Acolastus

Latijnse tekst met Nederlandse vertaling

[p. 220]

tekstkritische noten

Actvs V.

Scena I.

Pelargus. Eubulus.
Septenarii et octonarii.

 

pelargus:

 

Praesagit animus, nescio quod mihi imminere tristius.

 

eubulus:

1035

De quo?

 

pelargus:

 

De filio, Eubule.

 

eubulus:

 

Nimis suspiciosus es,

 

Pelarge: quo quid aliud quam malum conduplicas tibi?

 

Neque enim formidine ulla arcere potes malum foribus tuis.

 

Quid autem est, quod te sollicitat? Cedo!

 

pelargus:

 

Ne ille algeat

 

Neu vitam misere trahat in sordibus.

 

eubulus:

 

Quaeso, unde has colligis

1040

Suspiciones?

 

pelargus:

 

Primum ominis tui nequeo obliviscier.

 

Hinc ante oculos meos subinde adstare visus filius,

 

Pannosus, sentus, squalidus, μονόγραμμος, fletibus

1034. ed. I: quid; Bolte: quod... imminerere; Bolte: imminere - 1035. ed. I: de quo? de filio Eubule... es (zonder komma) - 1036. ed. I: Pelarge, quo, quid aliud, - 1038. ed. I: sollicitat, cedo?... algeat, - 1039. ed. I: quaeso (zonder komma) - 1041. ed. I: meos,

[p. 221]

Vijfde bedrijf. Eerste toneel.

Pelargus. Eubulus.
(iambische zesvoeters)

 

pelargus:

 

Mijn hart voorvoelt, dat heel droef nieuws, ik weet niet wat^{1034. (1236).}

 

mij boven 't hoofd hangt.

 

eubulus:

 

Over wie?

 

pelargus:

 

Over mijn zoon.

 

eubulus:

 

Al te mistrouwig ben je, maar wat is 't gevolg,

 

dan dat je 't kwaad verdubbelt? Door geen enkle angst

1240

kun je immers 't kwade weren van je huis. Maar zeg me:

 

wat verontrust je dan toch zo?

 

pelargus:

 

'k Vrees dat hij kou lijdt,

 

in vuile kleren, jammerlijk zijn leven voortsleept.

 

eubulus:

 

Maar 'k vraag je, waarop grond je die vermoedens?

 

pelargus:

 

Eerstens

 

kan ik jouw onheilspellend antwoord niet vergeten.

1245

Sinds kwam mijn zoon me dikwijls voor mijn ogen staan,^{1041/42. (1245/6).}

 

in lompen, have͡loos, vuil, en als een schim, de ogen

1034. (1236). Vgl. Terent. Heaut. 236: Sed nescio quid profecto mi animus praesagit mali.

1041/42. (1245/6). Vgl. Terent. Eun. 236: Video sentum, squalidum, aegrum, pannis annisque obsitum.
μονόγραμμος Het woord wordt verklaard door de omschrijving van Nonius Marcellus (De proprietate Sermonum): Monogrammi dicti sunt homines macie pertenues, ac decolores, tractum a pictura, quae prius, quam coloribus corporatur, umbra fingitur.

[p. 222]

tekstkritische noten

 

Largis oppletus lumina, voces unde hausi maestissimas.

 

Postremo vereor, quid sit, quod de ipso nihil audiam,

1045

Nisi mortuus est. Quid censes?

 

eubulus:

 

Proximum esse nuntium,

 

Statum gnati qui commemoret, quis sit. Proin desinas metum.

 

pelargus:

 

Curae est mihi haud secus ac oculi pupilla. Quin pariter

 

cum hoc eo

 

Me adfligi interpretor, quoties illi quicquam est aegre, quia

 

Hoc, inquam, patrium est, communia mala bonaque ducere.

1050

Hoc qui nescit, fateatur se indignum esse patris nomine.

 

eubulus:

 

Nempe, ut dicis. Sed modus est in re qualibet optimus.

 

pelargus:

 

Est, si queam adsequi.

 

eubulus:

 

Velis solum dolorem ponere:

 

Facile quieverit.

 

pelargus:

 

Alios nescio; sed evenit

 

Mihi quidem, ut aegritudo quotidie magis de filio

1055

Augescat; tantum abest, dies ut adimat aegritudinem.

 

Nam quanto abest diutius, hoc magis cupio, tanto et magis

 

Desidero.

1044. ed. I: Postremo, vereor quid.... audiam. - 1045. ed. I: est, - 1046, ed. I quis sit, proin - 1047. ed. I: quin pariter, - 1048. ed. I: aegre. - 1049. ed. I communia, - 1052. ed. I: ponere, - 1053. ed. I: nescio (zonder;) - 1055. ed. I Augescat, - 1056. ed. I: cupio (zonder komma)

[p. 223]

 

vol tranen; 'k ving dan ook zijn droeve klachten op.

 

Tenslotte vraag 'k mij bang, wat anders 't moet beteeknen,

 

dat hij niets van zich horen laat, dan dat hij dood is.

1250

Wat is jouw mening?

 

eubulus:

 

Dat een bode zeer nabij is,

 

die ons zijn toestand meldt. Leg daarom af die vrees.

 

pelargus:

 

Ik heb hem lief als d'appel van mijn oog. 't Is zo,

 

dat mij, zo dikwijls hij in enig opzicht lijdt,

 

geheel dezelfde pijn treft, want dat past een vader:

1255

het kwaad en goed gemeen te achten met zijn kindren.

 

Wie dit niet kent, erken dat hij de vadernaam

 

onwaardig is.

 

eubulus:

 

Natuurlijk, g'hebt gelijk, maar 't beste is

 

steeds maat te houden, wat voor zaak 't ook gelden mag.

 

pelargus:

 

Ja, als ik 't maar bereiken kon!

 

eukulus:

 

Ben je slechts willig

1260

je smart op zij te zetten, licht komt zij tot rust.

 

pelargus:

 

'k Weet niet hoe andren zijn, mij echter gaat het zó,^{1055/56. (1261 vlg.).}

 

dat dagelijks de kommer om mijn zoon vermeert.

 

't Is er zó ver vandaan, dat tijd die kommer wegneemt

 

dat ik, hoe langer hij afwezig is, te meer

1265

verlang en des te meer hem mis.

1055/56. (1261 vlg.). Vgl. Terent. Heaut. 421:
......aut illud falsum'st, quod volgo audio
Dicidiem adimere aegritudinem hominibus;
Nam mihi quidem cotidie augescit magis
De filio aegritudo: et quanto diutius
Abest, magis cupio tanto, et magis desidero.

[p. 224]

tekstkritische noten

 

eubulus:

 

Pelarge, quod animus iamdudum dictitat,

 

Haud longe abesse nuntium, haud vanum puto. Abiero

 

Igitur ad portitores, ex quibus forsan discam omnia.

1060

Tu me interea domi operitor, mox huc revolavero.

 

pelargus:

 

Faciam. - Quam suspicioso nunc sum animo! Omnia timeo neque

 

Quicquam timeo. Seditiosus plane cordis mei

 

Senatus est, in quo nihil consilii consistere queat.

 

Ita ut fit, ubi, quod impense cupis, times ne non tibi

1065

Adversum eveniat. Inter spem et metum haereo, huc me conicit

 

Gnatus, cuius salutem, quam accuro, vereor nimis

 

Deploratam esse. Ut omnia plena sunt periculis, dolis,

 

Labe, maculis et pestibus, quoquo versum respexeris!

 

Domi nunc desidere certum est, dum Eubulus redeat meus.

1057. ed. I: dictitat. - 1058. ed. I: puto, abiero - 1061. ed. I: animo, omnia timeo, - 1063. ed. I: quo, - 1064. ed. I: ubi quod - 1067. ed. I: esse, - 1068. ed. I: respexeris. - 1069. ed. I: meus (zonder punt) - boven 1070. ed. I: Trimetroi - 1072. ed. I: Casus?

Actvs V. Scena II.

 

Acolastus solus.

Tρίμετροι.

1070

Quis tam durae est mentis, quem non deiecerit

 

In luctum et lacrimas Fortunae acerbior

 

Casus! Argentum, quod rebar dudum mihi

 

Fore immortale, vah, quam puncto temporis

[p. 225]

 

eubulus:

 

Luister, Pelargus

 

wat mij mijn hart zolang al telkens zegt, dat acht

 

ik geenszins ijdel, naamlijk dat bericht nabij is.

 

Dus ga ik naar de schippers aan de haven, van wie

 

'k misschien alles verneem. Wacht jij mij hier in huis

1270

ik snel weldra naar hier terug.

(Eubulus af).

 

pelargus:

 

't Is goed. Argwanend

 

als nu mijn hart is, vrees ik alles en toch niets.

 

De raadsvergaadring in mijn hart is vol van tweespalt,

 

waarbij geen vast besluit te nemen valt, zoals

 

wanneer je vreest, dat, wat je dringend wenste, uitloopt

1275

juist op je nadeel. 'k Zweef zo tussen vrees en hoop.

 

Zóver bracht mij mijn kind, voor wiens behoud 'k mijn zorgen

 

ijvrig besteed, terwijl ik al te zeer bevreesd ben,^{1066/67. (1277/8).}

 

dat het voorgoed verloren is. Alles is vol

 

van list, gevaar, verval, van smetten en verderf,

1280

waarheen men 't oog ook richt! Vast staat althans 't besluit

 

nu thuis te blijven wachten tot Eubulus weerkeert.

1066/67. (1277/8). cuius salutem.. vereor... deploratam esse
deplorare heeft o.m. de betekenis: als verloren beschouwen, opgeven, vooral met betrekking tot de doden. Stephanus zegt: Deploratum dicitur, de quo conclamatum est (d.w.z. die als doden driemaal voor 't laatst zijn aangeroepen), neque ei aliquo remedio succurri potest.

Vijfde bedrijf. Tweede toneel.

(iambische zesvoeters)

 

acolastus:

 

Wie is zo sterk van geest, dat hem een al te bitter

 

noodlotsgeval niet storten deed in rouw en tranen?

 

Mijn geld dat ik voorheen onsterfelijk bezit

1285

oordeelde, ach! hoe is 't in één moment vergaan!

[p. 226]

tekstkritische noten

 

Periit! Luxuria, Inopiae mater, quam mihi^{1074 vlg. (1286 vlg.).}

1075

Amicam habui unice caram, omnia abstulit:

 

Rem, nomen, amicos, gloriam, quid non? Quia

 

Vero nunc non est, unde ipsa alatur, suam

 

Mihi reliquit gnatam Inopiam. Vivus, videns^{1078. (1290).}

 

Pereo. Ubi nunc tuceta sunt et splendidae

1080

Dapes? Ubi vinum mire fragrans? Ubi

 

Tibicines et omne genus modulaminum?

 

Ubi clientes? Profecto hoc vere dicitur:

 

Fortuna vitrea est, quae, cum splendet, frangitur.

 

Canistellum hoc penum dedit parcissimum,

1085

Et eundem sordidissimum; quod cum siet

 

Exhaustum, quid reliquum est, nisi ut aqualiculus

 

Siliquas mihi det cum porcis communes, prius

 

Quam totus inteream Saguntina fame?

 

Itane subulcus hic regno Boeoticas

1090

Inter sues, rex pridem splendidissimus?

 

Miser nemo est aeque atque ego. Nunc, nunc postulem

 

Frugi esse, nisi nequiquam hoc postulem bonis

 

Amissis omnibus. Quid faciam igitur? Quid? In

 

Sordibus istis oportet sordescam magis

1095

Ac magis, unde emergendi spes mihi nulla sit.

 

Utinam in matris nixu occubuissem infantulus,

 

Utinam invisam hanc lucem licuisset rumpere

 

Potius, quam vitam in tantis aerumnis traham!

 

Neque sciam, si meliora etiam instent mortuo.

1100

Ego mihi montis ardui casum imprecer,

 

Qui me perdat: tam non suave est vivere.

1074. ed. I: Periit, - 1075. ed. I: abstulit, - 1076. ed. I: gloriam. - 1078. ed. I: Inopiam, - 1082. ed. I: dicitur, - 1083. ed. I: frangitur (zonder punt) - 1085. ed. I: sordissidimum, - 1088. ed. I: Sagontina; Bolte: Saguntina... fame. - 1090. ed. I: Rex - 1092. ed. I: nequicquam; Bolte: nequiquam... postulem, - 1094. ed. I: istis, - 1096. ed. I: nixu, - 1097. ed. I: rumpere, - 1098. ed. I: traham. - 1101. ed. I: perdat. Tam... vivere,

1074 vlg. (1286 vlg.). De voorstelling van Luxuria, moeder van Inopia, is ontleend aan de proloog van Plautus' Trinummus. In vs. 14 zegt de moeder daar: Quoniam ei qui me aleret nil video esse relicui, Dedi ei meam gnatam, quicum una aetatem exigat.

1078. (1290). Vgl. Terent. Eun. 72: vivos vidensque pereo.

[p. 227]

 

De weelde, moeder van de Armoe, die ik had

 

tot enig dierbare vriendin, nam alles af:

 

vermogen, vrienden, naam en roem. Wat niet? En nu,

 

nu waarlijk niets meer bleef, waarmee zij zich kan voeden,

1290

liet zij haar dochter Armoe mij. Levend en ziende

 

ga ik te gronde. Waar zijn nu die vor stenspij zen,^{1079. (1291).}

 

die schitterende schotels, waar de geurge wijn?

 

Waar 't spel van fluiten, waar muziek van elke aard?

 

Waar zijn mijn knechten? Ach naar waarheid zegt het spreekwoord:

1295

Van glas is de Fortuin; wanneer zij schittert breekt ze.^{1083. (1295).}

 

Dit mandje schafte mij een allerkarigst voedsel

 

en van 't gemeenste soort. Als dit is leeggeput,

 

wat rest mij nog, dan dat de trog mij peulen schaft,

 

die 'k met de zwijnen deel, voor dat ik heel verga

1300

van Saguntijnse honger? Heers ik, zwijnenhoeder^{1088. (1300).}

 

nu naar 't bekend gezegde onder de zwijnen van^{1089. (1301 vlg.).}

 

Boeotië, ik die vroeger schittrend koning was?

 

Rampzalig als ik ben is niemand. Nu, nu wenste ik

 

een matig man te zijn, was zulk een wens niet zinloos

1305

nu 'k al mijn goed verloor. Wat staat mij dan te doen?

 

In deze vuilnis moet ik meer en meer vervuilen,

 

geen hoop blijft m'over dat ik er uit op zal duiken.

 

Och was ik, ongeboren vrucht, bij moeders baren

 

gestorven, och mocht 'k dit gehate levenslicht

1310

verniet'gen, liever dan het leven nog te rekken

 

in zoveel kommer! Maar ik weet niet eens, of na

 

de dood mij beters wacht! 'k Zou voor mij willen bidden

1079. (1291). tuceta. Stephanus citeert Fulgentius' De vocum antiquarum interpretatione: tuceta dicuntur escae regiae.

1083. (1295). Het spreekwoord wordt vermeld in de Sententiae van Publilius Syrus: Fortuna vitrea est, quae cum splendet frangitur.

1088. (1300). Sagutitina fame. Spreekwoordelijk was de honger tijdens het beleg van Saguntum, verhaald in het 21ste boek van Livius.

1089. (1301 vlg.). Koning zijn onder Boeotische zwijnen is een spreekwoordelijke uitdrukking voor uitblinken temidden van de dommen. De zwijnen zijn daar dus overdrachtelijk bedoeld. Er steekt in de aanhaling galgenhumor, omdat Acolastus over echte, niet overdrachtelijke zwijnen regeert.

[p. 228]

tekstkritische noten

 

Mortis simulacrum qui volet videre, me

 

Contempletur. Quid enim vivum in me advertitur?

 

Quid sum praeter mutum pecus et sine pectore^{1104/5. (1317).}

1105

Corpus? Vae luci, vae natalibus meis!

 

Taedet caeli convexa contuerier amplius.^{1106. (1319).}

 

Nam ut unda supervenit undam, ita alii fluctui

 

Curarum insistit alius; aestuans mare

 

Pectus meum dicas ex vero nomine,

1110

Num me deorum quisquam respicit,

 

Quibus tam sum neglectui? Haud equidem arbitror.

1105. ed. I: meis. - 1108. ed. I: alius, - 1111. ed. I: haud - boven 1112. ed. I: Katalecticoi - 1112. ed. I: consulam, - 1113. ed. I: videam, non solum quae - 1114. ed. I: verum, et quae.. sint (zonder komma) - 1117. ed. I: teneret,.... comperi - 1118. ed. I: omina. - 1121. ed. I: restat? - 1122. ed. I: improbis. - 1123. ed. I: me (scio)

1104/5. (1317). Vgl. Horat. Epist. I, 4, 6: Non tu corpus eras sine pectore.

1106. (1319). Vgl. Vergil. Aen. IV, 451: taedet caeli convexa tueri.

Actvs V. Scena III.

 

Eubulus solus.

Trochaici ϰαταληϰτιϰοί.

 

Est istuc datum mihi, ut nusquam non recte consulam

 

Atque videam non solum, quae sunt ante pedis obvia.

 

Verum et, quae procul Ventura sint, prospiciam longius.

1115

Veni ad portitores, ut, quae de Pelargi filio

 

Fama narraret publica, cognoscerem, quando id pattern

 

Mire sollicitum teneret. Quid multis ago? Comperi

 

Neutiquam falsa esse, quae nuper de ipso dedi omina:

 

Scilicet Acolastus ad paupertatem pertractus est

1120

Adeo paenitendam, ut ad fruges non possit corrigi.

 

Taceo, quae de eo graviora audivi. Quid restat, nisi

 

Ut Pelargum repetam, qui curis se adflictat improbis?

 

Nam me, scio, sollicitus exspectat, dum ad se redeam domum.

[p. 229]

 

het nederstorten van een steile berg, die mij

 

zou doden; zozeer mist te leven alle zoetheid.

1315

Wie van de dood een beeld te zien wenst, schouw mij aan.

 

Wat levends immers wordt in mij nog waargenomen?

 

Wat ben ik dan stom vee en lichaam zonder ziel?

 

Wee levenslicht, wee uur van mijn geboorte!

 

Het walgt me langer aan te zien 't gewelf des hemels.

1320

Zo als de ene vloedgolf d'andere overstort,

 

zo jaagt de ene golf van zorg de andre na.

 

Kokende zee zou men terecht mijn hart nu noemen!

 

Ziet een der goden, wien 'k zo onverschillig werd,

 

nog naar mij om? Het is mij werkelijk ondenkbaar.

Vijfde bedrijf. Derde toneel.

Eubulus alleen.
(trochaeisch)

1325

't Is mijn gave dat ik steeds goed raad geef

 

dat ik niet slechts zie wat voor de hand ligt^{1113. (1326/7).}

 

maar vooruit, wat verre toekomst aanbrengt.

 

Naar de schippers ging ik om te horen

 

wat het algemeen gerucht vertelde

1330

van Pelargus' zoon, daar dit de vader

 

zo verbazend zorgen geeft. 'k Zal kort zijn.

 

'k Heb bevonden, dat maar al te waar is

 

wat ik onlangs al voorspellend zeide.

 

Acolastus naamlijk is vervallen

1335

tot zo jammerlijke armoe, dat hij

 

niet tot vruchtbaar leven is te beetren.^{1120. (1336).}

 

Ik verzwijg wat erger dingen 'k hoorde.

 

'k Moet Pelargus nu weer op gaan zoeken,

 

die met boze zorg zich kwelt. Onrustig

1340

wacht hij, 'k weet het, tot ik tot hem weerkeer.

1113. (1326/7). Vgl. Terent. Adelph. 386:
Istuc est sapere, non quod ante pedes modo est
videre, sed etiam illa, quae futura sunt, prospicere.

1120. (1336). ad fruges corrigere = tot nuttig, vruchtbaar leven verbeteren.

[p. 230]

tekstkritische noten

Actvs V. Scena IV.

 

Acolastus solus.

Senarii.

 

Sceleratae mentis carnificina, vah, quibus

1125

Me excruciat modis, ut nusquam sit locus

 

Quietae menti! Plumbum gestare videor

 

In pectore. Adeo gravi intus pondere torqueor.

 

An nunquam desinent oculis meis mala

 

Mea et, quae admisi turpiter, obversarier?

1130

Quae de inferis narrantur, fabulosa sunt

 

Omnia, si non veros experior inferos.

 

Egomet me concoquo, exedo atque etiam exsecror.

 

Dignus sum, quem ima tellus dehiscat ob meam

 

Iniustitiam, quae tanta est, ut non audeam

1135

Unquam mihi sperare veniam a patre. Nam

 

Eius lene imperium reieci perfidus,

 

Unde abdicatus mox deverti ad pessima

 

Quaeque flagitia. Rem omnem confregi turpiter

 

Luxu, infami alea; quid, quod scortis dedi!

1140

Merito quidem meo hanc inopem vitam incolo,

 

Inglorius vivo, patria careo. Adde, quod

 

Eam maculam incidi, quam nescio si eluam

 

Unquam, ut taceam, quod adspersi genus meum

 

Infamibus notis, quod fabula sum omnibus

1145

Notis, amicis. Tum quid dicam de patre,

 

In quem tot nominibus iniurius fui?

1124. ed. I: Scelerate; Bolte: Sceleratae - 1125. ed. I: modis? - 1126. ed. I: menti. - 1129. ed. I: Mea, et quae admisi turpiter (zonder komma) - 1133. ed. I: dehiscat, - 1135. ed. I: Unquam, - 1139. ed. I: alea,... dedi? - 1140. ed. I: incolo. - 1142. ed. I: quam, nescio, - 1143. ed. I: Nnquam.; Bolte: Unquam, - 1145. ed. I: patre? - 1147. ed. I: animae,

[p. 231]

Vijfde bedrijf. Vierde toneel.

Acolastus alleen.
(iambische vijfvoeters)

 

O marteling van een misdadig hart

 

hoe foltert 't mij, zodat er nergens plaats

 

voor rustig denken is. Lood in de borst

 

schijn ik te dragen. Door zo zware last

1345

word ik gekweld van binnen. Zullen nooit dan

 

de boze daden, die ik schandlijk aanging,

 

ophouden voor mijn ogen te verschijnen?

 

Wat men vertelt van d'onderwereld, 't is^{1130. (1348).}

 

alles maar ijdle praat, maar d'echte hel

1350

doorsta ikzelf. 'k Verteer me, 'k vreet mij op.

 

'k Vervloek mijzelf. 'k Verdien dat 't diepst der aard^{1133. (1351/2).}

 

voor mij opsplijte om mijn zonde, die

 

zo groot is, dat ik nooit vergiffenis

 

van vader hopen durf. Want trouweloos

1355

verwierp 'k zijn zacht bestuur en keerde mij

 

van hem gebannen, snel tot d'ergste wandaad.

 

Heel mijn bezit heb 'k schandelijk verdaan

 

in weelde en 't vervloekte dobblen. Wat

 

vergooide ik aan hoeren! Ja 'k verdien het

1360

te wonen in dit armoe-leven. Eerloos^{1140. (1360).}

 

is mijn bestaan ver van mijn vaderland.

 

Voeg toe, dat 'k op mij zelf een smet werp, die^{1141 vlg. (1362 vlg.).}

 

naar 'k vrees, ik nimmer afwas, om te zwijgen

 

dat 'k mijn geslacht met schande overdekte,

1365

in opspraak kwam bij vrienden en bekenden.

 

Wat zal ik verder zeggen van mijn vader,

 

wien ik in zoveel punten onrecht deed?

1130. (1348). Vgl. Seneca Dial. VI, 19, 4: Cogita illa, quae nobis infertos faciunt terribiles, fabulans esse.

1133. (1351/2). Vgl. Vergil. Aen. IV, 24: Sed mihi vel tellus optem prius ima dehiscat.

1140. (1360). Vgl. Terent. Heaut, 136: Vitam illam colet inopem.

1141 vlg. (1362 vlg.). In de vermelding van de smet, ook voor het nageslacht, lijkt Gnapheus in Acolastus op Adam te zinspelen. Vgl. ook vss. 1176 vlg.

[p. 232]

tekstkritische noten

 

Bonis cum corporis, tum animae mihi datis

 

Datorem contra, fateor, abusus sum impie.

 

Ubi nunc, Philaute, consultor mihi es meus,

1150

Dum consilium simul cum re amisi miser?^{1150. (1371).}

 

Ut iussa patris cum sacro volumine

 

Legis contemner em, idne auctor fueras mihi?

 

Deos mihi iratos scio, qui auscultaverim.

 

Porro super omnia intolerabilis est fames,

1155

Quam gesto in utero, ubi et dolores excitat

 

Magnos, morte omni atrociorem. Nam neque

 

Siliquis neque caeno, quo immergor, sedare eam

 

Datur; dolor uteri manet, manet fames.

 

Adeo nunquam nisi deterius habebo in hac

1160

Regione; non video, quid restet consili.

 

Heu me! Quot mercennarii in patris aedibus

 

Abundant panibus, dum ego interim hic fame

 

Pereo! Quidvis possem illic facere et perpeti,

 

Ut ex calamitate hac tanta me extraham.

1165

Vel unus panis ibi hanc levaverit famem.

 

Age, age, quid si patrios postliminio petam

 

Lares? Non ausim propterea, quod exsulem

 

Me illinc feci. Quid, si tentem, tum? Nihil

 

Egero. Qua fronte enim, quo ore, quibus vestibus

1170

Redeam ad patrem nudus, sceleratus, impudens?

1152. ed. I: author; Bolte: auctor - 1154. ed. I: fames (zonder komma) - 1158. ed. I: Datur, - 1161. ed. I: me? quot - 1163. ed. I: Pereo?... facere, - 1165. ed. I.: famen; Bolte: famem - 1167. ed. I: ausim, propterea quod - 1168. ed. I: nihil

1150. (1371). Vgl. Terent. Eun. 241: Simul consilium cum re amisisti?

[p. 233]

 

't Lichaamlijk en het geestlijk goed heb ik

 

tegen den gever liefdeloos misbruikt.

1370

Waar ben je nu, Philautus, met je raad,

 

nu 'k radeloos en jammerlijk bezitloos

 

in énen werd? Was jij 't niet, die me aandreef

 

vaders bevel en 't heilig boek der wet^{1151. (1373).}

 

bei te verachten? 'k Weet, de toorn der goden^{1153. (1374/5).}

1375

rust op mij, dat ik naar je heb geluisterd.

 

En dan, het meest ondraaglijk is de honger

 

die ik in 't lijf draag, waar hij smarten wekt

 

wreder dan elke dood. Ik krijg geen kans hem

 

met peulen of het slijk waar 'k in verzink

1380

te stillen. Pijn blijft knagen, honger duurt.

 

't Zal in dit land mij immer slechter gaan.

 

Ik zie geen uitweg. Ach, hoevele knechten^{1161 vlg. (1382 vlg.).}

 

in 't huis mijns vaders hebben overvloed

 

van brood, terwijl ik hier van honger omkom!

1385

'k Zou alles daar kunnen verrichte' en dulden

 

om uit d'ellepde hier mij te verlossen.

 

Zelfs één stuk brood zou daar mijn honger stillen.

 

Welaan als ik naar 't vaderhuis terug ging,

 

zoals een krijgsgevangne mag, die vrijkwam?^{1166. (1389).}

1390

Maar 'k zou 't niet wagen, bovenal omdat

 

'k mij zélf tot balling maakte. Dorst ik 't wagen,

 

wat dan? 'k Zal niets bereiken. Want met welk

 

gelaat, met welke woorden, welke kleren^{1169. (1393).}

 

zou 'k tot mijn vader keren, ik die naakt,

1395

beladen met de zonde en schaamteloos ben?

1151. (1373). sacrum volumen legis, bedoeld is de door Pelargus meegegeven bijbel.

1153. (1374/5). Vgl. Terent. Andr. 663: Nescio nisi mihi. Deos satis (scio) fuisse iratos, qui auscultaverim.

1161 vlg. (1382 vlg.). Gnapheus volgt hier weer de tekst van Lucas XV.

1166. (1389). postliminium: het recht tot terugkeer in het vaderland en herstel van burgerrechten (vooral bij krijgsgevangenen).

1169. (1393). Vgl. Terent. Heaut. 700: quo ore appellabo patrem?

[p. 234]

tekstkritische noten

Actvs V. Scena V.

Pelargus. Eubulus. Acolastus.
Senarii omnes.

 

pelargus:

 

Ain tu?

 

eubulus:

 

Sic est.

 

pelargus:

 

Obsecro te, quid audio?

 

Itane tandem famam patriaque tibi bona,

 

Acolaste, tradidi, ut per flagitia perderes

 

Mea virtute partam gloriam? Viam

1175

Feci facilem et planam ad virtutis culmina;

 

Tu fecisti, ut difficilior nepotibus

 

Posthac tuis sit, qui libidinem malam

 

Virtuti anteposueris. An non aequum fuit,

 

Meo ex praescripto vivere te? Philautus hoc

1180

Tibi adiutor fuit, ut huc corrueres mali.

 

Verissima stat sententia: ubi animus semel

 

Cupiditate se devinxerit mala,

 

Consilia consequi prorsus consimiha.

 

O me bis miserum patrem tali filio!

 

eubulus:

1185

Pelarge mi, quin mittis has querimonias?

 

pelargus:

 

Iustas parit querimonias iustus dolor.

 

eubulus:

 

Credo. Sed nunc res poscit et locus monet,

1171. ed. I: obsecro - 1173. ed. I: perderes, - 1175. ed. I: culmina, - 1181. ed. I: sententia, - 1182. ed. I: mala. - 1184. ed. I: patrem. tali filio? - 1185. ed. I: mi? - 1186. ed. I: querimonias,

[p. 235]

Vijfde bedrijf. Vijfde toneel.

Pelargus. Eubulus. Acolastus.
(iambische zesvoeters)

 

pelargus:

 

Is dát je boodschap?^{1171. (1396).}

 

eubulus:

 

Ja!

 

pelargus:

(tot Acolastus, in gedachte, want hij ziet hem nog niet!)

 

In 's hemelsnaam, wat hoor ik?

 

Heb ik je daartoe toebetrouwd een goede naam

 

en 't vaderlijke goed, opdat je, Acolastus,

 

de roem, die 'k door mijn deugd verwierf misdadig zou

1400

te gronde richten? 'k Baande makkelijk en vlak

 

je weg naar toppen van de deugd. Maar jij bewerkte

 

dat hij van nu aan voor je nakroost moeizaam wordt,

 

daar jij de slechte lust boven de deugd verkoos?

 

Was 't soms niet billijk dat je naar mijn voorschrift leefde?

1405

Philautus was hierin je helper, dat je stortte

 

in deze poel van kwaad. De spreuk zegt al te waar;

 

wanneer het hart zich eenmaal in het slecht begeren^{1181 vlg. (1407 vlg.).}

 

verstrikt heeft, zoekt het bij volstrekt gelijken raad.

 

Dubbel rampzalig vader ben 'k met zulk een zoon!

 

eubulus:

1410

Pelargus, vriend, zoudt gij die klacht niet liever laten?

 

pelargus:

 

Smart gerechtvaardigd baart ook gerechtvaardigd klacht.

 

eubulus:

 

'k Geloof het, maar de zaak eist en de plaats maant

1171. (1396). ain tu? Het toneel begint midden in een reeds aan de gang zijnd gesprek.

1181 vlg. (1407 vlg.). Vgl. Terent. Heaut. 208: Animus ubi semel se cupiditate devinxit mala, Necessest, Clitipho, consilia consequi consimilia.

[p. 236]

tekstkritische noten

 

Ut cogites de restituendo filio

 

Pariterque adfectum in eum induas pii patris

1190

Et re declares ipsa, quanti filium

 

Facias: aegrotus non nisi medica manu

 

Opus habet.

 

pelargus:

 

Habet, si spes sit vitae.

 

eubulus:

 

Est multa adhuc

 

In filio.

 

acolastus:

 

Nullus sum, si non quispiam

 

Deus mihi ceu ἀπὸ μηχανῆς appareat;^{1194. (1419/20).}

1195

Nam male sibi consciae menti mors ingruit.

 

pelargus:

 

Age, quae ille designavit mala, non iam puto.

 

Quin magis in hoc incumbam, uti honorem inglorio,

 

Salutem perdito vitamque mortuo

 

Hinc, Eubule, apprecer.

 

eubulus:

 

Pol te dignum facis.

 

acolastus:

1200

Sed illud ecce subito adspiratur mihi,

 

Bonum esse patrem, facilem, placabilem, pium.

 

Ut attollam caput, illinc spem mihi veniae

 

Adfulgere. Hem, quid si insistam ad patrem meum

 

Precatiunculam meditari supplicem?

1205

'Pater, peccavi in caelum et coram te; tuus

1189. ed. I: patris. - 1191. ed. I: facias, - 1192. ed. I: habet si - 1194. ed. I: ceu, ἀπὸ μηχανῆς, appareat, - 1195. ed. I: ingruit, - 1205. ed. I: te,

1194. (1419/20). Deus ἀπὸ μηχανῆς, bekend van het Griekse toneel. Gnapheus vond een verklaring met veel voorbeelden bij Erasmus onder: Deus ex improviso apparens.

[p. 237]

 

nú, te bedenken hoe je dezen zoon weer opricht

 

en hoe je jegens hem de teerheid van den vader

1415

die liefheeft voeden zoudt en dan ook metterdaad

 

zoudt tonen hoezeer hij je dierbaar is. De zieke

 

heeft niets van node dan de hand van de geneesheer.

 

pelargus:

 

Ja als er hoop op leven is.

 

eubulus:

 

Groot is de hoop

 

nog bij je zoon.

 

acolastus:

(ter zijde staande)

 

Verloren ben ik, als geen god

1420

ter redding mij als door een wonder nog verschijnt,

 

want op mijn ziel, bewust van schuld, stort zich de dood.

 

pelargus:

 

Welaan dan, 't kwaad dat hij aanrichtte tel 'k niet meer.^{1196-1204. (1422-1431).}

 

Eer leg 'k mij hierop toe, Eubulus, van nu aan

 

dat ik den eerloze weer eer, heil den verloorne,

1425

leven den dode toebid.

 

eubulus:

 

Waarlijk dat 's u waardig!

 

acolastus:

 

Maar zie, dit wordt mij plotsling in de ziel gewekt,

 

dat vader goed is, vriendlijk, liefdevol, verzoenlijk,

 

dat daaruit hoop mij toestraalt op vergeving, dat ik

 

het hoofd oprichten mag. Wat, als ik 'k mij zou opmaken

1430

te zinnen op een needrig smeekgebed tot vader:

 

‘Mijn vader, 'k heb gezondigd voor den hemel en^{1205 vlg. (1431 vlg.).}

1196-1204. (1422-1431). De omslag bij de vader van verwijten tot vergevende liefde en bij de zoon van wanhoop tot vertrouwen laat Gnapheus tegelijkertijd plaats vinden, als twee aspecten van één geestelijke werkelijkheid.

1205 vlg. (1431 vlg.). Nauwkeurig volgt Gnapheus weer de Lucastekt.

[p. 238]

tekstkritische noten

 

Posthac indignus sum qui dicar filius.

 

Sodes, pater, velut unum e mercennariis

 

Tuis me habeas; nihil operae quantumlibet

 

Hinc sordidae recusem facere, ut in tuum

1210

Municipium adscribar.' Quid hoc? Oratio^{1210. (1435).}

 

Placet. Euge surgam et patris regiam mei

 

Recta petam contemptis sordibus; id agam.

 

pelargus:

 

Hem, quid? Quid cogitas? Num fata filii?

 

eubulus:

 

Quin dicam, quod libenter audias? Tuum

1215

Videbis hodie filium.

 

pelargus:

 

Meumne?

 

eubulus:

 

Ita.

 

pelargus:

 

Meum, obsecro, filium?

 

eubulus:

 

Sic divino.

 

pelargus:

 

Deos

 

Quaeso, ut ne vana sint, quae nuntias. Enim

 

Vero cupio ipsum iam videre et adloqui.

 

eubulus:

 

Non esse eum procul a portu nunc arbitror.

1207. ed. I: pater. - 1208. ed. I: Tuis, me habeas, - 1209. ed. I: sordide; Bolte: sordidae - 1213. ed. I: Hem, quid? quid cogitas? - 1214. ed. I: audias, tuum - 1216. ed. I: Meum obsecro filium?.... deos - 1218. ed. I: Vero,.... videre,

1210. (1435). municipium. Merkwaardig is de keus door Gnapheus van dit woord. In de paraphrase van Erasmus leest men ‘...haerere in aliqua parte familiae tuae’. Misschien om daarmee te zinspelen op de munia, de rechten en plichten, die de herstelde zoon in 't vaderhuis herkrijgen zou?

[p. 239]

 

voor u. Onwaardig ben 'k uw zoon genaamd te worden.

 

Ik bid u, houd m'als een van uw gehuurde knechten.

 

Geen werk, hoe klein, hoe vuil, zal 'k weigeren te doen,

1435

om tot uw huis te horen’. Wat hiervan te denken?

 

Zo smeken lijkt mij goed. Kom ik zal opstaan, recht

 

naar 't huis mijns vaders gaan zonder te letten op

 

die vuile kleren, Ja dat doe ik!

 

pelargus:

 

Zeg wat is er?

 

Waar denk je aan? Toch niet wat met mijn zoon gebeurt?

 

eubulus:

1440

Kom 'k ga je zeggen, wat je gaarne horen wilt:^{1214. (1440).}

 

Je zult vandaag je zoon zien.

 

pelargus:

 

Wat, mijn zoon?

 

eubulus:

 

Zo is 't.

 

pelargus:

 

Mijn eigen zoon, ik bid je, spreek!

 

eubulus:

 

Ja dat voorspel ik.

 

pelargus:

 

Ik smeek de goden, dat 't bericht niet ijdel is.

 

Want waarlijk, hoe verlang ik hem te zien, te spreken?

 

eubulus:

1445

Ik meen, dat hij niet ver meer van de haven is.^{1219. (1445).}

1214. (1440). Vgl. Terent. Phorm. 488: At nunc dicam, quod libenter audias.

1219. (1445). non procul a portu, niet ver van de haven, natuurlijk ook overdrachtelijk bedoeld. Eubulus had hem immers in het derde toneel van het derde bedrijf vergeleken met een schip in de storm, dat naar de haven keren zou.

[p. 240]

tekstkritische noten

 

pelargus:

1220

Age, visamus, meus si redeat particeps,^{1220. (1446).}

 

In quem adfectum vere patrium modo indui,

 

Praeteritorum nihil reminiscens amplius.

 

acolastus:

 

Quid? Quo molior iter? Ad patremne? Maximum

 

Profecto facinus audeo. Nolo. Volo.

1225

Ecquo fretus? Nihil referas pedem tamen!

 

Quis ille sibilus? Quo me transversum rapit?

 

Praeter spem in spem erigor mihi instantis boni.

 

pelargus:

 

Quando tandem videbo te, fili? Nihil

 

Ne te miseret huius patris?

 

eubulus:

 

Quid tam gemis,

1230

Pelarge? Noli te macerare!

 

pelargus:

 

Eubule mi,

 

Quid quaeso est, quod mea commoventur viscera

 

Ad istius occursum, quem prospicio procul?

 

eubulus:

 

Pelarge, filius est.

 

pelargus:

 

Est? Certe est; proruam

 

In illius amplexus.

1223. ed. I: Quid..... ad... maximum - 1225. ed. I: tamen. - 1226. ed. I: quo - 1227. ed. I: spem,... erigor, - 1228. ed. I: nihil - 1229. ed. I: gemis (zonder punt) - 1230. ed. I: macerare.... mi? - 1231. ed. I: viscera, - 1233. ed. I: Pelarge?.... Certe est,

1220. (1446). Vgl. Terent. Heaut. 150: Ubi ille huc salvus redierit meus particeps. De term meus particeps heeft Gnapheus dus van Terentius overgenomen, maar hij zal er dan toch een bepaalde verhouding tussen vader en zoon mee willen aanduiden. De zoon is zeker geen particeps in de zakelijke zin. Palsgrave vertaalt eerst parttaker en partner, maar expliceert het dan door de omschrijving: which shuld take part of such as god sendith me. Inderdaad zal het best te denken zijn aan een deelgenoot in Gods gaven binnen de nauwe bloedverwantschap.

[p. 241]

 

pelargus:

 

Kom gaan we zien, of hij, die deel is van mijn leven

 

terugkeert, jegens wie ik waarlijk vaderliefde

 

nu draag in 't hart, in niets meer aan 't verleden denkend.

 

acolastus:

 

Wat nu, waarheen vermeet ik mij te gaan? Naar vader?

1450

't Is zeker een groot waagstuk. 'k Wil niet en tóch wil ik.

 

Is er wel iets, waarop ik durf vertrouwen? Toch,

 

geen stap terug! - Wat mag dat suizen zijn? Waarheen^{1226. (1452).}

 

drijft het mij voort buiten de zelfgekozen baan?

 

Boven verwachting rijst de hoop, dat heil nabij is.

 

pelargus:

1455

Wanneer mijn zoon, zal ik je eindelijk dan zien?

 

Heb je voor dezen vader geen erbarmen?

 

eubulus:

 

Kom,

 

waarom zo zuchten, maak je zelf niet week!^{1230. (1457).}

 

pelargus:

 

Eubulus,

 

wat is dit, zeg me, dat mijn binnenst diep ontroert,

 

nu ik van ginds die man mij tegemoet zie snellen?

 

eubulus:

1460

Pelargus 't is je zoon!

 

pelargus:

 

Is hij het werklijk? Ja!

 

Hij is 't, ik vlieg erheen en sluit hem in mijn armen!

1226. (1452). Quis ille sibilus? Acolastus hoort blijkbaar een suizend geluid, dat niet natuurlijk verklaarbaar is en hem, als een teken van bovennatuurlijke orde, over de laatste aarzeling heenhelpt.
quo me transversum rapit? transversus is: in de dwarste, anders dan de natuurlijke eigen richting. Ook deze wending wijst op een gedreven worden.

1230. (1457). Vgl. Terent. Andr. 685: noli te macerare.

[p. 242]

tekstkritische noten

 

eubulus:

 

Sum verus.

 

acolastus:

 

Sed. patrem

1235

Video. Quid porro agam? Adeon ad eum? Scilicet.

 

Pater, peccavi in caelum et coram te, neque

 

Posthac sum dignus dici filius tuus.

 

pelargus:

 

Hem, mi fili, o fili mi!

 

acolastus:

 

Au, mi pater, fuge has

 

Meas sordes!

 

pelargus:

 

Nihil quicquam offendunt, quia

1240

Te amo, gnate mi.

 

acolastus:

 

Obsecro, pater.

 

pelargus:

 

Donata sunt

 

Tibi omnia; bono animo es! Places, nunquam ut magis.

 

acolastus:

 

O pietas patris!

 

pelargus:

 

Nunc tollare humo!

 

acolastus:

 

Hocine

 

Est esse patrem? Hocine esse filium?

1235. ed. I: adeon - 1236. ed. I: Pater (zonder komma) - 1237. ed. I: dignus,... tuus, - 1238. ed. I: o fili mi? - 1239. ed. I: sordes. - 1240. ed. I: donata - 1241. ed. I: omnia,... es..... magis (zonder punt) - 1242. ed. I: patris..... humo. hocine

[p. 243]

 

eubulus:

 

Mijn woord is waarheid.

 

acolastus:

 

Maar ik zie mijn vader! Wat,

 

Wat nu te doen? Ga 'k naar hem toe? Natuurlijk! Vader,^{1235. (1463).}

 

Ik heb gezondigd voor den hemel en voor u.

1465

Onwaardig ben ik nog uw zoon genaamd te worden.

 

pelargus:

 

Mijn zoon, mijn lieve zoon!

 

acolastus:

 

Pas op, mijn vader, mijd

 

mijn vuile lompen.

 

pelargus:

 

Ach mijn kind, die geven mij

 

geen aanstoot, daar ik van je houd.

 

acolastus:

 

Ik smeek u vader....

 

pelargus:

 

'k Vergeef je alles. Wees goedsmoeds. Je bent me liever dan

1470

ooit.^{1242. (1470).}

 

acolastus:

 

O vaderliefde!

 

pelargus:

 

Sta nu op uit 't stof.

 

acolastus:

 

Is dit dan vader zijn? Is dit het zoon te zijn?^{1243. (1471).}

1235. (1463). Vgl. Terent. Andr. 639: Sed quid agam? adeamne ad eum?

1242. (1470). nunc tollare humo; tollare kan men reflexief vertalen: hef je nu op, maar ook: laat je nu (door mij) opheffen.

1243. (1471). Vgl. Terent. Adelph. 707: Hoc est patrem esse aut hoc est filium esse?

[p. 244]

tekstkritische noten

 

pelargus:

 

Heus, cito

 

Proferte stolam primam et induite filium!^{1244-1252. (1472-1479).}

1245

Deinde anulum date ei in manum, tum calceos

 

Pedibus ipsius submittite! Subinde vitulum

 

Illum bene saginatum adducite atque item

 

Mactate, quo sumptis epulis laetemur et

 

Uno omnes imbuamur gaudio, quia

1250

Hic filius meus iamdudum mortuus

 

Erat et revixit, perierat et inventus est.

 

His, his, mi fili, vestibus induere!

 

acolastus:

 

Sed o

 

Quid ego nunc te laudem, pater, qui laudibus^{1253 vlg. (1480 vlg.).}

 

Es omnibus superior! Hoc certo scio:

1255

Nunquam tam magnifice quicquam dicam, tua

 

Quin id pietas longe superet. Itan

 

Ex inferis et morte ad vitam et gaudia

 

Revocasti me? Prae gaudio, ubi sim, nescio.

 

Res nulla potest mihi tanta intervenire iam,

1260

Ut aegritudinem adferat; tam gaudeo

 

Me patrem habere te. Tibi me dedo libens,

 

Tibi me totum permitto; tu mihi pater,

 

Tu patronus, tu servator, tu -

 

pelargus:

 

Gnate mi,

 

Exhinc eris mihi multo coniunctissimus,

1244. ed. I: filium. - 1245. ed. I: tum, - 1246. ed. I: submittite. - 1248. ed. I: quo,... laetemur, - 1249. ed. I: gaudio. Quia - 1252. ed. I: His his mi.... induere. - 1254. ed. I: superior?... scio. - 1257. ed. I: morte,... gaudia, - 1258. ed. I: prae - 1260. ed. I: adferat, - 1262. ed. I: permitto, - 1263. ed. I: servator, tu. (geen streepje)... mi?

1244-1252. (1472-1479). Dit is in verzen overgebracht Lucas 15:22.

1253 vlg. (1480 vlg.). Opnieuw een grote ontlening aan Terent. nl. Adelph. 256: o frater, frater, quid ego nunc te laudem! Satis certe scio. Numquam ita magnifice quicquam dicam, id virtus quin superet tua.

[p. 245]

 

pelargus:

(tot de dienaren)

 

Hé! snel! Brengt eerst een feestlijk kleed en doe 't hem aan!

 

Geeft dan een ring hem aan de hand en schoei zijn voeten

 

met schoenen. Voert terstond dat goedgemeste kalf

1475

naar hier en slacht het dat wij 't feestmaal blij genieten

 

en allen met één vreugd ons drenken, want, voorwaar,

 

deze mijn zoon was dood voor lang maar is herleefd,

 

hij was verloren en hij is gevonden. Hier,

 

mijn zoon, hier deze kleeren, trek ze aan.

 

acolastus:

 

O, vader

1480

hoe zal ik u nu loven, u die alle lof

 

te boven gaat! Dit weet ik zeker, nimmer kon ik

 

iets zo verhevens zeggen of uw vaderliefde

 

zal 't verre overtreffen. Hebt u mij soms niet

 

uit hel en dood tot vreugd en leven weergeroepen?^{1257. (1484).}

1485

Van blijdschap weet ik nauwlijks waar ik ben. Niets is er,^{1258. (1485).}

 

al was het nog zo groot, dat tussenbei kan komen,^{1259. (1486).}

 

zodat het droefheid aanbrengt. Zo vervult de vreugd mij,

 

dat 'k u tot vader heb. U wijd ik mij met blijdschap

 

Geheel vertrouw ik mij u toe, u zijt mijn vader,^{1262/3. (1489/90).}

1490

u mijn beschermer, u mijn redder, u...

 

pelargus:

 

Mijn kind

 

Van nu aan zult ge mij op 't meest verbonden zijn

1257. (1484). Vgl. Terent. Hec. 852: Qui ab orco mortuum me reducem in lucem feceris.

1258. (1485). Vgl. Terent. Heaut. 308: Prae gaudio, ita me di ament, ubi sim nescio.

1259. (1486). Vgl. Terent. Heaut. 679: Nulla mihi res posthac potest iam intervenire tanta, Quae mi aegritudinem adferat: tanta haec laetitia obortast. Dedo me patri nunciam.
Vgl. ook Heaut. 351: Et me et meum amorem et famam permitto tibi.

1262/3. (1489/90). Vgl. Terent. Adelph. 456: Tu es patronus, tu pater; en Phormio 496: Tu cognatus, tu parens, tu amicus. Ook Plautus, Rudens IV, 8, 2: Mi patrone, immo potius mi pater.

[p. 246]

tekstkritische noten

1265

Una salute felix convives mihi.

 

Age, age, intro epulatum concedamus!

 

eubulus:

 

Scilicet.

 

Gelukkig in één heil leeft gij voortaan met mij.

 

Kom, laat ons binnengaan tot 't feestmaal!

 

eubulus:

 

Zó is 't goed!

1265. ed. I: felix, - 1266. ed. I: concedamus. - boven 1267. ed. I: Trimetroi - 1268. ed. I: tectum, - 1269. ed. I: actione? - 1271. ed. I: prodita. - 1272. ed. I: Quae... Deum - 1274. ed. I: adverso, - 1277. ed. I: commissa. Sed - 1278. ed. I: osculis,... ruit. - 1279. ed. I: sordes, - 1282. ed. I: aportet; Bolte: oportet - 1283. ed. I: citroversiam; Bolte: controversiam - 1285. ed. I: Suo,... summa,