Op zoek naar een bezield verband. Deel 2

[p. 121]

9
De zwarte engel (1925)

Dit fragment proza, naar alle waarschijnlijkheid bedoeld als inleiding tot een groter geheel, werd blijkens een potloodaantekening boven aan de eerste pagina van het met de pen geschreven manuscript voltooid in augustus 1925. Het is een curieus stuk, niet alleen om de Nietzscheaanse inslag die het draagt, maar vooral om de verwoed anti-christelijke toon ervan, die merkwaardig contrasteert met de uitlatingen die Marsman even later zou doen over het katholicisme. (Zie daarvoor deel I, hfdst. 5). Uit hetzelfde jaar dateert het gedicht ‘De ondergang’ dat duidelijk verwant is aan het stuk proza. Ik wijs nog op de voorlaatste afdeling van de bundel Paradise regained, die eveneens ‘De zwarte engel’ tot titel heeft, en het daarin voorkomende gedicht ‘Les soldats de Dieu’, met de regels: ‘jij, die aan mijn zijde/een zwarte engel, Godt zoudt bestrijden!’

Ik ben de laatste van mijn geslacht. Met mij en door mij zal dit eeuwenoud bloed uiteindelijk worden verstrooid en de groote naam Van den Walendonck Slocht, die de eeuwen door een duisteren roem heeft gedragen, in ondergang en vergetelheid worden gesmoord. De oorzaken van deze door mij te volvoeren daad, den steilen ondergang dus van dit sterk en edel geslacht, liggen deels in mijne natuur, en deels in mijn wil. De eerste verbiedt mij, een uitermate zwerfsch en trouweloos mensch, den dieren eed van den trouw aan eenige vrouw te zweren, en de tweede ontstaat uit den onuitsprekelijken eerbied voor het bloed, dat mij schiep. Ik ben hartstochtelijk van meening, dat een geslacht, dat de eeuwen door trotsch, fel en roekeloos heeft geleefd, nooit en nimmer wegkwijnen mag in langzaam-tanende verwording, maar, naar den voorbeeldigen modus zijns levens, recht heeft op een even onbedwongen en steilen val. De zeldzamen dezer tijden, die van den oorsprong en zin onzes levens nog niet zoo ver zijn vervreemd, dat zij trots, moed en adel verkwanselen voor de merglooze deugden van het gemeen, zullen, na jaren, met somber omfloerste oogen, nog mogen gewagen van ons woest en grootsch leven, van een woesten en grootschen dood. -

Daarom zullen de kindren, die ik bij naamlooze vrouwen verwek, naamloos blijven als hunne moeders, en de huidigen, die ras en bloed

[p. 122]

[p. 123]

zelfs bij naam niet meer kennen, zullen in hunnen trekken en oogopslag, en den bouw der gewrichten, hoezeer die in de vermenging van mijn bloed met slecht bloed mochten worden verminkt, hun hoogen oorsprong niet meer herkennen. Slaan zij nog acht op het ras van hengsten en stieren, stellig sinds lang niet meer op dat van mannen: zij vertalen immers de oorspronkelijke woorden bloed, drift en geslacht door de veege verschrompelde termen hunner ontmande merglooze taal: ziel, geest en hart?

Ik moet in woedende schaamte erkennen, dat ik, die een roofdier ben voor het dorre vee van vandaag, den vergelijkenden toets, die mij meet met de maat waarmede voorzaten zich onbezorgd lieten meten, niet straffeloos kan doorstaan. Zij waren, nu zes eeuwen her, onverschrokken roovers en avonturiers, en onverwoestbare schuimers in de taveerne des levens; zij beheerschten vanuit de adelaarsnesten hunner burchten niet enkel de wegen des handels te land en te stroom, maar zoo oneindig veel verder dan hun rooftochten ooit hadden gereikt, waren de slechte naam en faam, die van hun brandschatten, plundren en ontucht, in verwilderde of beschroomde woorden gewaagden, hun werkelijke aanwezigheid spoorslags vooruitgejaagd, dat zij lachend en ongemoeid, vele dagreizen ver, de gebieden bestreken, die vale angst en verbijstering ijlings hadden ontruimd.

In later eeuwen, verhalen en kronieken, matigden zich hunne uitspattingen aanmerkelijk, maar zij, die op de tournooien van Worms en Straatsburg, schier onbedreigde zegepralen bevochten; die in den wapenhandel, de jacht en de krijgskunst ongemeen en gelijkelijk waren bedreven; die ter kruistocht meetrokken om der wille van een onstuimig, onbegrensd avontuur, en geenszins om haar goddelijk doel, zij hadden toch nog in de zestiende eeuw als meest ontaarden en verdoolden telg een zo wraakzuchtig en onverdroten piraat, dat De Ruyter van hem getuigde, dat hij alleen reeds in de Middellandsche Zee de aanwezigheid van een beschermend smaldeel voor de handelsvloot onontberelijk maakte. - Schaamte en woede bestoken mij, als ik een hunner gedenk, want ik moet onomwonden erkennen, dat ik geen hunner in kracht, trots en moed evenaar; en ontroostbaar wordt mij te moede, wanneer ik bedenk dat de tijden waarin zij leefden, de volle gelding en ontvouwing hunner levenskracht mogelijk hebben gemaakt.

De twee vorige eeuwen was mijn geslacht, door woekeraars bestolen, en door omwentelingen niet minder verarmd, naar het bloed een nog ongemeen krachtig, landadellijk huis, dat op zijn uitgestrekte goedren in Saksen, goeddeels met bronzen bosschen begroeid, het rustige, late

[p. 124]

leven leidde van hen, die zich in deze hand over hand meer verwordende tijden terecht ballingen voelden, en zich de eenzame schatmeesters achtten van der eeuwen kostbaarst tresoor. Trotsche verbittering bouwde hen in, en in den avond vond men er een, bij wijlen zoo fel en tijdeloos starend uit een grijs venster naar een onaardsch verschiet, dat zijn blik den blik deed herdenken van die aegyptische beelden, die den vlot vervlietenden tijd tot harde, doode eeuwigheden versteenen; gelijk men er eenmaal één vond, die door geopende polsen het roode bloed uit zijn aadren tappelings wegvloeien liet. En nog lateren moesten gedoogen, dat het bloed zich allengs, bij gemis aan daden van krijgskunst, ging verpuren tot macht van den geest, en in deze gebieden opnieuw bestonden enklen van hen de duizelingwekkendste vluchten van het verstand, terwijl andren een buitengemeene begaafdheid vertoonden in het bespelen van cello of fluit; een enkle dreef echter het denken tot dermate huiveringwekkende spanningen op, dat de hersens deze geladenheid niet langer vermochten te dragen, en zij sleten hunne dagen in rampzalige spelonken van waanzinnigen angst. - Ik ben de laatste van dit geslacht: in mij staat de kracht van hen allen nog eenmaal op.

Ik ben naar Rome getrokken om Christus op de meest tastbare wijze te hoonen en te vervloeken. Nauwlijks behoef ik te zeggen, dat ik niets of niemand ter wereld zoo onverzoenlijk en hartstochtelijk haat als dezen Jezus den Nazarener, die de ontwrichter is geworden van de oeroude beginslen des levens, van bloed, trots en gevaar. Wel moeten het land en de tijd, waarin hij verkeerde, alreede diep in verval zijn geweest en der ontbinding nabij, want hoe zoude een krachtig volk in een krachtigen tijd, zich uitvierend naar de oorspronkelijke driften des levens, ook maar eén oogwenk aan het sluipend venijn van zijn leer en exempel den toegang hebben verleend, en niet enkel tot de buitenste lagen der opperhuid, maar tot het merg, tot het bloed. Hoe dit zij, wij ervaren reeds eeuwen en eeuwen, dat dit doodlijk vergif het lichaam der menschheid onuitroeibaar is binnengedrongen en het tot in de uiterste vezelen doortrekt en doorvlekt; en wij zien, in verbitterde woede, hoe eenmaal krijgshaftige volkren het vuur van den strijd verrieden voor dat van den haard, en de onstuimige vreugden van oorlog en rooftocht voor de doode veiligheden van have en goed; en wij moeten in wrok en versombering aanzien, hoe mannen, die in den fieren opgang huns levens het zwaard slechts loslieten voor den schuimenden beker; die daags onder koperen hitte of door zwarte snijdende kou onafscheidelijk waren van de trillende flanken der paarden en des nachts van de flanken

[p. 125]

der vrouw, nu in aemechtige vroomheid hun voormaals vurige monden besmetten met den vergeelden smaad van het kruis. En daarbij te bedenken, dat deze gifmenger van deemoed en deernis een vaal en krachteloos straatslijper was, die verkleumde bij regen en verschrompelde onder de zon; dat hij, die kostlijke gaven der aarde, het bloed en den wijn, die het bloed is der goden, met afschuw verwierp, hen nauwlijks bij naam heeft gekend; dat hij het prachtige lichaam van Magdalena, dat onder zijn handbereik trilde van hartstocht, van de edele veerkracht der beenen tot de soepele boog harer armen eén drift en eén vlam, onaangeroerd van zich liet gaan...

De onherbergzame toppen van trots en het eenzaam gevaar schenen hem in den valen deemoed der dalen het zwarte voorgebergte te zijn van het buitenste duister, en hij noemde de stralende tuinen der aarde, dit wild paradijs tusschen afgrond en afgrond, een donkeren voorhof tot het eeuwige Eden; en den dood, het onverhoeds worgende einde, dat het leven de spanning geeft van een scherp avontuur, stelde hij voor als de wankele drempel tot de eeuwige vreugde des hemels of de eeuwige pijnen der hel; want zoo slecht was zijn inzicht in de betrekkingen tusschen het bloed en de ziel, dat hij deze laatste, die een vluchtige schim is des bloeds, een oorspronkelijke en zelfstandige waarde toekende, die eerst uit het afzonderlijk sterven des lichaams tot haar hoogste vervulling geraakt.

Zoo voerde hij langs de bloeiende wegen der aarde de sombere karavaan der vernederden en der verminkten, als togen zij door een woestijn van de zengendste hitte of van de bitterste kou; en in den vallenden avond, als zij vermoeid en berooid ter aarde neerstortten aan den berm van den heirweg, paaide hij hun tanende hoop met wankele, duistere woorden; en hij wees aan hun brandende oogen met een veege, weerlooze hand de trillende fata morgana aan de kleurlooze kim, die, naar zijn woorden, van de hemelsche Godsstad de weliswaar teere maar onbedriegelijke voorspiegeling was. -

(Hs. KB 133 M 92)

[p. 126]

De ondergang

De hooge koude ramen worden zwart.
het groot onstuimig noodweer van den nacht
heeft aller eeuwen en der sterren vloot
ten radeloozen ondergang
gebracht.

en dezer aarde wrak vermolmde boot
weerloos en veeg bemand door dit verzwakt geslacht
zal in verwildering van angst en nood
aan het steil randgebergte van den dood
spoorloos te pletter slaan.

en ook ik zal vergaan -
nog vóór God's morgenrood.

Ik die de laatste ben die durft te staan
in 't stormend zwart der koude eenzaamheid;
die nu de volkren onder mij vergaan
onstuimig zingend langs de transen schrijd;

een trotsch ontembaar schip dat splijt
- stormend in top de roekelooze vaan -
naar 't ongebroken licht der eeuwigheid.

die in mijn doodelijk versomberd bloed
de avondzon van 's werelds westen droeg

die eeuwen ombracht, en den tijd versloeg -

en die, terwijl de zondvloed wies
- de zwarte engel van de Notre-Dame -
het gouden stormlied van het einde blies
in Godes naam.

[p. 127]

 

Maar nu,

 

terwijl de voorhang breekt

 

naar 't ongeschonden licht van Oordeels opperzaal,

 

hoor ik in mij mijn droevig hart dat smeekt,

 

een dolend kind, fluisterend moeders naam.

 

en, wijl mijn mond den duistren laster spreekt,

 

het snikkend stamelen

 

van Christus' naam.

(De gemeenschap van december 1925)