheheele schouderen ghevoedert met ermijnen, ende is soo weder in sijnen stoel gheset. Daer na wert die K. M. ghebracht inden dienst der Missen voor den hoogen aultaer by den Paus, daer hy hem aen sijnen vingher stack eenen schoonen rinck, met eenen costelijcken diamant, hem een sweert aen gordende, t'welck die Maiesteyt wter scheyden trock tot dry reysen toe, ende t'elcke reysen stack hy t'selue inde locht, ende dan in d'aerde, ende stackt t'elcker weder in die scheyde. Daer na knielde hy neder, ende na veel ceremonien sette hem de Paus ⁺ die croone van Lombardijen opt hooft diemen noemt die stalen croone. Daer na wert hy weder inden stoel gheset, hebbende in sijn hant den sceptre ende die werelt. Die Misse geeyndt zijnde soo gingen sy t'samen hant aen hant wt de Capelle elck na sijn camer, zijnde den xxiij. dach Februarij.

Den xxiiij. der seluer maent (wesende den dach vanden voorsz. Carolus

+ carolus die v. wort coninc van Lombardijen, ende Roomsch keyser gecroont

+ carolus des keysers Ceremonien.

[fol. 99v]

geboorte) als die Paus inde Kercke was, soo ghinck die Keyser met eenen seer rijckelijcken staet oock na die Kercke. Die Marckgraue van Monferraet seer rijckelijck gehabitueert droech den Keyserlijcken sceptre. Die Hertoghe van Vrbijn droech dat Keyserlijck sweert, metter scheyden van fijnen goude, dat Cruys van t'sweert was seer costelijck verciert met gesteente ende peerlen. Daer na quam die Palsgraue, Hertoch van Beyeren, dragende die Keyserlijcke werelt. Desen volchden die Hertoghe van Sauoyen, de welcke droech die Keyserlijcke croone van fijnen goude, bouen maten verciert, met costelijcke gesteenten. Daer na quam die K. M^t. hebbende op sijn hooft die croone van Lombardijen. Wien volchden d'Ambassadeurs van Vranckrijck, Enghelant, Hongarijen, van Polen, Venegien, etc. Maer eer die Keyser inder Kercken quam, soo wert hy geleyt in een Capelle, al-waer hy ontfanghen wert vanden Deken ende Canonicken van S. Peeters tot Roomen, die tot dien eynde daer ghecomen waren, daer de Keyser den ghewoonlijcken eedt dede, in handen van eenen der Cardinalen. Ende hy wert ghecleet met een Choor-cleet ende een bonnette, ende daer na gheleyt in een Capelle, alwaer men hem dat Choor-cleet wt ende die bonnette af dede. Doen dede men hem aen die Keyserlijcke sandalen, met oock die Keyserlijcke cappe van grooten prijse, wesende van fijnen goude, ouer-dect met veel costelijcke ghesteente ende peerlen. Ende wert alsoo geleydt tot int midden vander Kercken, daer hy wat neder knielde. Ende van daer wert hy geleyt in een capelle, ende ontcleet zijnde soo is hy ghesalft geweest met dat H. Chrisma, van de iuncctueren des hants totter zijden des rechten arms, ende op dat Cruys van beyde die schouderen met veel ceremonien.

Daer na wert die Keyser gheleyt totten Paus, sittende in sijnen stoel, ende dede hem reuerentie. Doen ginck die Paus al ghecleet na den aultaer, om te celebreren. Ende die Keyser wert weder in eenen rijckelijcken stoel gheset, ende de teeckenen die de voorsz. Heeren voor hem droeghen, werden doen ghestelt op den aultaer, tot dat d'Epistel vander Missen ghesonghen was. Daer na is die Keyser gheleyt gheweest voor den Paus daer hy neder knielde. Ende die Paus trock dat Keyserlijc sweert wt der scheyden, ende gaft den Keyser in sijn rechter hant, segghende, Accipe gladium, &c. ende daer na stackt die Diaken weder in die scheyde, ende die Paus gorden t'sweert den Keyser aen. Daer nae stont die Keyser op, ende stackt tot dry reysen inde locht ende inder aerden, stekende t'selue weder in die scheyde. Ende na veel ceremonien gaf hy den Keyser die keyserlijcke werelt ende den sceptre, daer na die croone, die den Keyser vanden Paus na veel ceremonien opt hooft gheset wert, hem doen geuende den warachtighen tijtel des Keysers. Doen sonckmen daer twee Euangelien een int latijn, ende t'ander int Griecx.

Doen gaf die Keyser de voorseyde Princen ouer in handen sijn croone, sceptre, werelt, met oock die costelijcke cappe, ende quam in sijnen rock ende bloots hoofts, ende offerde ten voeten vanden Paus soo veel stucken gouts, als sijn M^t. iaren oudt was, volghende sijn costuyme, soo dat hy offerde xxx. stucken gouts, elck weert zijnde thien ducaten. Ende nae den Agnus Dei ontfinck die keyserlijcke M^t. dat hoochweerdich Sacrament met grooter deuotien. Daer na ginck hy weder in sijnen stoel sitten, ende wert anderwerf ghecleet ende verciert met die costelijcke cappe, croone, sceptre, ende werelt. Als-doen maeckten hy den Heere van Reulx eenen Graue, ende sijn lant een Graefschap, seggende: Ick wil dat ghy ende v naecomelingen Heeren van Reulx sult voeren den tijtel van eenen Graue, ende gauderen de preeminentien, eeren, vryheden ende qualiteyten eenen Graue toebehoorende.

Na den dienst der Missen gingen de Paus ende den Keyser te peerde, ende reden te samen onder eenen throon oft hemel. Ende binnen den tijt datmen den Keyser croonde stonden in goeder ordinancien voor des Paus paleys, ende rontsomme der kercken veel edel Heeren, met groot geselschap

[fol. 100r]

van peerde-volck seer wel ghewapent, ende soo Spaignaerden als Duytschen, waren daer wel acht dusent voetknechten in goeder ordinantien, met een groot deel gheschuts. Ende voor dat palleys stonden twee steene pilaren met eenen grooten Arent, ghemaect inde maniere van fonteynen, daer altijt rooden ende witten wijn wt liep. Oock sloech die maiesteyt seker Ridders. Dit al ghedaen hebbende dat hy na d'oude gewoonte moest doen, soo reedt hy weder nae t'palleys. Doen schoot alle t'gheschut los, cleyn ende groot, geuende alsulcken geluyt, als oft den donder vanden hemel neder gheslaghen hadde. Eenen Bourgoenschen Roy des armes van de keyserlijcke M^t. gecleet met sijnen wapen-rock, was te peerde, hebbende aen elcke zijde vanden peerde eenen grooten sack met goude ende siluere penninghen die daer toe expresselijck gheslagen ende ghemunt waren. Op d'een zijde vande penninghen stont ghefigureert t'aensicht ende ghelijckenisse des keysers, ende rontomme gheschreuen, Carolus Quintus Imperator, op d'ander zijde ij. colomnen, ende int midden dat ghetal vanden iare. Ende soo langhe die keyserlijcke M^t. dus reedt, soo wierp den Roy des armes dat voorsz. ghelt met beyden handen, roepende met luyder stemmen: Largesse, Largesse, ende dat volck riep oock daer teghen, Imperio, Imperio. Ende soo is die Keyser ghecomen int palleys, daer die tafelen al ghereet stonden, ende des maiesteyts tafel stont in een groote sale, seer rijckelijck behangen, daer sijn costelijck tresoor stont van fijnen goude, verciert met sumptueuse ghesteenten ende peerlen. Daer wert groote feeste ende triumphe bedreuen. Tot allen gerechten gafmen ander schoon lijnwaet. Ende al datmen vander tafelen opnam van spijse, dat wert met die costelijcke schotelen ter vensteren wt gheworpen, t'welc een yegelijc mocht rapen, die wilde ende conde. Aldus is dese feeste ten lesten eendrachtichlijc, sonder eenighen twist oft ongheluck voleyndt, ende vergaen.

Van die boose seckte der Weder-doopers binnen der stadt van Munster, in Westphalen.

WY sullen hier int cort verhalen die wonderlijcke historie der Herdoopers, ende hoe sy de stadt van Munster ingecregen hebben, ende hoese machtich geworden zijn. Eerste soo staet te weten, dat int iaer vijfthien-hondert xxxiij. opten vi. dach Decembris, begost eerst dese grouwelijcke secte vanden doope binnen Munster. De gene die hier mede besmet waren, quamen heymelijck inde huysen der borgeren, hen persuaderende ende leerende, datse haer moesten laten herdoopen inden naem Christi, oft anders en mochten sy niet salich worden, ende nu herdoopt zijnde moesten sy allen hun goet ghemeyn maken, ende d'een en mocht niet rijcker zijn dan d'ander. Alsoo hier nae breeder sal ghetracteert worden.

Dese wederdoopers vreesende datse niet sterck noch machtich genoech en waren, mits datter een rumoer ende commotie inde stat was (daer af hier na sal verhaelt worden) om dese te bewaren. Soo hebben sy secrete brieuen gesonden, na Coersvelt, na Wesel, na Warendorp, ende Ozenbrug, latende daer weten, dat sy tot Munster een Propheet hadden van Godt gesonden, henlieden dat rechte woort Godts predickende, ende wilden sy binnen Munster comen, soo souden sy daer alle dinghen ouervloedich hebben, achter-latende haer vrouwen ende kinderen, met alle haer goeden, ende comen van stonden aen binnen Munster. Wt welcke vermaninghe is daer een groote menichte van volck vergadert ende ghecomen. Ende dit is opt cortste die somme vanden inhoudt des voorseyden briefs.

Lieue broederen ende susteren blijschap ende vrede is den kinderen Godts voor handen, want haer verlossinghe is voor die dore. Lieue vrienden, ghy sult weten hoe dat door een woort dat ons van Godt ghedaen is, hem een yegelijc opmaken sal na dat nieuwe Jerusalem, een stadt der behoudinge

[fol. 100v]

van die Heylighen, want Godt wilt die werelt straffen, een yegelijc siet toe, dat hy door onachtsaemheyt niet int oordeel en come. Jan Bockelsen Propheet tot Munster, met alle medehulperen in Christo, hebben ons geschreuen, datter niemant onder den draeck deser werelt vry blijuen en mach, oft hy en wort verslonden, etc. Daerom niemant en versuyme mede op te trecken, op dat hy Godt niet en temtere, want daer is eenen oproer op handen, ouer die gantsche werelt. Ick ghebiede v inden naem des Heeren dat ghy sonder vertreck ghehoorsaem zijt, den tijt waer-nemende, ende en brengt niet meer mede dan ghelt, wat lijnwaets, ende cost, om op den wech t'eten, want daer is goets ghenoech voor de Heylighen. Ende soo wie een mes heeft oft een spiesse, oft een roer, die neemtse voor hem, maer die dese niet en heeft, die coopse. Want die Heere sal ons wtvercoren met een machtighe hant, door sijn knechten Moysem ende Aaron verlossen.

⁺Aldus zijn haestelijck opden xxi. dach van Meert, voor Monickendam vergadert bouen die dertich schepen, daer van een yeghelijck verwondert was, want sy van dit heymelijck opset niet en hadden gehoort. als die schepen eenen dach stille laghen, soo zijn die steden van ouer-Ysel van haer comste gewaerschout. Waerom d'Officiers van Vollenhoo ende Gheelmyden met macht naer dat swarte water ghetrocken zijn, om dese schepen te schutten, die welcke sy visiterende vonden daer in een tonne met buscruyt, veel raembussen, veel duysenden spiessen, veel hellebaerden ende slachsweerden, met vier trommelen, ende vier vaenkens, staende in elcke vaene vijf cruycen. Sy vonden daer oock eenen grooten schat van gelde, t'welck henlieden met alle dese goeden ontnomen wert, hebben ooc een van d'ouerste ghevanghen ghenomen.

Ende alsoo in Hollant ende Vrieslant ouer die Herdoopers scherpe iustitie wert ghedaen, liepen veel mans ende vrouwen naer Munster, waer door desen hoop seer vermeerdert wert. Ende die menschen werden met ghewelt tot haer abominabel seckte gedwongen, want sy eenige daerom ter stadt wtdreuen, wiens goeden sy afnamen. Sy hebben een cleermaker met name Hans van Leyden, Jan Bockelsens sone voor haren Coninck gecoren, den seluen nomende Coninck van Israel ende Sion. Sy noomden Munster Nieu Jerusalem. Knipperdollinck was des Conincks secreten Raedt.

Als die Coninck met magnificentie lancks der straten was rijdende, soo hadde hy aen een silueren stuck, op die doorsneden mouwen, ende eenen silueren tabbaert, ghevoedert met root carmosijn, ende die sneden met goutdraet t'samen gebonden, draghende op sijn hooft een croone, ghemaeckt van fijn ducaten gout, verciert met costelijck ghesteente, hebbende om sijnen hals een goude keten rijckelijc verciert met costelijck gesteente, met noch een ander gouden keten, insgelijcks met dierbaer ghesteente verciert, gaende onder sijn arm, daer aen hangende was een gouden werelt deur-steken met twee sweerden, d'een van goude, ende d'ander van siluer. Ende opt midden vanden appel stont gheschreuen aldus: Coninck der gerechticheyt ouer alle die werelt. Sijn deuijse was: Godts macht is mijn cracht. Ende sijnen tijtel luyden aldus: Iohannes die gherechte Coninc inden ⁺ nieuwen Tempel des alderhoochsten Godts oudt xxvi. iaren, int eerste iaer sijns Rijcx, op den andere dach van d'eerste maent, nae die menschwordinghe Iesu Christi den sone Godts.

Als die Coninck op eenen tijt sadt op sijnen stoel toegemaeckt ende verciert, als eenen Coninck toebehoort, so sprack die Propheet Jan Dusentschuer tot hem, segghende: Heer Coninck de schrifture moet vervult wesen, sult weten, dat Godt v ghebiet een auontmael te houden, op den Domhof, want Godt wilt sijn Predicanten wt senden in die vier hoecken des werelts, die van hem daer toe vercoren zijn. Aldus heeft die Coninck een auontmael bereyt, ende doen vercondighen, in welck auontmael vergadert waren met die vrouwen ende kinderen t'samen vijf duysent menschen. Na dit auontmael ginc die gemeyn-

+ Meer dan xxx. schepen Herdoopers vergadert, met wapenen.

+ Tijtel des Conincx van Munster.

[fol. 101r]

te totten Coninc daer hy sadt in eenen stoel, met eenen fluweelen palt-rock ghecleet, geuende eenen yeghelijcken een stuck broots, segghende: Neemt, eedt, vercondicht die doot des Heeren. Maer die Coninginne heeft den kelck wtghereyckt met dese woorden: Drinct ende vercondicht die doot des Heeren. Daer na ginck die Coninck met de ghemeynte op een ander plaetse, daer twee van des Conincx Raeden, wt die vaeten wijn-schoncken seggende, ghelijc als den wijn wt veel besien gemaeckt wort, alsoo sult ghy al tsamen met elck anderen in liefden vereenicht wesen.

Daer naer heeft die Propheet wtgelesen xxvi. persoonen, gestelt in eenen brief, hen bevelende van Godts wegen wt te gaen, om dat Euangelium te predicken voor alle menschen, ende die t'selue niet doen en wilde, dese soudemen terstondt metten sweerde rechten. Aldus zijn die Predicanten (wesende den meestendeel daer af verloopen monicken ende priesters) vanden seluen avondt wter stadt gegaen, tot vier poorten wt, zijnde vergheselschapt, met des Conincx trouwanten. Die Propheet Jan Dusentschuer was selue mede een van dese Predicanten, ende soo haest als hy quam binnen der stadt van Zoest, aldaer bekent zijnde wert ghevangen ende onthooft, met noch vijf van sijn ghesellen. Dander trocken op verscheyden plaetsen, maer waer dese quamen, werden al t'samen gevangen, ende omgebracht. Eenige van henlieden, werden aenden Bischop ghesonden, daer sy oock totter iusticien quamen.

Opden eersten vrijdach inden vasten int iaer xxxiiij. soo stonter op een groot rumoer, inde stadt van Munster, daer riep een yeghelijck, met luyder stemmen, vliet van hier ghy goddeloose, oft wy sullen v al te samen doodt slaen, ende soo wie hem niet en wilt laten herdoopen, die sullen wy qualijc tracteren. Voort dreuense wt der stadt die Canonicken, Priesters, met alle de ghene, die niet en wilden herdoopt wesen, soo wel de arme, als die rijcke. Vande Herdoopers waren die principaelste, Rotteman, ende Knipperdollinck. Zijn oock corts daernae ghevallen in S. Mauritius kercke, liggende recht buyten der stadt, de welcke sy met alle die omliggende huysen verbrandt hebben. Voorts beroouende ende plunderende d'ander kercken (nae costume der Beeltstormers) maer des Bischops kercke hebben sy gantsch ende gheheel bedoruen.

Onder dese Herdoopers was noch een nieu Propheet opghestaen, een gout-smidt van sijn handt-werck, de welcke opde merckt allen t'volc byden anderen heeft gheroepen, segghende: t'Is des hemelschen Vaders wille ende beuel, dat Hans van Leyden die heerschappije hebbe ouer die geheele werelt, ende met eenen stercke heyrcracht wt-trecke, om alle Coningen ende Vorsten, gheen wtgenomen doot te slaen, sparende alleen t'ghemeyne volck, bysonder t'gene, dat die gerechticheyt lief heeft, ende dat hy oock besitte den stoel van Dauid sijn vader, tot als den Vader hem dat Rijck weder af neemt, want als die goddeloose verslaghen sullen zijn, sullen die goede ende vrome mannen in dese werelt regneren.

Als Hans van Leyden dese dinghen hadde hooren wtroepen, soo viel hy op sijn knien, streckende sijn handen opwaerts naden hemel, segghende: Ghy mannen lieue broeders, ic hebbe dese dinghen ouer langhe gheweten, maer niet willen te kennen geuen, want die Vader heeft een ander dienaer ghevonden, om datmen hem soude geloouen. Ende also wert hy in sijn rijc als Coninck geconfirmeert. Twelf mannen die te voren ghecoren waren, werden gecasseert ende afgeset, maer na die costume der Coningen, so wert daer eenen raet gecoren.

Ettelijcke daghen nae Paeschen, soo heeft Knipperdollinc gepropheteert, seggende aldus: De hoochste verheuen, sullen afgheset worden, ende die nederste sullen wt den drec verheuen worden. Daernae heeft Hans van Leyden Knipperdollinck t'sweert ouergegeuen, hem tot eenen beul maeckende ende verclaerde, dat soo den wille Godts was, als dat de gene die te voren Borghemeester was, nu den leechsten staet hebben ende beul zijn soude, t'welck Knipperdollinck niet en heeft

[fol. 101v]

gheweygert, maer heeft met danckbaerheyt desen staet aenveert. Onder henlieden was noch een Propheet ⁺ (want desen naem schreuen sy haer seluen toe) met name Jan Matthijs, beuelende op lijf-straffinge dat een yeghelijck soude te voorschijn brengen, alle t'ghout, siluer ende roerende goet, dat hy hadde, waer-toe een ghemeyn huys geordineert wert. t'Volck van dit rigoreus gebodt verschrict zijnde was gehoorsaem, want niemandt en dorste hem bedrieghen, noch een deel daer af houden, door dien datter twee ⁺ waerseggende dochters waren, te kennen gheuende, alser eenich bedroch geschiet was. Waeromme sy niet alleen haerlieder eygen goet en brachten, maer oock t'ghene datse namen van die wt der stadt verdreuen waeren. Daer-nae heeft de selue Propheet gheboden, door t'beuel Godts, (soo hy seyde) datse voort-aen anders gheen boecken en souden hebben, dan alleenlijck den Bijbel, met expres beuel van alle d'andere te voorschijn te brenghen, om verbrandt te worden, soo datter eenen grooten hoop boecken verbrandt wert.

Omtrent den feest-dach van Sincxsen ist gebeurt, dat Jan Bockelsen die Propheet, al naect inder nacht rontomme de stadt riep met luyder stemmen: Die Coninck van Sion comt, daer nae gheliet hy hem dry daghen stom te zijn, niet willende spreken, maer pampier wijsende schreef in eenen brief, dat Godt sijnen mont gesloten hadde, ende nae dry dagen sprac hy, dat hem Godt hadde verthoont, wie daer souden wesen die xij. Ouderlinghen van Israel, noemende xij. mannen, begeerende dese groot te maecken als xij. rechters ouer Israel, ende wie dese niet en wilden onderdanich wesen, die lieten sy terstondt metten sweerde rechten.

Eenighe vander stadt, wiens ooghen gheopent ende verstant verlicht was, claerlijck siende datse bedrogen waren, ende dat die leeringhe der Herdooperen valsch ende ketterije was, spraecken secretelijck metten anderen, datse die poorten wilden opslaen, maer als dit door een verrader ontdeckt, ende den Propheet te kennen gegeuen was, so liet hy alle die selue mannen vangen, ende met verscheyden tormenten ter doodt brenghen, ⁺ totten getaele van een-en-vijftich toe. Welcke iusticie (oft beter tyrannije) dede Knipperdollinck met sijn eygen handen, ende dat binnen den tijdt van twee daghen. Ende midts dat dese valsche predicatie tendeerde tot alle liberteyt van wellusticheyt (nae costume van t'huys der liefden) soo liep een yeghelijck nae die schoonste vrouwen ende maechden, sulcx datter nauwelijcx gheen eerlijcke maechden inder stadt en waeren.

Also nu die stadt door den Bischop van Munster, met assistentie van Herman Aertsch-bischop van Ceulen, ende Hertoch Jan van Cleue nauwe belegert was, soo isser alsulcken ghebreck van victualie inder stadt geweest, als datter alle daege veel van honger storuen, eenige oock daer wt vloden, die nae ander plaetsen trocken also mager ende miserabel, datter die vyanden mede compassie hadden. De beuel-hebbers hebben de borgers vermaent, seggende: Indien sy den Coninck met sommighe andere wilden leueren, dat henlieden gheen leet gheschieden en soude. Die t'selue wel geerne soude gedaen hebben, en dorsten dat niet bestaen, midts die groote wreetheyt, tyrannije, ende macht des Conincx. De Capiteynen dit hoorende schreuen opden eersten dach Junij aen die van binnen, datse voort-aen niemandt meer en souden wtlaeten noch vrouwen, noch kinderen. Als die van binnen nu seer ten wtersten gecomen waeren, soo zijnder twee wt der stadt ghevloden, waer-van d'een gevangen, ende d'ander door gheluck byden Bischop ghecomen is, ende hebben beyde eenen wech ghewesen, hoemen die stadt best soude moghen winnen. Die Graue van Ouersteyn metten Bischop dat verstaen hebbende heeft op den xxij. dach der maendt Junij met de borghers ghesproken hen vermanende, datse hen souden opgheuen, ende alsoo die gemeynte salueren van honger vergaende. Maer gauen voor antwoorde door een Bernaert Rotteman, inde tegenwoordicheydt vanden Coninck, haer-

+ Propheten tot Munster.

+ Waerseggende dochters tot Munster.

+ 51. mannen tot Munster by knipperdollinck omghebracht.

[fol. 102r]

lieder opstel niet te willen eenichsins verlaten.

⁺Daer nae heeft dat bitter sweerdt des honghers opt leste soo scherp gesneden door die seer nauwe belegheringhe (niet tegenstaende dat alle dinghen gemeyne waeren) datse genootsaeckt waren te eten catten, honden, ratten, muysen, ende ander gedierte, iae eenige aten ghestoruen menschen vleesch. Hebben oock den steenwech opgebroken, daerinne ende oock op de wallen ende inde houen hoysaet sayende, soden oude schoenen, ende vellen van ghestoruen beesten die sy in stucken sneden ende aten, en met die vochticheydt van desen coctense dat voorseyde grasch soo dat int innemen vander stadt, daer maer twee leuende peerden ghevonden en waren, maer die Coninc hadde noch victualie ghenoech, voor den tijdt van een half iaer.

Als nu die stadt omtrent onderhalf iaer hadde gelegert geweest, soo wert dese van binnen verraden, ende onder t'decksel datter by nachte inder stadt victualie soude ghebracht worden, soo wert die poorte des nachts ten thien uren opengedaen, waer door die vyant inder stadt quam, maer wert weder ter poorten wtgheslagen. Maer die van buyten die poorte, die nu toeghesloten was, met hamers ende bijlen openslaende hebben die stadt ouerweldicht. Doen werdt die Coninck met Knipperdollinck ghevanghen, maer Rotteman siende dat hy niet ontvlieden en conde, is int midden der vyanden geloopen, om niet leuendich in handen te comen, ende wert doorsteken, hoe wel nochtans andere schrijuers contrarie affirmeren, soo hier nae sal ⁺ gheseyt worden. Die Coninc nu ghevanghen zijnde, is seer nauwe bewaert gheweest hebbende eenen iseren rinck om sijn lijf ende om sijnen hals, gesloten met een iseren keten.

Des anderen daechs, quam den Bischop binnen der stadt van Munster, met vijfthien-hondert peerden, doen werden die huysen doorsocht den tijdt van thien dagen, die vander stadt werden meest metten sweerde gherecht ende ghedoodt, met oock eenige vrouwen. Het was een groote verschrictheydt ende iammer, die stadt aen te sien, soo idel ende vol van doode ende doorsteken menschen, ende die van honger ghestoruen waeren niet begrauen zijnde.

Als die Bischop van Munster den Coninck Jan Bockelsen, een Cleermaecker van Leyden eerst aensach, so sprack hy tot hem, seggende: Ey ghy booschwicht, hoe hebdy my ende mijn volck bedoruen, daer op trotselijck hy andtwoordde: Paep wy en hebben v niet bedoruen, maer een vaste stadt gheleuert. Ende hebben wy v bedoruen, wy willen v wederom rijc maecken, soo verre ghy onsen raedt volgen wilt, die Bischop moeste lachen, hem vragende in wat manieren, doen sprac die Coninck: Dat ghy my dede setten in eenen iseren corf met leder bedect, ende alsoo liet voeren in alle landen, ende liet sien om een witten penninck, so sout ghy meer vercrijgen, dan ghy te vooren veroorlocht hebt, t'welc oock ghedaen wert. Want den Coninck met sijn twee gevangen medegesellen wert herwaerts ende derwaerts gevoert by Vorsten en Heeren voor een specktakel ende tot eenen spot.

Ten laetsten op den xx. dach Januarij duysent vijfhondert xxxvj. soo wert die Coninc weder binnen Munster ghebracht, alwaer hy in een bysondere ghevanckenisse gestelt wert. Alwaer ooc om hem te spreken op den seluen dach den Bischop gecomen is ende met hem d'Ambassadeurs vanden Aertsch-bischop van Colen, ende vanden Vorst van Cleuen. Die twee naevolgende daghen heeftmen neerstichlijck met Christelijcke vermaninghe gearbeydt om die ghevanghene te brengen van haerlieder dolinghe, waer van die Coninck omgeset wert bekennende sijn misdaet, soo dat hy Godt heeft ghebeden om ghenade ende verghiffenisse, maer eylaes d'ander twee bleuen obstinaet by haerlieder opinie.

Des anderen daechs wert die Coninck ghebracht op een hooghe verheuen plaetse, ende aldaer aen eenen staeck gebonden, alwaer gereet stonden twee beuls, ofte hanc-dieuen, met gheloeyende tanghen, daer mede sy t'vleesch hebben afghetrocken. Tot die

+ Grooten honger binnen Munster.

+ Munster byden Bischop ingenomen.

[fol. 102v]

dry eerste grepen heeft hy gheswegen, maer voorts heeft hy sonder ophouden, die bermherticheydt Godts aengeroepen, als hy een ure oft meer also genepen was, soo heeftmen hem ten lesten met een dagge gehert, ende is alsoo ghestoruen. Op de selue maniere, werden ooc geiusticeert sijn twee mede gesellen te weten Knipperdollinc ende Barent, ofte Bernardus Rotteman. Als sy nv doodt waren, so wert yegelijck besonder, in een iseren kevie gesloten, ende alsoo gehangen aen Sinte Lambrechts toren, den Coninck int midden, een mans-lenghde hoogher dan d'andere. Hier hebdy, beminde leser, int corte die wonderlijcke Historie der weder-doopers binnen Munster.

Die Keysers oorloge teghen den Barbarossa, in Afrijcken.

INt iaer van 1535. heeft den Turck Barbarossa, Admirael vanden grooten Turck Soliman de stadt van Thunes, ligghende in Afrijcken in Barbarijen, ingenomen. Die Keyserlijcke Maiesteyt dit vernemende, heeft in alder diligentien een groote schare van volck vergadert oprustende vierhondert groote schepen, wel voorsien van artillerie, ende andere nootsaeckelijcke dinghen, waermede hy te Barcelone t'schepe is gegaen. Sijn volck was sonder Veltheer die nochtans wel van noode was, maer die Keyser nam een Cuycifix in sijn handt, en hief t'selue om hooge, seggende: Siet hier mijn lieue mede ridderen, dit sal uwen principaelen Velt-heere, ende voorgangher wesen, ende ick sijn onweerdigen dienaer, ende Vaendragher. Hier mede is de Keyser t'seylen gegaen. Den sesten dach Meye des seluen iaers liet hy oock slaen goude penninghen, waer-mede hy alle sijn volck betaelde. Op deen zijde stondt een cruys, ende inden rant gheschreuen aldus: In hoc signo vinces, Dat is, in dit teecken sult ghy verwinnen. Ouer d'ander sijde stondt eenen Arent, met een Keysers Croone, ende inden rant geschreuen: Da mihi virtutem contra hostes tuos, dat is, gheeft my macht teghen uwe vyanden. Sijn vaenkens waren ghemaeckt van witte stoffe, daer-inne stondt een root cruys.

Den xvj. dach Junij is die Keyser met sijn armeye gecomen in Barbarijen ende Afrijcken, by die hauen van Thunes, settende al daer op t'lant xxxv duysent mannen te voete, met noch omtrent dry duysent peerden. De Mooren dat vernemende, zijn in grooter menichten by een vergadert, ende quamen nae t'strange toe, van meyninge te beletten, dat des Keysers volc daer niet en soude landen, maer met grooter vromicheyt werden die Mooren achterwaerts gedreuen. Ende als Keyser volck gelandt was, soo namen sy inne twee stedekens, van welcke d'eene hier voormaels plach te zijn die groote stadt van Carthago. Ooc wonnen sy eenige casteelen ende sloten.

Den xviij. dach Junij, is die Keyser selue met alle sijn volck aen t'landt gecomen, ende den xx. dach quam hy voor een seer stercke plaetse die Goulette genoemt was, wesende die principaelste sterckte van geheel Afrijcken geleghen van die groote stadt Thunes. In dese sterckte hadde die Barbarossa geleyt dry duysent Turcken, met twee Capiteynen, d'eene Nidos, ende d'ander Cachediable genoemt wesende een natuerlijck sone vanden Barbarossa, ende sy hadden by hen twee hondert stucken artillerie, gelijck als die Christenen oft slauen, die de Mooren daghelijcx ontliepen, den Keyser te kennen gauen.

Op den xxv. dach der maent Junij voorsz. soo trock des Keysers volck wt, om eenen tocht te doen voor Thunes, wien int ghemoet quamen vijf duysent peerden, die sy noemen genetten, met een groote menichte van voetknechten, hebbende veel geschuts by hen, ende schooten soo vreesselijck op des Keysers volck, dattet beghonst achterwaerts te wijcken. Die Keyser dit vernemende, is selue opgeseten, ende nam met hem vier duysent Duytsche knechten, ende vier-duysent Spaignaerden ende Italianen, met twee duysent peerden, ende vierhondert genetten, ende is alsoo met eenighe van sijn Heeren, den vyanden

[fol. 103r]

te gemoet getrocken, ende heeft daer tegen ghestreden, ende was selue altijdt vande voorste, t'welc sijn volck nochtans mishaechde, sorgende voor sijnen persoon, ende hy heeft die vyanden te rugge gedreuen, die alle heur artillerije achter lieten, verliesende ooc veel volcx ende daer werden veel duysent peerden gevangen. Maer die Keyser en verloos gheen volck, hoe wel datter eenighe zijn gequetst geweest, onder de welcke die Marckgraue van Mondergre, Viceroy van Granaten was die seer gewont wert, want hy Capiteyn vande genetten was.

Op dien tijdt was die Barbarossa binnen Goulette, ende die van Thunes bewaren, oft sy souden dese ouergheuen in des Keysers handen, waeromme hy haestelijck wederom naer Thunes trock. Daernae liet die Keyser sijn heyr wat naerder legghen aen die Goulette, ordinerende te lande xl. groote hooft-stucken. Ende Andreas Doria lach te water, ende hadden den Keyser belooft, dat hy (soo haest als hy te lande een gheschut hoorde los gaen) vijf-duysent scheuten soude schieten te water, wt die galeyen ende Caraque van Rodes, ende wt die dry galiotten.

⁺De Coninck van Thunes die van Barbarossa wt sijn stadt verdreuen was, sondt sijn Ambassadeurs aenden Keyser, latende hem weten, dat hy cortelinghe by hem soude comen, met dry duysent genetten, ooc dat hy hem ende allen sijn volck victualie ghenoech besorgen soude. De welcke corts daer nae oock quam byden Keyser met dry hondert van die principaelste van zijn landt. Desen ontfinck die Keyser seer blijdelijck in sijnen dienst, ende den Coninck volchden noch nae acht hondert mannen van Arabien, met veel volcx te peerde. Ende op den xiiij. dach Julij smorgens inden dagheraet, soo liet de Keyser die Goulette beschieten ende bestormenn, soo te water als te lande ende dit stormen duerde totten twee uren na middach, ende heeftse int eynde ghewonnen, met weynich verlies van sijn volck. Maer daer bleuen van sijn vyanden meer dan duysent mannen doot, daer werden meer dan vijf hondert stucken artillerie, ende tusschen de lxx. ende lxxx. schepen onder galeyen galiotten ende fusten gecregen. De Goulette was van haer selven also sterck, dat alle de ghene die de plaetse aensaegen hen verwonderden, dat die Keyser dese plaetse soo lichtelijck gewonnen ende ingenomen hadde, latende hen duncken dattet miraculeuselijc geschiet was, ende door die sonderlinge hulpe van Godt.

Als nu die Keyser met sijn volc in die Goulette lach, soo hadde hy seer groot ghebreck van soet water, waeromme hy eenen diepen put inder aerden liet grauen, hopende daer inne versch water te vinden: maer als die knechten wat inder aerden gegrauen hadden, siet, soo vonden sy daer inne liggen een houten Cruycifix, wel schoon verguldt, waer af hen een yegelijc verwonderde. Als die Keyser dat Cruycifix sach, heeft dat met groote deuotie wt der aerden ghenomen, ende met dat hy t'selue nam, so spronck wt den put een lustige fonteyne van schoone soete wateren, met alsulcken ouervloedicheydt, dat allen t'volck ende die beesten in grooter abondantien daer van versaet ende ghelaeft werden. De Keyser dat groot mirakel siende, viel op sijn knien, ende danckte Godt almachtich, van die groote weldaet hen aldaer bewesen. Ende daer na sont hy dat Cruycifix tot sijn Keyserinne, haer beuelende dat te bewaren voor een costelijck iuweel.

Op den xx. dach Julij, soo is die ⁺ Keyser met allen sijn volck ghetrocken nae Thunes, latende die Goulette wel bewaert. Ende nae dat hy seuen oft acht mijlen met sijn volck in goeder ordinancien gemarcheert was soo heeft hen die Barbarossa met sijn volck verthoont, sterck wesende omtrent onderhalf-hondert duysent mannen, soo Turcken, Mooren, als Alaberen, waer onder waren twintich duysent peerden. Die Barbarossa liet sijn heyr stille staen, als hy des Keysers volck vernam, maeckende stercke borstweeringhen, daer hy met sijn volck ghinck onderstaen. Hy hadde oock veel groot gheschuts, t'welck hy gereet maeckte, om op den Keyser ende

+ De Keyser wint die Goulette ende daer gebeurt een miraeckel.

+ Die keyser slaet eenen slach tegen die Barbarossa.

[fol. 103v]

op sijn volck te schieten. Die Keyser hadde oock xij. groote stucken, die voor trocken. Ende als dese twee heyren by den anderen quamen, soo wert dat groot gheschut van weder zijden los gelaten ende daer na trocken sy tegen malcanderen aen, ende sloegen d'een den anderen seer vreesselijck. Maer als sy noch niet lange en hadden gevochten, soo sont Godt almachtich een vreese int volck vanden Barbarossa, sulcx datse begonnen achterwaerts te wijcken, latende daer een deel van hun artillerije. Ende na dat sy een stuc weechs achterwaerts geweken waren, gauen sy malcanderen moet hen omme keerende, ende stelden haer geschut, t'welc sy noch behouden hadden, ende begonsten daer mede te schieten. Maer siende dat s'Keysers volck hem begost te naecken, ende dat sy stoutelijc in oorden ghinghen, soo werden sy anderwerf verschrickt, nemende die vlucht sonder meer om te sien, ende lieten den Keyser dat velt behouden. In desen slach waren omtrent vier-hondert Turcken ghebleuen, ende die Keyser en hadde maer verloren ses oft seuen persoonen, onder mannen ende vrouwen, die buyten afgegaen waren, ende den hoop volchden.

Op den xxj. Julij liet die Keyser sijn volck voort-trecken in oorden tot op een mijle nae by Thunes, ende daer wesende, quamen tot hem sekere Christenen, die binnen Thunes hadden gevanghen gheleghen, ende seyden den ⁺ Keyser, dat Barbarossa allen dien nacht hadde ghelegen int gheberchte omtrent Thunes, ende dat hy inden morgenstont was geweest voor t'Casteel van Thunes, ende dat die gevangen Christenen door een sonderlinge mirakel Godts wt die gevanckenisse gecomen waren, ende van hun boeyen verlost, ende dat sy die poorte vanden Casteele voorden Barbarossa toegesloten hadden, midts hoorende dat hy die nederlage hadde gehadt, ende dat hy t'slot tot behoef vanden Keyser ingenomen hadde. Als die Keyser dit hoorde, soo liet hy sijn volck in oorden voort-trecken nae het Casteel toe, ende daer voor comende, so wert die poorte open gedaen, ende is aldus inder stadt gecomen, die welcke vande soldaten ghepilleert werdt, ende dat by consente vanden Coninc van Thunes om dat sy hunnen Coninck, noch ooc den Keyser gheen bystant ghedaen en hadden. Ende die Keyser vont daer xxij. duysent gevange Christenen, die hy al te samen los ende vry liet gaen, eenige waren wt des Keysers landen, ende sommighe van dese ghevangene hadden daer menich iaer gheseten met isere boeyen en ketenen gheboeyt, in diepe putten in groote miserie ende catijuicheydt. Ende besonder vondt hy daer lxxj. Franchoisen, die by den Dolphijn van Vranckrijck, ende by den Hertoghe van Orliens sijnen broeder in Spaignien geweest hadden als sy daer in ostagie voor haerlieder vader Franciscus waren, die den Keyser leuerde in handen des Ambassadeurs vanden Coninck van Vrancrijck, om dat hy die soude senden in hun landt. Die Keyser creech veel artillerie, die den Barbarossa op dat slot gebracht hadde, om t'selue daer mede te bewaren. Barbarossa siende dat hy binnen Thunes niet en mocht comen soo is hy getrocken na Algarben, met hem nemende die reste van de Turcken, ende van t'ander volck dat hy behouden hadde. Maer hy verloos alle daghe veel meer volcx, ouermidts die hitte vander sonnen, ende by foute van water ende victualie. Ende de Alabers die hem volchden deden hem ooc soo veel quaets als sy mochten, sulcx dat Barbarossa van desen Alaberen in groot perijckel was, wesende nochtans sijn eyghen volck.

+ Gevange Christenen miraculeuselijc verlost wt der Turcken handen in getale van xxij. m.

Incarnatie tot deser memorien.

KeIIser Kaerel de VIIfste heeft gheCreghen seer trIVMphant,
De stadt ThVnes In AfrIICken geLeghen LVstICh en VaILant.

TVsschen die K. M^t. ende den Coninck van Thunes, ghenoempt Mudes Alachon, wert op den seuensten dach Augusti anno voorseyt, se-

[fol. 104r]

ker contract gemaeckt, begrepen in xij. articulen, t'welck te langhe soude vallen hier te verhalen.

⁺Na dese victorie met triumphen in Spaignien weder ghekeert zijnde soo maeckte hem die Keyser ghereet om nae Nederlandt te comen, maer op den eersten dach van Meye anno xxxix. is sijn lieue huysvrouwe Vrouwe Isabel van een kindt ghelegen, daer af by ghestoruen is met groote droefheydt vander Ma. waeromme hy sijn reyse noch wtstelde. Wiens wtvaert in Junio ende daer-omtrent in dese landen met groote heerlijcheyt ghecelebreert wert. Op den tijdt als die voorsz. Keyserinne sterf soo wert inden westen een Comete gesien.

⁺Den seuenthiensten dach Augusti anno voorsz. begonsten die van Ghent te muyten, op welcken dach d'ambachten op haer huysen ofte cameren vergadert zijnde en wilden van daer niet scheyden, maer stelden hen in wapenen, ende versochten diueersche saecken vanden Hooch-baliu ende Wethouderen, oock niet willende Vrouwe Marie obedieren, ende deden vander stadt oock vanghen verscheyden persoonen, die te Houe wel gesien waren, ende onder andere, eenen genaemt Lieuen Pijn, die sy wt heurlieder eyghen authoriteydt openbaerlijck deden onthoofden. Op den thiensten dach van December, nae dat sijn Ma. hadde verstaen, hoe dattet binnen der stadt van Ghent stondt, om daer inne te voorsien, ende als een voorsichtich Prince sijn landen in ruste te houden, nam voor hem door Vranckrijck, in dese sijne landen te comen, betrouwende dat die Coninck van Vranckrijck hem passaegie verleenen soude ende is alsoo gecomen binnen Poictiers, vergheselschapt vanden Dolphijn van Vranckrijck, ende vanden Hertoge van Orliens, beyde sonen des Conincx van Vranckrijck, daer hy van vier Graven ende van vier-hondert Edelmannen seer eerlijck ontfangen wert. Oock quamen hem vier benden te gemoete in wiens banieren met gulden letteren gheschreuen stondt, Superuenit nobis cum honore, dat is: Hy is ons nu ouercomen met grooter eeren. Inde vaenkens van andere stondt, Vicisti virtutibus, dat luyt in duytsche: Ghy heb v fame verwonnen met deuchden Daer was een bende int swarte ende blauwe ghecleet, in wiens vaenkens stondt geschreuen, Die gecroonde Maiesteyt triumpheert. In de andere vaenkens stondt, Dit is onsen peys, hy sal beclijuen, Godt laetse eendrachtich blijuen. Daer nae quam die Meyer ende Schepenen vander stadt, ende schoncken den Keyser eenen gouden arent met een schoon lelie, daer onder gheschreuen stondt: Godt groet v Keyser van alle landen, die edelste fleur, Godt groet v Keyser, van dat Keyser-rijck gouuerneur. Daer nae werden by S. Jacobs Capelle twee-hondert stucken vande artillerije ghelost, ende onder de stellinghen, daermen spelen van sinnen speelde, so was daer een stellagie behangen met costelijck fijn gouden laecken, daer op stonden die Cardinalen, Legaten, met veel groote Heeren, bouen verciert met eenen costelijcken hemel, daer twee personagien onder stonden, houdende in hun handen eenen gulden hoet, die een personagie wert ghenoemt Maiestas honoris, ende int midden van desen hoet stondt gheschreuen Vnitas: wt dese Vnitas bloeydden twee biesen, waerwt vloeydde des Keysers ende des Conincx wapen, met huerlieder deuise, ende bouen die wapen stont gheschreuen aldus:

Noyt herten en waren soo vast ghebonden
Als dese twee, daer Godt sijn gracie in heeft ghesonden.

⁺DAer nae quam die Keyser binnen Parijs, daer hem die Coninck van Vranckrijc quam tegenghereden met xv. C. Edele, ende hondert cooplieden kinderen, al om te rijckelijcst gecleedt, met haer baniere, waerinne die Colomnen van Hercules ende sijn deuijse in stondt Plus oultre. Die Keyser voorts-comende op de cruyswegen, vont daer ghemaeckt

+ Des keyserinnen doot.

+ Muyterije tot Ghendt

+ carolus comt binnen Parijs.

[fol. 104v]

een Casteel van lichten houte, met twee poorten, d'eerste poorte hiet Oorloge ende was gesloten, d'andere was genoomt Peys, staende wijt open, waer wt quamen geproten veel lelien ende arents. Als die Keyser voorder quam soo stondt daer eenen Enghel met een sweerdt in sijn handt, ende sneet daermede te niet allen nijt ende twist. Als nu die Keyser een wijle tijts byden Coninck van Vranckrijck getoeft, ende metten anderen seer vrolijc hadde geweest, soo is hy voorts na Henegouwe ghetrocken. Ende comende binnen Valencijn nam den Dolphijn, ende alle die Heeren aenden Keyser oorloof, die hem van Parijs af gheconvoyeert hadden, treckende van daer nae Bruessel, daer hy quam den xxix. dach Januarij anno xl.

Op den sesten Februarij, is die Ma. van Bruessel met vier-duysent mannen ghetrocken na Ghendt (om die rebelle bouen verhaelt te straffen, en binnen der stadt comende quamen hem die Borgemeesters te ghemoet, hem eerlijck inhalende. Al-daer gheweest hebbende omtrent ses weken, liet diueersche poorters vander stadt vanghen, ende onder andere den oppersten Deken vande timmerlieden, die oorsaecke hadde geweest van dese rebellicheyt. Naer dat heurlieder proces voleynt was, soo liet hy onthoofden negen vande principaelste, ende verboodt dat niemandt vande borgers eenighe messen mochte ouer hen draeghen. Ende om die stadt in meerder gehoorsaemheydt te houden, danse tot dien tijdt hadde gheweest soo dede die Keyser maecken een groot sterck Casteel, ter plaetsen daer d'Abdije van Sinte Baefs stont, welc hy met garnisoen dede bewaren, om die stadt te dwinghen, datse niet meer tegen hem en soude rebel vallen. Voorts moeste die stadt opbrengen in gereeden gelde vijftich duysent guldens behaluen datse de Ma^t. noch alle iaere moest gheuen. Oock werden de stadt alle d'oude priuilegien ghenomen die sy menich hondert iaeren te voren ghebruyckt hadde. Bouen desen moesten vijftich vande beste vander stadt den Keyser te voet vallen ghecleet zijnde inden rouwe, ende noch vijftich in heurlieder lijnwaet, biddende den Keyser om ghenade, ende vergiffenisse van hun misdaet.

Daer na is die K. Ma. anno xl. in Decembri opwaerts ghetrocken na Regensborch oft Ratisbona, daer een dachvaert gehouden wert van die Duytsche Vorsten, om die groote beroerte door Luthers leeringe opgeresen, te slisschen ende blusschen. Als dese dachvaert ghehouden was trock die Keyser weder nae Spaignien, maer eerst nae Luca daer hy metten Paus sprack. Doen trock hy na Genua van daer hy met vijftich-duysent mannen nae Spaignien, ende voorts na Argilles, oft Argires in Afrijcken sijn reyse nam, om die stadt te winnen, die Barbarossa ingenomen hadde, doende wt dese stadt veel quaets op die Spaigniaerden. Maer die reyse en geluckten metten Keyser niet, want ouermidts den grooten windt ende grouwelijcken storm, die hy inder zee hadde verloos hy daer veel schepen met volck.

Op den seluen tijt als Carolus die Keyser in Spaignien was, vergaderde Merten van Rossem, Maerschalc van Gelre, Heer van Piroijen, wt den name des Coninck van Vranckrijck, veel volcx in Gelderlant, ende ouer den Rhijn schepende is metten seluen in Brabant ghevallen, comende op Sint Jacobs avondt met xv. duysent mannen oft daer omtrent, byder stadt van Antwerpen. Die Prince van Oraengien dit vernemende, heeft een deel volcx vergadert, sendende eenen bode nae Antwerpen, datse op sijn comste souden passen, ende wtcomen met alle hun volck, dat sy veel inder stadt hadden op eende zijden, hy soude aen d'ander zijde aencomen om Rossems volck alsoo t'omcingelen, maer den bode wert vanden vyant opghehouden, sulcx dat hy tot Antwerpen niet en conde comen. Die vyant vernemende d'intentie ende opset vanden voorschreuen Prince, vermaeckte sijn vaenkens, stellende daer inne des Keysers wapen. Ende als de Prince nu met sijn volck aen quam, soo zijn sy hem teghen ghecomen, die welcke siende des Keysers wapen, meynde

[fol. 105r]

dat die knechten van Antwerpen hadden gheweest, ende alsoo is hy onder Rossems volck ghecomen, ende die Gheldersche hebben ouer die duysent mannen dootgeslagen, maer die Prince ontquaemt door die snelheydt van sijn peert, ende quam binnen Antwerpen. Desen slach gheschiedde op Sint Jacobs dach, anno xlij. Rossem heeft doen alle die wintmeulens op S. Willeboorts velt in brande ghesteken voorts treckende nae die stadt van Louen die hy op eyschte, maer te vergeefs, verbrandende dat dorp van Walem, Duffel met noch andere, ende stelde op ransoen de ghene die hy ghevanghen hadde. Dit is den datum des iaers oft Incarnatie.

RosseMs gheWeLt ,, heeft Brabant ghesteLt ,, In VIerIghe CoLen,
VeeL dorpen geVeLt ,, Godts dIenaers geqVeLt ,, t'bLIIft nIet VerhoLen.

Eenen grooten schat inder aerden ghevonden.

INt selue iaer van 42. wert te Roomen in Vaticano, asmen t'fondament van S. Peeters Capelle was grauende, een marmoren kiste gevonden. Waerinne begrauen lach Maria bruyt des Keysers Honorij, maecht gestoruen, midts datse voor die bruyloft vande doodt verrast was. Van haer lichaem was alleen ouergebleuen dat hayr, sommige tanden, ende twee scheen-beenen. Daerenbouen haren mantel ende tabaert, daer van xxxvj. ponden ghoudts ghebrandt werden. Noch vondtmen een silueren doose waer inne lagen vaetkens van christael, eenighe oock van Achaet, seer constich ghevrocht. Veertich goude ringhen, met verscheyden costelijcke ghesteenten. Ende eenen Smaragdus, daerinne een hooft gesneden stont, t'welcmen geloofde te zijn t'aensicht ofte conterfeytsel van Honorius, gestimeert op vijf-hondert ducaten. Noch een gouden instrument, om dat hayr mede te crollen, lanck xij. vingeren, daerinne geschreuen stondt: Honorio onsen Heere, Mariae ons Vrouwe, met noch veel ander costelijckheyt, te lanck vallende om hier al te verhalen.

Op den xxv. dach van Mey int iaer xliij. soo is tot Genua aengecomen die ⁺ Keyserl. Ma. nae dat hy by nae dry iaeren in Spaignien hadde geweest die lange van veel menschen was doot geseyt, midts datmen van hem gheen tijdinge en hadde vernomen, hoe wel het nochtans in dese landen seer qualijc stondt, midts d'aenvechtinghe des Conincx van Vranckrijck door den voorsz. Merten van Rossem, ende de Gheldersche, waerom nae hem grootelijcx verlangt wert, hoorende dat hy tot Genua aengecomen was. Ende midts den grooten ouerlast die de Gelderschen in sijn absentie op sijn landt hadden ghedaen, soo heeft hy sijn volck ghesonden int landt van Gulick, ende heeft die stadt van Dueren op Sinte Bartholomeeus dach met gewelt ingenomen, al waer alle die mans doot ghesteken werden, sparende die vrouwen ende kinderen, crijghende daer na lichtelijc t'landt van Gulick. Trock voorts in Gelderlandt, ende nam die stadt van Ruremunde in, ende creech daer nae gheheel Gelderlandt, daer hy ouer al ghehult wert. Tot een memorie der voorschreven oorlogen van Gelre, is dese incarnatie ghestelt.

FLoVCX ghII GeLdersChe sedt WeL boter opt VIer
Tes Meer dan tIIdt den CabeLIaV Is hIer.

⁺ Als die Keyser binnen Spiers was, soo troude Philips die Coninck van Spaignien sijnen sone die dochter des Conincx van Portugael, sijns moeyens dochter op alsulcker conditien, als dat t'Coninckrijc van Portugael soude versteruen op des Conincx dochtere, oft haer kinderen. Alwaer die Keyser met veel groote Heeren present was.

+ carolus die Keyser comt wt Spaengien in nederlant

+ Houwelijck des conincx van Spaengien.

[fol. 105v]

Int iaer xlvij. hadde die Keyser eenen ⁺ grooten slach teghen den Hertoghe van Sassen (die nu weder een deel volcx vergadert hadde) op eenen Sondach den xxiiij. April, daer die keyser die victorie hadde, ende die Hertoge gevangen wert. Daer bleuen vande Sassenaers ouer die dry duysent mannen verslagen. Opden seluen tijdt als desen slach geschiedde, was die sonne ende mane dry daghen ende nachten rootverwich, daermen veel wonders af seyde. Dry weken na dat die Hertoghe van Sassen gevanghen was, wesende den neghenthiensten Junij anno voorsz. soo quam die Lantgraue van Hessen te Halle byden keyser, geuende sijnen persoone, ende allen sijn landt in des Keysers handen, ende bleef in dese landen ghevangen ouer de vijf iaeren. Ende hier mede nam d'oorloge van Duytschlandt een eynde, als de twee hoofden der Lutheranen nu in handen waren. Daer af volcomelijck int boeck der oorlogen van Duytschlandt verhaelt wort, ende insgelijckx inde Chronijcke des Keysers Caroli.

+ hertoch van Sassen wort gevangen.

Die triumphelijcke incomste van Philips sone des Keysers Caroli.

OP den eersten dach van April int iaer xlix, soo is die doorluchtighe Prince van Spaignien Philippus, met allen sijn Edeldom te peerde tot onser L. Vrouwen van Wauere opgheseten, die dien nacht daer gherust hadden, voorts treckende tot Vueren twee mijlen van Bruessel, van daer so is hy gecomen op Haeren heye, daer een alsulcken triumphe gheschiedde, dat niet wel mogelijck en is volcomelijc te vertellen. Alwaer oock een seer Conincklijck bancket gereet was, van alderleye visch ende spijse, naden eysch vanden vasten. Die triumphe binnen Bruessel geschiet inde incomste des voorsz. Philips, waer niet moghelijck volcomelijc te beschrijuen. Daer nae den vierden Julij an. 1549. trock de K. M. met sijn susters ende sijn sone Philips nae Louen, ende daer nae in d'ander nederlantsche steden, alwaer hy met groote triumphe ende heerlijckheydt ghehult ende rijckelijck beschoncken wert, aenghesien die K. sijnen sone dat Hertochdom van Brabandt, met alle sijne heerlijcheden ouerghegeuen hadde, in sijnen leuende lijue.

Alsoo buyten der stadt Binch een wonderlijcke triumphe van breken, steken ende tornoyen was gheweest, soo is die Keyser Carolus met sijn susters ende Philips sijnen sone binnen de voorsz. stadt gecomen, alwaer een seer rijckelijck bancket bereydt was, daer niet en ghebrack.

Maer aengaende die wonderlijcke ende schoone triumphante incomste des voorsz. Conincx Philippus ghedaen binnen de stadt van Antwerpen, den x. dach der maent Septembris anno xlix. voorsz. sal den goetwilligen leser hier voren vinden, daer wy die ghelegentheyt der stadt van Antwerpen beschreuen hebben.

Op den vier-en-twintichsten dach ⁺ van Meerte anno vijftich, quam binnen Bruessel by de Keyserlijcke Ma. een heydens Coninck, die genoemt was den Coninc van Veles, men hiet hem den Coninck vande Mooren want het waren witte Mooren. Hy quam met omtrent twintich peerden, om assistentie, midts dat hem sijn lant vande Turcken af-ghenomen was. Die Spaigniaers bewesen hem groote eere. Veel volcx ghinck hem sien eten, want hy adt al liggende, op die maniere van sijn landt.

Den lesten dach der maent Meye des voorsz. iaers, s'morgens omtrent den acht uren, soo is die Keyserlijcke Ma. met sijnen sone den Prince van Spaignien wt Bruessel ghetrocken, nae Duytschlandt met schoonen staet wesende seer qualijck te passe, waeromme tot Bruessel groote droefheyt was. Maer ten seluen daghe sprackmen vande nieuwe vaert oft riuiere, tusschen die van Mechelen ende Bruessel. Ende daer was inde presentie van Vrouwe Marie die Gouuernante met vonnisse verclaert, ende inde teghenwoordicheyt vande Heeren van Bruessel ende Mechelen, dat die van Bruessel souden van stonden aen

+ Een heydens coninck comt by carolus den Keyser.

[fol. 106r]

mogen gaen beginnen te grauen, achtervolghende de acten daeraf zijnde vander seluer date, waeromme weder soo grooten blijschap was onder die ghemeynte van Bruessel, alser droefheydt was om het vertreck vanden Keyser.

Incarnatie, oft datum des K M. vertreck, ende consent van grauen.

In BrVesseLLe den XXXI. daCh MeIIs
Is VeeL bLIIssChap ghesIen en ghesChreIIs.

Incarnatie, oft datum van t'begintsel vant grauen, datmen den eersten steeck stack.

Tot WILLebroeC heeft LoqVenghIens MaCht ghebLeken
XVI. IVnI Was den eersten steeCk ghesteken.