Reizen in Zuid-Afrika in de Hollandse tijd. Deel I. Tochten naar het Noorden 1652-1686

Hottentotten bij de Tafelbaai

De Hottentotten, die toentertijd in de buurt van de Tafelbaai kwamen,⁺ waren eerstens het troepje ‘Strandlopers’, verarmde Hottentotten, Goringhaikona, onder hun hoofdman Autohoemao. Hij kende wat gebroken Engels⁴⁾, daar Engelsen hem mee naar Bantam hadden genomen⁵⁾ en luisterde naar de naam Harry of King Harry. Enkele Hollandse woorden kende hij door omgang met de schipbreukelingen van de Nieuw-Haerlem, die ongeveer een jaar aan de Tafelbaai hadden gewoond in hun fort Sandenburgh, ten Noorden van de Zoute Rivier.⁶⁾ De Goringhaikona waren het overblijfsel van een stam, die in gevechten met andere Hottentotten het vee had verloren, en nu leefde van schelpdieren, vis en aangespoelde walvissen. Waterman werden ze ook genoemd.⁷⁾

Dan waren er de Goringhaiqua, door de Nederlanders Saldanhars of Kaapman genoemd⁸⁾, onder hun opperhoofd Gogosoa, die wegens zijn

+ Hottentotten bij de Tafelbaai.

4) D. 11 Nov. 1652. Koper noemden de Hottentotten ‘bras’, zooals ze het van de Engelsen gehoord hadden. D. 9 Okt. 1652.

5) D. 21 Des. 1652, 22 Sept. 1657, 8 Julie 1658. Dapper, op. cit. bl. 629 geeft zijn naam: Kamcemoea.

6) Zie: De Stichter van Hollands Zuid-Afrika, hoofdstuk vi.

7) D. 13 Nov. 1652.

8) Deze Saldanhars waren een ander slag dan Harry's volgelingen, waarin vermoedelik meer Boesmansbloed te vinden was, dan in de Noordelik wonenden. Toen de stichtingsexpeditie 10 April 1652 aan land was, ‘kwam een klein troepje van omtrent negen of tien wilden van Saldinia aan, tegen dewelke zich de Strandloopers, die dagelijks met vrouw en kinderen bij ons aan de tenten zitten, in defensie stelden, met zulken couragie en furie daarna loopende met hassegaayen, pijl en bogen, dat wij genoeg te doen hadden hen te stuiten, hebbende hunne vrouwen naar het gebergte gejaagd.’ Over de ‘Saldinische wilden’ staat er: ‘Zij waren zeer fraaie en zeer fluksche mannen, van byzondere goede statuur, echter met een redelijk bereide beestenhuid bekleed, die zij zoo fraai op den eenen arm droegen, met zulk een moedigheid in hunnen gang, als eenige snoeshaan in het vaderland zijn mantel op den schouder of arm dragen kan.’ D. in dato. Kol. Arch. no. 3966. Dapper, op cit. ƒ. 628 zegt dat zij Kaapman genoemd worden ‘omdat zij het naeste altijts van al de Hottentots aen de Kaap van goeder hope gewoont hebben, en zich die plaats als eigen toeschrijven.’ Het woord assegaai is het Berber: zaghāya, door de Portugezen gebruikt waar ze inlandse steekwapens vonden, en overgenomen door de Hollanders.

[p. 14]

dikke, neerhangende buik ook wel de Dikke Kapitein heette¹⁾. Ze bezaten ruim tienduizend runderen en vetstaartschapen.²⁾

Moeilikheden met Harry, die niet al te eerlik als tolk diende, waren niet uitgebleven; de veeruiling hield geheel op³⁾ en Van Riebeeck achtte het nodig naar de stammen in het binnenland ‘een partije van 7 man lieff hebbers’⁺ te zenden, ‘sijnde op eygen aenbiedinge geprovideert, voor 3 weken uytgesonden te landewaert in, onder 't gesagh van den adelborst Jan Wintervogel⁴⁾, gewesen capt.ⁿ van de Bresilianen in Brasil, daer hij dat landt tot aen de Z.zee deurwandelt ende mede helpen opvinden heeft de silverminen van Chiera, weshalven hem 't commando over de gemelte partije gegeven is, als sijnde een lustige bosloper.’ Wintervogel had opdracht om de inboorlingen over te halen om met vee naar het Fort te komen, en uit te zien naar waardevolle mineralen.

De op 15 Maart 1655 vertrokken expeditie was 3 April weer terug, ‘hebbende⁺ een persoon genaempt Jan de Vos, achtergelaten, die (van eenige bitter amandelen te veel gegeten) overleden was.’ Men was ‘omtrent 50 mijlen⁵⁾ (meest noortwaerts van hier) te landt in geweest.’ De reizigers rapporteerden dat ze ‘aldaer gevonden hadden seecker natie van seer cleyne stature ende arm van leven, heel wilt, sonder eenige huysjes, vee ofte yts ter werelt, gecleet wesende met vellekens als dese Hottentots ende⁺ mede bijna soo spreeckende.’ Hier heeft men de eerste ontmoeting van Nederlanders met Boesmans of Sonqua, ‘Visman genaempt⁶⁾, ende vij-

1) Dapper, op. cit. ƒ. 628.

2) De vetstaart van het inlandse schaap was zo zwaar, dat men die wel ‘het vijfde kwartier’ noemde. ‘De schaepen haeren staerten hebben meer smeers ende vet als aen twee ofte 3 jae 4 schaepen bij ons aen haar ganse lyff hebben, wandt de staerdt werdt voor tbeste quartier gehouden ende hebben aldaer 5 quartier.’ Frank van der Does' Journaal, 5 Aug. 1595.

3) Resol. 15 Maart 1655.

+ Jan Wintervogel's tocht.

4) Opperkoopman Pieter de Goyer had de aandacht op hem gevestigd, ‘derhalven wij deselve om ter preuve te stellen hebben hier gehouden.’ Van Riebeeck aan G.G. en RR. 23 Jan. 1655. De instructie voor Wintervogel is getiteld: ‘Memorie ende commissie voor Jan Wintervogel omme sich met sijne bijhebbende soldaten na te reguleren op de te doene tocht te landewaert in, tot opsoeckinge van ander natien ende saecken die d'E. Compe. dienstigh ende vordelijck mochten wezen.’ Resol. 15 Maart 1655.

+ 1655.

5) Aan de Kaap rekende men de mijl ‘voor een uur gaens’ of ‘2000 roeden per mijl.’ De Rijnlandse roede is M. 3.767, dus een mijl 7534 M. - D. 3 Nov. 1657 en Van Goens' Instructie voor Van Riebeeck van 1657, punt 17. 1 M. = 1.0936143 yards.

+ Eerste ontmoeting

6) Wat men toen van inlandse volken wist berustte op Harry's inlichtingen. Hij had in gebroken Engels zijn eigen troep ‘Waterman’ genoemd; dan waren er de Saldanje-man en de ‘Visman.’ D. 13 Nov. 1652. Harry had van den beginne af de vernietiging der ‘Visman’ bepleit bij Van Riebeeck. Later zocht hij hun steun toen hij ‘de grooten Capiteyn’ speelde met oneerlik verkregen vee. De Saldanhars noemden de Sonqua ‘struykroovers’. D. 16 Julie 1656.

[p. 15]

anden van Waterman ende Saldanhaman wesende, sonder vee ..., welcke⁺ op d'onse met volle geweer waren aengecomen, maer niet g'attenteert, ende met geven van een tabackjen ende wat cralen wedersijts ongemolesteert vertrocken.’

Saldanhars waren aangetroffen in troepen van 15 à 16, ‘andre 20 à 30, met redelijck maer niet veele vee, ende seecker troup, omtrent 15 à 16 mijlen van hier, sterck ongeveer 70 à 80 mannen met ontallijcke veel beesten ende schapen, seer begerich na plaetcoper ende tabacq wesende.’ De grote troep ‘rechte Saldanhars’ was ‘gansch niet bedelachtich, maer ten eerste voor 't geen d'onse gaven datelijck weder gereet yts te geven ende seer genegen tot handel, bijsonderlijck tegen plaetcoper ende tabacq, daer hun meeste roepen na was’¹⁾. Lust om naar het Fort te komen hadden ze niet, wat jammer was; men had daar dan willen beproeven ‘off met deselve in alliantie coste getreden worden, alsoo wij aen de gemelte Herry's g'allieerde doch niet anders vinden als dat ons gansch niet soecken te verhandelen, maer aen alle canten slechts te bestelen, roven ende alle moetwil ende overlast de onse aen te doen die se maer cunnen off mogen’²⁾. Mineralen vond Wintervogel niet.

+ van Nederlanders en Boesmans.

1) D. 3 April 1655.

2) Resol. 15 Maart 1655.