Op zoek naar een bezield verband. Deel 2

[p. 254]

17
De benoeming (1936)

De brief die E. du Perron op 16 juli 1936 aan Marsman schreef (Brieven VI, Amsterdam 1980, p. 250-254) valt te beschouwen als de blauwdruk van Marsmans driedelig Verzameld werk van 1938. Een van de verhalen die Du Perron in het deel proza opgenomen wilde zien was ‘De benoeming’, ‘als dat goed is’. Hoewel het kort tevoren gepubliceerd was, had hij het kennelijk nog niet gelezen. Of hij na lectuur heeft geadviseerd het niet te bundelen, of dat Marsman onafhankelijk van hem tot die beslissing is gekomen, is mij niet bekend. Afgezien van de vraag of ‘De benoeming’ een goed verhaal is, is het interessant om Marsmans kijk op juristen, een stand waartoe hij tot 1933 deel had behoord.

De waarnemend-griffier bij het kantongerecht te O. was een dor en ongelukkig man. Hij was dertig jaar oud, ongetrouwd en zonder bepaald gebocheld te zijn toch nog al hoog in de schouders en bijzonder onaangenaam om te zien. Hij had een smal, grauw gezicht en sluike aschblonde haren, die te weerbarstig waren om behoorlijk te worden gekamd. Hij droeg 's zomers en 's winters dezelfde kleeren.

De jeugd van dezen eenzelvigen man was niet vroolijk geweest. Dit lag meer aan zijn aard dan aan de omstandigheden, maar ook deze laatste waren weinig opwekkend.

Tusschen een stille ziekelijke moeder, die wegkwijnde tusschen vrees voor den dood en vrees voor het leven en een vader die alleen belangstelling had voor zijn manufacturen was zijn jeugd gesloten en schuw vergaan. De moeder stierf jong, op een Meiavond tegen den schemer, terwijl zijn vader de kas opmaakte en hij aan zijn huiswerk was. Zij zaten tegenover elkaar aan de tafel opzij van de bedstee, waarin de zieke vrouw sluimerde. Plotseling opgeschrikt uit haar droomen, stortte zij, schreeuwend zooals zij nog nooit had geschreeuwd - zij, de stille die nooit iets hardop had gezegd - met verwilderde haren in haar nachtpon den dood in. De huishoudster, die haar opvolgde, kwelde hem door het enkele feit dat zij zong in huis, maar zijn vader waardeerde haar omdat zij niet stal. De jongen ergerde zich aan haar slordigheid en aan het gebaar waarmee zij door haar vettige haren streek en haar hand dan weer afveegde aan haar schort.

[p. 255]

Spelen, gevechten, straatschenderijen, wilde zonnige middagen buiten en op de rivier, hij had ze niet dan van verre en van hooren zeggen gekend. Zelfs voor postzegels had hij geen hartstocht, laat staan voor vliegers en meisjes. Toch werd hij weinig geplaagd door de schoolkameraden. Men merkte zoo weinig van hem. Hij was stil, hij kende zijn les, hij was niet opvallend knap, hij was noch geliefd, noch gehaat. Een bescheiden en kleurloos toeschouwer, die zijn eenzelvigen weg ging en van het leven geen last of vreugde ondervond, zoo min als het leven van hem.

Toen ook zijn vader gestorven was, kwam hij in huis bij zijn oom, een klokkemaker in dezelfde stad. Hij was toen 19 jaar en kon, daar zijn oom, trotsch op zijn studeerenden neef, hem voor niets in huis wilde nemen, van hetgeen hij geërfd had rechten studeeren in de naburige stad. Zijn leven op de universiteit verliep vier jaar lang zooals heel zijn jeugd was verloopen. Alleen ontwaakte in hem geheel onverwachts omstreeks zijn twintigste jaar een stille hartstocht voor het recht en het rechterschap en hij werd bezocht door eerzuchtige droomen.

Toen de vier jaar, die hij zich voor zijn studie gesteld had, verstreken waren, werd hij waarnemend-griffier bij het kantongerecht in zijn stad O. en hoewel hij door zijn ijver en accuratesse uitermate voldeed, dacht hij er de eerste jaren niet aan te solliciteeren naar een griffierspost. Hij verzekerde zichzelf en de menschen die er hem naar vroegen, dat hij zoo weinig haast hier mee maakte, omdat hij eerst volkomen beslagen ten ijs wilde zijn en in zekeren zin was dit waar. Maar ook toen hij de meest ingewikkelde actes droomend kon stellen en jaren nadat de kantonrechter er mee was begonnen hem vrijwel alle vonnissen te laten maken ging hij nog niet naar Den Haag om te solliciteeren en de kantonrechter, die een uitstekende kracht aan hem had, drong er niet meer op aan dat hij trachten zou verder te komen. Zelfs zijn oom, teleurgesteld in zijn trotsche verwachting, liet de kwestie tenslotte maar rusten. Zijn neef had er blijkbaar zijn duistere reden voor waarom hij zijn promotie nog niet wilde.

Tegenover het meerendeel van zijn stadgenooten bekleedde Verburcht trouwens een bizonder waardige positie. Hij was verbonden aan het ‘Gerecht’ en niet op de wijze van deurwaarders en advocaten, die in zekeren zin toch nog zakenlui blijven, maar als ambtenaar bij die indrukwekkende machinerie van de rechterlijke macht. De advocaat is voor het Hollandsche publiek altijd de advocaat voor kwade zaken (en het puritanisme is heimelijk dol op wat van professie slecht is) maar voor het recht dat zetelt achter de groene tafel heeft het een stom en onder-

[p. 256]

danig ontzag. De advocaat is een goochelaar, een koorddanser op het slappe touw der rechtschapenheid, een handige kerel op de markt - en hoe handiger, hoe slinkscher en immoreeler, hoe mooier, maar de rechter is, na den predikant, een eerbiedwekkend idool. Iets van dit justitieel aureool omstraalde ook Verburcht's onaanzienlijk gezicht. Waarom zou hij dan deze rust en betrouwbare waardigheid blootstellen aan de schande, die een mislukte sollicitatie haar ook in de oogen der menschen ongetwijfeld berokkenen zou?

De jaren gingen voorbij en Verburcht bleef waar hij was. Toen hij vijf jaar waarnemer was, stierf zijn griffier, die reeds een tijd met ziekteverlof in Davos was geweest en men dacht algemeen, dat nu Verburcht hem opvolgen zou en even herleefde ook in zijn hart de hoop op promotie. De kantonrechter, die hem graag wilde houden, gaf hem te kennen, dat hij nu eindelijk eens moest probeeren zijn slag te slaan en ook zijn oom en zijn kennissen vervolgden hem weer met dat ontzenuwend soort van aanmoediging, waardoor hem ook vroeger zijn laatste grein zelfvertrouwen ontzonken was. Maar ook deze aanvechting van eerzucht was spoedig voorbij en hij was al zoo aan het berusten gewoon, dat het hem weinig meer griefde toen hij las dat de griffier uit Hulst naar O. werd overgeplaatst.

De nieuwe griffier was voor Verburcht een volkomen raadsel. Hij kocht boeken bij tientallen, die hij niet las, dassen en schoenen die hij niet droeg en een roeiboot waarin hij niet roeide. De eenige inkoopen, die snel en afdoend hun bestemming bereikten, waren spijzen, sigaren en drank. Want al was de griffier niet sober genoeg om een epicurist te zijn, een gastronoom was hij zeker.

Vooral op den duur werden Verburcht's gevoelens voor den griffier uitermate gemengd. Hij was getroffen door zijn groote gastvrijheid, zijn wellevende charme, zijn geestigheid en hij waardeerde het buitengewoon dat mr. Cox hem dit alles zoo ruim deed genieten, maar hoewel hij het, vooral in het bijzijn van derden, zeer op prijs stelde, dat deze hem geheel als gelijke behandelde, schokte het in zekeren zin zijn gevoel voor hiërarchie.

Het griefde hem ook dat de griffier al spoedig een weinig degelijk man bleek te zijn, hoewel een blik op zijn uiterlijk de gedachte aan het volkomen tegendeel wekte. Telkens wanneer Verburcht door zijn oom of een ander hierover gepolst werd - en met het oog op zijn vriendschapsrelatie al bij voorbaat verwijtend, zat hij op spelden. Want hoe graag hij ook wilde, hij kon niet verbergen, dat ook hij wel den indruk

[p. 257]

had, dat mr. Cox een koopziek verkwister was, dat er allerlei lichtzinnige vrienden bij hem kwamen logeeren en dat hij tegenover zijn neiging tot alcohol nòg toegeeflijker was dan tegenover zijn andere driften. Dat de griffier zich af en toe eens aan het schrijven van verzen te buiten ging, gaf voor alles weliswaar een verklaring, maar het maakte de zaak er vooral niet onschuldiger op. Een dichter kan doen wat hij wil, maar hij houde zich buiten de magistratuur!

De positieve gevoelens, die Verburcht koesterde voor mr. Cox werden langzamerhand geheel opgeheven door zijn groeiend bezwaar tegen de wijze waarop deze zijn taak bleek op te vatten. Aanvankelijk had hij gedacht dat dit veronachtzamen voortkwam uit verstrooidheid en traagheid, maar al spoedig werd het hem duidelijk dat de griffier voor zijn werk niet veel meer dan een onverschillige minachting had. De opmerkingen die hij zich over het werk ter griffie veroorloofde, de fouten, die hij maakte - de enkele keeren dat hij wat deed - de achterstand, dien hij in het werk liet ontstaan, alles getuigde ervan hoezeer hij het ambt eenvoudig verachtte. Het griefde Verburcht, ook omdat hij zich afvroeg hoe minderwaardig mr. Cox ook hem in zijn hart wel moest vinden, met zijn schuwe vereering voor het Recht, de Magistratuur en den Staat. Dingen die de griffier theoretisch trouwens zelf ook geweldig vereerde, maar die hij door de practijk van zijn leven eenvoudig in discrediet bracht.

De griffier, die tot zijn opluchting zag, dat alles veel beter liep als hij er niet was, trof een regeling met Verburcht en liet zich zelden meer zien. Hij ging vier weken met ziekteverlof naar Egmond aan Zee en nam daarna zijn officieele vacantie. Toen was de zomer ten minste voorbij.

De wekelijksche zitting was voor Verburcht een ergernis en een vermaak. Hij zat erbij om den griffier af en toe een nuttigen wenk te kunnen influisteren, waarvoor deze steeds bizonder erkentelijk was, maar verder deed hij er niets. De kantonrechter, weggezakt in zijn stoel, sprak vonnissen uit, hoorde partijen aan en ondervroeg de getuigen. Zoo ging de morgen voorbij.

De griffier keek, als hij niet ijverig schreef, den gang van zaken met een soort afwezige bevreemding aan. ‘Waar zit hij nu weer aan te denken?’ vroeg Verburcht zich geprikkeld af, ‘aan zijn verzen? Aan de inkoopen die hij straks weer moet doen?’ Het was moeilijk te zeggen, maar hij vermoedde toch dat zijn tweede suppositie de juiste was.

Toch was de griffier de eenige van hen drieën, die het voorkomen had van een waar magistraat. Hij zat erbij, vond Verburcht, als een lid

[p. 258]

van den Hoogen Raad, dat per ongeluk op deze plaats terecht was gekomen, en tot in de verstrooide verveling van zijn blik behield hij de waardigheid van zijn hooge functie. De kantonrechter merkte dit niet, die had geen oog voor de sarcastische zetten van het lot, wist Verburcht, vermoedelijk omdat hij zelf zoo'n zot was.

Het zal niemand bevreemden dat de aanwezigheid van een dergelijk griffier Verburcht's ingeslapen eerzucht weer wekte. Hij dacht bij zich zelf... ‘als zoo iemand griffier is geworden, dan had ik het allang kunnen zijn’, en hoewel ook de oude vreesachtigheid met het wakker worden van zijn zelfrespect den kop weer opstak, ditmaal hield hij moed.

Hij studeerde, hij solliciteerde, hij zat meer op de griffie dan ooit. Hij had zijn hoop gesteld op Ter Apel, en het werd een Jeruzalem voor hem, waar hij tronen zou in het Sanhedrin. Hij brandde van verlangen er vast eens te gaan kijken, en toen op een achtermiddag de overmoed hem te machtig werd nam hij den Gids voor de Rechterlijke Macht, en bevend en zegevierend streepte hij onder Ter Apel den naam van den vertrokken griffier genadeloos door en schreef er den zijne voor in de plaats: Mr. Th. Verburcht. Toen bladerde hij verder en zocht naar de steden waar hij later rechter zou willen zijn.

De ondeugd werd ook ditmaal beloond. Op een zomeravond las hij in de krant zijn benoeming. Hij schrok zoo, dat hij er op slag een beroerte van kreeg. Zijn oom vond hem dood in den tuinstoel, de krant in de hand. Hij legde zijn hand op het hart van zijn neef en constateerde den dood. Vol weemoedig ontzag dacht hij aan de gebroken carrière, op het oogenblik dat deze loopbaan laat, maar nu ook zeker zeer glorieus, pas begon en aan de krasse beschikking van den minister, die den goeden Theo met één slag via Ter Apel naar de andere wereld had gepromoveerd. Ook de griffier, die kwam condoleeren was zichtbaar ontdaan. Hij dacht aan de ontzaglijke taak die hem nu weer te wachten stond.

(De groene Amsterdammer van 20 juni 1936)