Acolastus

Latijnse tekst met Nederlandse vertaling

Actvs III.

Scena I.

 

Bromia ancilla.

Senarii.

 

An unquam cuiquam contumeliosius^{626. (712).}

 

Audistis factam iniuriam, quam haec est mihi?

 

Venit ad me Pamphagus. ‘Heus tu,’ inquit, ‘Bromia, cito

 

Revise, quid moretur Laidem. Annus est,

630

Priusquam prodeat e gynaeceo.’ ‘Pedes,’^{630. (716).}

 

Inquam, ‘foras efFerre vetant negotia

 

Culinaria.’ Mox corripit fustem, fugam

 

Ex aedibus ineo. Sane vero, quia

 

Hunc insignem decoctorem adduxit, satis

635

Pro imperio agit, neque quisquam eius mores potest

 

Tolerare. Sed faxo, meminerit huius loci

 

Atque diei. Secundas res superbiae

 

Decent, sino. Verum dum coeperit suum

 

Mutare vultum fortuna, atque hic indigus

640

Opis nostrae factus fuerit, ναί mortuo

 

Canet, dum quid supplex petet. Pol gratiam

 

Habeo tibi, Pantolabe, qui intercesseris

626. (712). Vgl. Terent. Phorm. 348: Enunquam quoiquam contumeliosius/Audistis factam iniuriam, quam haec est mihi?

630. (716). gyneceum (γυναιϰεῖον) het afgezonderd deel van het huis, waar de vrouwen wonen.

[p. 151]

Derde bedrijf. Eerste toneel.

(iambische vijfvoeters)

 

Bromia, de meid:

 

Heb j'ooit gehoord van smadelijker onrecht

 

dan mij geschiedde? Daar komt Pamphagus

 

‘Hé, Bromia’, zegt hij, ‘gauw, ga kijken, waarom

715

Lais zo treuzelt. 't Duurt zowaar een jaar

 

voor dat ze opdaagt uit de vrouwenkamers’

 

Het keukenwerk verbiedt me, zeg ik, om

 

eruit te lopen. Mét pakt hij een knuppel.

 

Ik vlucht uit huis. Jawel, omdat hij hier

720

die fraaie bankroetier heeft aangebracht,^{634. (720).}

 

speelt hij nu vrijwel de tyran en niemand

 

kan zijn gedrag verdragen. Maar ik zorg,

 

dat deze plaats en dag hem heugen zal.^{636. (723).}

 

Dat trots bij voorspoed past dat mag dan waar zijn,^{637. (724).}

725

maar als eens de Fortuin begonnen is

 

hem anders aan te kijken en hij hulp

 

zal nodig hebben, nou, dan zal hij zingen,

 

als hij mij bidt en smeekt, als voor een dooie!^{640. (728).}

634. (720). decoctor een aardige metaphoor voor de keukenmeid, eigenlijk: die de spijs laat verkoken, dan: die zijn vermogen er door jaagt.

636. (723). Vgl. Terent. Eun. 801: Faciam, ut huius loci dieique meique semper memineris.

637. (724). Vgl. Plaut. Stichus II, 128: Secundas fortunas decent superbiae.

640. (728). mortuo canet, vgl. Plaut. Poen. 840: Illi verba faciet mortuo.

[p. 152]

tekstkritische noten

 

Plagasque averteris. Ut misera sum, cui quidem

 

Datum est in hanc domum, ubi tot sunt domini, ubi vix^{644. (732).}

645

Decem coqui suffecerint eduliis

 

Concinnandis, quae noster hic, si diis placet,

 

Condus promus modo attulit. Nunc adfatim^{647. (736).}

 

Habet, quod plenis faucibus helluo voret.

 

Habet, quod in foedissimam ventris sui^{649/50. (738/39).}

650

Proluviem mittat, Harpyia obscenissima.

 

Perstrenue ille quidem officium facit, dum homo

 

Suavis adducit citharistrias sibi.

 

Ne non etiam, opinor, camelus saltitet.^{653. (743).}

 

Nam Pamphago nihil magis cum fidibus

655

Quam graculo. Tum Lais, scortum nobile,

 

Magno quod meret, accersitum est hospiti.

 

Hos tantos sumptus quis ferret vel satrapes?

 

Quid Pamphagus? An non certa pestis atque item

 

Communis pernicies est adolescentulum?

660

Atat, forte imminet hic cessanti quispiam.

 

Proin viso, sicubi haeret in via Syrus

 

Cum Laide. Ut utrumque male perdat Iuppiter,

 

Per quorum nimiam tarditatem propemodum

 

Perieram! Papae, gregem ancillarum conspicor

665

Huc adventare; aedes nostrae vix ceperint.

 

Ibo illis obviam ac, quid venerim, eloquar.

643. ed. I: sum? - 644. ed. I: donium Ubi - 646. ed. I: quae, - 648 en 649. ed. I: quod, - 650. ed. I: obscenissima (zonder punt) - 652. ed. I: suavis, - 653. ed. I: saltitet (zonder punt) - 654. ed. I: fidibus, - 655. ed. I: Tum, Lais (zonder komma) - 656. ed. I: hospiti, - 658. ed. I: an - 662. ed. I: Iuppiter. - 664. ed. I: Perieram. - 665. ed. I: adventare, - 666. ed. I: obviam, ac quid venerim (zonder komma)

644. (732). Vgl. Terent. Eun. 365: O fortunatum... qui quidem in hanc detur domum. dare in + acc. = ergens heen brengen. De onpersoonlijk passieve constructie (cui datum est in..) leek het best te vertalen door noodlot als subiect in te voeren.

647. (736). condus promus, synoniemen alleen in combinatie voorkomend. Beide woorden duiden een bewaarder en opzichter van de provisie aan, hofmeester.

649/50. (738/39). Vgl. Verg. Aen. III, 216: Foedissima ventris proluvies, gezegd van de harpijen, met wie Bromia dan ook Lais gelijk stelt.

653. (743). met de kameel is Pamphagus bedoeld. Erasmus laat de uitdrukking camelus saltat betrekking hebben op mensen, die tegen hun natuur in, zich een air van elegantie geven: veluti siquis natura severus ac tetricus, affectet elegans ac festivus videri, naturae genioque suo vim faciens. In zijn Lof der Zotheid zegt hij van een wijze o.m.: Ad chorum advoca, camelum saltare dices.

[p. 153]

 

Maar jou, Pantolabus, ben ik heus dankbaar

730

omdat je tussenbei kwam en de slagen

 

afweerde! Ach wat ben ik toch ellendig

 

omdat het noodlot juist me hier in huis bracht,

 

waar zoveel meesters zijn, en waar tien koks

 

nauwlijks volstaan de eetwaar te bereiden,

735

die nu die vent, wanneer de goden 't willen

 

hofmeester hier en keukenpaus, aansleepte.

 

Genoeg heeft nu die brasser om te vreten

 

met volle muil, genoeg die vuile prij

 

om in de smeerge poel te gieten van

740

haar maag. Hij doet waarachtig streng zijn plicht

 

dat fijne heer door voor zich citherspeelsters

 

te laten komen. Maar de kans is groot

 

dat het kameel, naar 'k meen, zelfs zo niet danst.

 

Want Pamphagus weet niets meer dan een kraai

745

van snarenspel. En dan is voor de gast

 

die Lais, die beruchte hoer ontboden,

 

die voor een hoge prijs haar dienst bewijst.

 

Wie zou zo hoge kosten kunnen dragen

 

zelfs als Satraap? Wat Pamphagus betreft,^{657. (749).}

750

is die niet echt de pest en het verderf^{659. (750).}

 

van heel de jonglingschap? Ala, daar zit me

 

terwijl ik talm hier, iemand op de hielen.

 

Dan maar gaan zien, of Syrus ergens uithangt

 

op straat met Lais. 'k Wou dat Juppiter

755

z'ellendig in 't verderf joeg, alle twee,

 

door wier te groot getreusel 't weinig scheelde

 

of 'k was verloren. Drommels 'k zie een kudde^{634. (757).}

 

dienstmeisjes hierheen komen, nauwlijks zal

 

ons huis ze bergen. 'k Ga ze tegemoet.

760

Erheen! En 'k zeg ronduit waarom ik kwam.

657. (749). Vgl. Terent. Heaut. 452: Satrapa si siet/Amator, numquam sufferre eius sumptus queat.

659. (750). Vgl. Terent. Adelph. 189: Leno sum, pernicies communis adulescentium/Periurus, pestis.

634. (757). Papae, Grieks παπαι, interiectie = drommels!

[p. 154]

tekstkritische noten

Actvs III. Scena II.

Lais. Syrus. Bromia.
Septenarii et octonarii.

 

lais:

 

Itan te misit Sannio?

 

syrus:

 

Misit.

 

lais:

 

Me accersitum?

 

syrus:

 

Ita.

 

lais:

 

Quis tam potens hospes venit mei petitum copiam,

 

Quae grandem demereo pecuniam?

 

syrus:

 

Nescio, nisi quod viri

670

Adventum herus meus excepit multo humanissime.

 

lais:

 

Num quem cenae apparatum vidisti, Syre?

 

syrus:

 

Non. Sed Pamphagus

 

Obsonatum concesserat; hospes omnes sollicitos habet.

 

lais:

 

Sat habeo. Pamphagus non inlicit quemquam nisi divitem.

 

Syre, hem Syre! Quidnam huc conari video Bromiam?

669. ed. I: nescio - 670. ed. I: Adventum, - 671. ed. I: non - 672. ed. I: concesserat, - 674. ed. I: hem Syre?... huc?

[p. 155]

Derde bedrijf. Tweede toneel.

Lais. Syrus. Bromia.
(iambische zesvoeters)

 

lais:

 

Stuurde jou Sannio͡?

 

syrus:

 

Ja.

 

lais:

 

Om mij te halen?

 

syrus:

 

Ja.

 

lais:

 

Wat voor een machtig gast kwam vragen om verkeer

 

met mij, die slechts mijn diensten bied voor sommen geld?

 

syrus:

 

'k Weet anders niet dan dat mijn baas hem bij zijn komst

765

bijzonder vriendelijk ontving.

 

lais:

 

Zeg Syrus, heb je

 

een maaltijd klaar zien staan?

 

syrus:

 

Dat niet, maar Pamphagus

 

was uit op d'inkoop, allen houdt die gast in touw.^{672. (767).}

 

lais:

 

Genoeg. Die Pamphagus lokt niemand dan een rijke,

 

hé Syrus, Syrus, ik zie Bromia hierheen komen.^{674. (769).}

770

Wat wil ze?

672. (767). Vgl. Terent. Heaut. 461: Omnes sollicitos habuit.

674. (769). Er staat eigenlijk: Wat toch zie ik Bromia hierheen proberen, hetgeen beter in twee zinnen op te lossen was.

[p. 156]

tekstkritische noten

 

syrus:

 

Huc? Ubi

675

Ea est?

 

lais:

 

Ad nos viam adfectat.

 

syrus:

 

Certe. Demiror, quid siet.

 

lais:

 

Iubebit nos forsan regredi domum; gravari enim hospitem

 

Impendiis.

 

syrus:

 

Non opinor.

 

lais:

 

Subsistemus parum.

 

bromia:

 

Lais, iamdudum convivatum te vocat herus. Quin venis?

 

lais:

 

Hem, Bromia, venio.

 

bromia:

 

At iam venisse oportuit.

 

lais:

 

Quid ita? Cedo!

 

bromia:

680

Quia omnes accubant, teque unam abesse indignatur tuus

 

Novicius amator.

 

lais:

 

Quid viri est?

675. ed. I: Certe, demiror - 676. ed. I: domum, - boven 678, ed. I ontbreekt de naam Lais - 678. ed. I: Lais?... herus, quin - 679. ed. I: quid ita? cedo, - 681. ed. I: quid cum; Bolte: Quid eum

[p. 157]

 

syrus:

 

Hierheen? Maar waar is ze dan?

 

lais:

 

Ze komt

 

beslist op óns af.^{675. (771).}

 

syrus:

 

'k Ben bepaald benieuwd wat 't is.

 

lais:

 

Misschien stuurt z'ons naar huis terug, omdat de gast

 

de kosten te bezwaarlijk vindt.

 

syrus:

 

Dat denk ik niet.

 

lais:

 

Laat ons een beetje blijven staan.

 

bromia:

 

Lais, de baas

775

roept je allang aan tafel. Waarom kom je niet?

 

lais:

 

Heus Bromia, ik kom.

 

bromia:

 

Al lang moest je er zijn.

 

lais:

 

Waarom dat? zeg eens op.

 

bromia:

 

Allen zijn al aan tafel.

 

Dat jij alleen ontbreekt ergert je nieuwe minnaar.

 

lais:

 

Wat is het voor een man?

675. (771). Vgl. Terent. Phorm. 964: Ad me adfectant viam.

[p. 158]

tekstkritische noten

 

bromia:

 

Quid eum tibi praedicem

 

Aut laudem, Lais? Dignum, sat scio, te arnica dixeris.^{681. (779).}

 

lais:

 

Recte, Bromia. At desiderio mei num nam vere calet?

 

bromia:

 

Caleat, rogas? Immo ardet te intime.

 

lais:

 

Properemus ocius!

682. ed. I: dignum... dixeris, - 684. ed. I: Caleat rogas? imo ardet te intime, properemus - 687. ed. I: quippe, - 688. ed. I: post, curavit unice, - 689. ed. I: quam,... acciperet, - 690. ed. I: sollicitarier,

681. (779). Vgl. Terent. Eun. 565: Quid ego eius tibi nune faciem praedicem aut laudem?

Actvs III. Scena III.

Eubulus. Pelargus.
Octonarii.

 

eubulus:

685

Proviso, quid rerum gerat Pelargus, quo pacto ferat

 

Absentiam gnati, quem tenere adamat gemitque forsitan

 

Nunc abdicatum, quippe ilium educavit maximo suo

 

Lahore, post curavit unice sperans stabilem fore

 

Voluptatem, quam ex illius praesentia acciperet. Satis

690

Credo, patris ut est ingenium, iam misere sollicitarier

 

Super salute filii. Id viso, modereturne suis

 

Curis nimis auxiis, vere sapientem quod virum decet.

 

pelargus:

 

Parentis quanta sit sollicitudo erga absentem filium,

[p. 159]

 

bromia:

 

Wat zal 'k hem gaan beschrijven

780

of prijzen Lais? Zeker weet 'k dat jij zult zeggen

 

dat hij jouw vriendschap waard is.

 

lais:

 

Mooi zo, Bromia.

 

Maar staat hij van verlangen naar mij echt in vlam?

 

bromia:

 

Of hij in vlam staat, vraag je? 'k Zal het beter zeggen

 

Hij is om jou van binnen vuur.^{684. (784).}

 

lais:

 

Heel gauw er heen dan!

684. (784). Vgl. Terent. Eun. 609: Tanto ocius properemus.

Derde bedrijf. Derde toneel.

Eubulus. Pelargus.
(iambische zesvoeters)

 

eubulus:

alleen)

785

Ik wil gaan zien hoe 't met Pelargus staat, hoe hij^{685. (785).}

 

d'afwezigheid draagt van zijn teerbeminde zoon.

 

Hij zucht allicht, dat hij hem gaan liet, want hij voedde

 

hem op met al zijn ijver, alle zorg was later^{688 vlg. (788 vlg.).}

 

om hem bij uitstek en hij hoopte dat de vreugd,

790

die hij vond in zijn bijzijn onverstoorbaar was.

 

k' Ben overtuigd - zo is een vader immers -, dat hij

 

reeds bitter is bekommerd om zijns zoons geluk.

 

'k Ga zien of hij zijn al te bange zorgen matigt,

 

zoals een waarlijk wijs man toch betaamt te doen.

 

pelargus:

(alleen)

795

Leer maar van mij hoe groot de zorg is van een vader

685. (785). Vgl. Terent. Andr. 957: Proviso, quid agat.

688 vlg. (788 vlg.). Deze gehele passage is te vergelijken met Terent. Hec. 117-119.

[p. 160]

tekstkritische noten

 

Ex me disco. Gnatus quia abdicatus est dudum meus,

 

Non sustinet animus quiescere, quin is sedulo mihi

695

Ob oculos, ob mentem versetur. Absentem euro haud secus,

 

Ac praesentem curavi pridem. Quam vellem Eubulum dari,

 

Cum quo volupe est de absente commentari filio!

 

Sed eccum in tempore ipso advenit. Eubule, salve plurimum!

 

eubulus:

700

O mi Pelarge, non praevideram te. Si vales, bene est;

 

Nam hac gratia ad te ibam, quo, quid valeret animus,

 

discerem.

 

pelargus:

 

Omnes mihi curae coeunt.

 

eubulus:

 

In quo?

 

pelargus:

 

In quo censeas nisi

 

In gnato?

 

eubulus:

 

Num quid audisti de eo, quod nolis, tam cito?

 

pelargus:

 

Nihil. Sed quid valeat, miror.

 

eubulus:

 

Bene equidem spero.

 

pelargus:

 

Utinam!

 

eubulus:

 

Quid est,

705

Quod te sollicitat autem?

696. ed. I: ob mentem, versetur, absentem... secus (zonder komma) - 698. ed. I: est,... filio. - 699. ed. I: plurimum (zonder!) - 700. ed. I: si vales, bene est (zonder;) - 703. ed. I: nobis; Bolte: nolis, - 704. ed. I; Utinam. quid est

[p. 161]

 

om zijn afweez'ge zoon. Omdat mijn kind zo lang al

 

zijn plaats hier prijs gaf, kan mijn hart niet rusten.

 

Gedurig komt hij mij voor d'ogen en gedachten;

 

'k heb om wie ging niet minder zorg dan vroeger

800

om hem die hier was. Zag 'k Eubulus maar weer eens

 

met wie 'k zo pret ig van mijn verre zoon kan praten. -^{697. (801).}

 

Daar zie 'k hem, juist op tijd. Eubulus, hartlijk welkom!

 

eubulus:

 

Pelargus, 'k had e niet gezien. Gaat het je goed?

 

'k Kwam daarom naar je toe, te horen hoe je 't maakte.

 

pelargus:

805

Ik zit vol zorg.

 

eubulus:

 

Om wie?

 

pelargus:

 

Om wie wel anders dacht je,

 

dan om mijn kind.

 

eubulus:

 

Heb je zo snel van hem slecht nieuws?

 

pelargus:

 

Niets, maar de vraag klemt hoe hij 't maakt.

 

eubulus:

 

Ik hoop van goed.

 

pelargus:

 

Was dat maar zo!

 

eubulus:

 

Wat is er, wat ontrust je dan?

697. (801). volupe (volup) adv = genoeglijk, prettig, vooral in: volupest mihi, het is mij een genoegen.

[p. 162]

tekstkritische noten

 

pelargus:

 

Gnatus.

 

eubulus:

 

Minue vero hanc improbam

 

Curam.

 

pelargus:

 

Non possum, Eubule: gnatus est.

 

eubulus:

 

Ut sit, quorsum attinet

 

Te excruciare?^{707. (807).}

 

pelargus:

 

Mihi sic est usus.

 

eubulus:

 

Si istuc certum est tibi

 

Sic facere, abiero.

 

pelargus:

 

Potius, quam te caream, quicquid iusseris,

 

Faciam.

 

eubulus:

 

In primis, quod, scio, tibi videbitur durum, cave

710

Nimium sis sollicitus, quando hinc niliilo meliorem feceris

 

Gnati statum, quin magis, eum fatis totum relinquito^{711. (817).}

 

Curandum, a quorum cura neutiquam exciderit. Nec audias

 

Epicureos, qui contendunt deos nihil mortalia

705. ed. I: minue - 706. ed. I: Eubule,... attinet, - 713. ed. I: contendunt, -

707. (807). Vgl. Terent. Heaut. 80: Mihi sic est usus.

711. (817). eum fatis relinquito. Door het verband krijgt fatis hier een bijzondere zin. Het is in de gedachtegang van Eubulus, die op Gods zorg voor zijn kinderen wijst, zeker niet noodlot. Op grond van dit verband heb ik vertaald voorzienigheid; ook lotsbeschikking zou passen. In deze hele passage loopt wel op drastische wijze de taal der antieke Romeinen en die van de zestiende eeuwse christen dooreen. Vandaar dat diis (720, 729) staat naast de evangelische Deus (723).

[p. 163]

 

pelargus:

 

Mijn kind is 't!

 

eubulus:

 

Matig toch die boze zorg!

 

pelargus:

 

Eubulus,

810

Ik kan het niet, het is mijn kind.

 

eubulus:

 

Goed, maar wat helpt het

 

je zelf te kwellen?

 

pelargus:

 

't Is mijn aard.

 

eubulus:

 

Wil je beslist

 

zo doen, dan ga ik maar.

 

pelargus:

 

Liever dan jou te missen

 

zal 'k alles doen wat jij beveelt.

 

eubulus:

 

Vooreerst dan, hoed je,

 

al weet ik, dat 't je hard schijnt, ál te verontrust

815

te zijn, omdat je zó de toestand van je zoon

 

in niets verbetert. Laat eer alle zorg voor hem

 

aan de voorzienigheid; haar zorg ontvalt hij nooit.

 

Geloof ook niet d'Epicureeërs, die beweren,

 

dat goden om wat sterflijk is zich niet bekommren.

[p. 164]

tekstkritische noten

 

Curare. Melius Homerus, qui τύχην vagam cum nesciat,^{714. (820).}

715

Soli decreto numinis regenda credit omnia.

 

Tu filium tractasti, dum tempus tulit, ut decuit patrem.

 

Nunc amandatus est: feras. Satis pro officio feceris,

 

Aequus si perstet filio animus, de quo quicquid numini

 

Visum est decernere, laudandum fuerit utroque pollice.^{719. (827).}

720

Cum diis quis unquam vel pie pugnavit vel feliciter?

 

Sane, haud vacabis impietatis crimine, si ultra fas tuam

 

Extendas sollicitudinem, quando exitum futuri habet

 

Deus in sua unius manu. Quid hic tantum trepidas miser?

 

An diffidentia tua voles mendacii reum

725

Facere deum, nostri qui curam se suscipere perhibet,

 

Qui capitis nostri etiam pilos omnes in numerato tenet?

 

Ecquem te ipsum facis, ut ex adverso deo responsites?

 

An invides ipsi μοναρχίαν rerum mortalium?

 

Deos quaeso, ut tuam tibi dent mentem.

 

pelargus:

 

Cogis tu quidem

730

Me ire in tuam sententiam. Faciam, ut posthac quietior

 

Sim. Dulcis interim commemoratio fuerit de filio.

 

Homo sum, Eubule. Humani nihil a me est alienum.

714. ed. I: Curare, melius
717. ed. I: est, - 718. ed. I: de quo, - 719. ed. I: Visum est, decernere, laudandum fuerit. Utroque pollice (zonder punt) - 721. ed. I: fas, - 723. ed. I: Deus, -
725. ed. I: Deum.... perhibet? - 727. ed. I: adverso, - 730. ed. I: sententiam, -
731. ed. I: Sim, dulcis - 732. ed. I: quaeso

714. (820). Homerus, qui τύχην vagam.... nesciat. τύχη heeft hier de zin van noodlot als blind toeval. Homerus ziet, volgens Eubulus, alles bestuurd door een wilsbesluit der godheid. Daarbij is weinig gerekend met de είμαρμένη waaraan zelfs Zeus is onderworpen. Gnapheus zal hier putten uit Macrobius, Sat. V, 16: Fortunam Homeris nescire maluit et soli decreto, quem μοῖραν vocat, omnia regenda committit adeo, ut hox vocabulum in nulla parte Homerici voluminis nominetur.

719. (827). utroque pollice eigenlijk met beide duimen. De uitdrukking behoort thuis in een geheel andere sfeer, nl. die van de wedstrijden; utroque pollice laudare betekende iemand prijzen of aanmoedigen door een gebaar waarbij men de duim met de vingers omsloot. Vgl. Horat. Epist. I, 18, 66: Fautor utroque tuum laudabit pollice ludum. In de sfeer van de menselijke houding tegenover Gods beschikking kan men als aequivalent slechts denken aan een zegenend of biddend gebaar.

[p. 165]

820

Beter Homerus: ongestadig lot of toeval

 

kent hij niet, maar gelooft dat alles moet bestuurd

 

door 't wilsbesluit der godheid slechts. Zolang de tijd

 

't verdroeg, heb jij je zoon behandeld, als 't een vader

 

betaamde. Nu liet je hem heen gaan in den vreemde.

825

Je hebt je plicht voldaan, wanneer je ziel volhardt

 

in liefde voor je zoon, maar wat de godheid wil

 

besluiten over hem, dat moet je zeegnend prijzen.

 

Wie streed ooit als eerbiedig schepsel met de goden,

 

of had daarbij geluk? Je blijft beslist niet vrij

830

van de beschuldiging van goddeloosheid, als je

 

je zorgen uitbreidt verder dan 't je toekomt, immers,

 

alleen God zelf heeft in zijn band d'afloop der toekomst.

 

Wat, arme kerel, ben j'in deze zaak zozeer beangst?

 

Wil je door jouw geloof-tekort soms God beschuld'gen

835

van leugen, daar Hij immers staande houdt de zorg

 

voor ons op zich te nemen, God die van ons hoofd^{726. (836/7).}

 

de haren alle telt? Wie maak jij van je zelf,

 

dat jij van tegenover twisten zoudt met God?^{727. (838).}

 

Benijd je hem 't alleen-bestuur van heel de schepping?^{728/9. (839/40).}

840

Ik bid de goden, je bezinning te hergeven!

 

pelargus:

 

Jij dringt mij om te denke' als jij. Ik zal mijn krachten

 

inspannen om voortaan gelatener te zijn,

 

't Herdenken van mijn kind zal ondertussen zoet zijn.

 

Eubulus, 'k ben een mens, niets menslijks is mij vreemd!^{732. (844).}

726. (836/7). Aanhaling uit Matth. 10:30.

727. (838). herinnert aan Paldus' brief aan de Romeinen 9:20 in de Vulgata-tekst: O homo, tu quis es, qui respondeas deo.

728/9. (839/40). Merkwaardig voor het dooreenlopen der sferen is het noemen van Gods μοναρχία over de schepping en onmiddellijk daarop: deos quaeso.

732. (844). Het bekende vs. uit Terent. Heaut. 77: homo sum, humani nil a me alienum puto.

[p. 166]

tekstkritische noten

 

eubulus:

 

Quaeso, vide,

 

Ne stulto adfectu exhinc gnatum prosequare, quem quidem putes^{733. (846).}

 

Zelum illi debitum, cum sint, nolo erres, adfectus mali

735

Recti specie commendati, unde exspectes non nisi noxiam

 

Imposturam. Verum gnatus quid dicebat novissimum?

 

pelargus:

 

Duobus verbis iussit me longum valere.

 

eubulus:

 

Quid ampluis

 

pelargus:

 

Nihil.

 

eubulus:

 

Num tristis abiit?

 

pelargus:

 

Immo laetus, Eubule. Hinc mihi

 

Lacrimas excussit ille, qui tam frigidus erat in pattern.

 

eubulus:

740

Ita comparatum est natura, ut virtutem praesentem minus

 

Animadvertamus, sublatam vero ex oculis mox invidi

 

Quaeramus. Quod gnatus minus videt per adulescentiam

 

Et consulit parum, aetas id correxerit, quando malo

 

Accepto stultus sapiet. Quid valetudo det commodi,

733. ed. I: affectum; Bolte: adfectu - 735. ed. I: commendari; Bolte: commendati... exspectes, - 737. ed. I: quid - 738. ed. I: Imo laetus Eubule, hinc - 739. ed. I: excussit, - 742. ed. I: Quaeramus, quod... videt,

733. (846). Vgl. Cicero Tusc. Disp. 3: stulto quoque adfectu filium amat, qui plus aequo illi indiget.

[p. 167]

 

eubulus:

845

Zie toe, ik bid je, dat je niet van nu je zoon

 

vervolgt met dwaze liefde, die je zelf wel houdt

 

voor ijver hem gewijd. Want - 'k wil niet dat je dwaalt -,

 

slechte gevoelens zijn door schijn van goed aantrekklijk.

 

En van die ijver kun je anders niets verwachten

850

dan schaadhjke ontgoocheling. Maar zeg, wat waren

 

de laatste woorden van je zoon?

 

pelargus:

 

Slechts met twee woorden

 

zei hij vaarwel voor lange tijd.

 

eubulus:

 

En verder?

 

pelargus:

 

Niets!

 

eubulus:

 

Hij ging toch niet bedroefd?

 

pelargus:

 

Nee, vrolijk. Juist daardoor

 

schoten mij tranen in de ogen, dat een zoon^{739. (854).}

855

zo koud was voor zijn vader.^{740. (855/6).}

 

eubulus:

 

Zó is de natuur,

 

dat we geen aandacht hebben voor d'aanweez'ge deugd,

 

maar haar jaloers gaan zoeken als ze uit het oog ging.

 

Wat nu jouw zoon door zijn nog jong-zijn minder inziet,^{742. (858).}

 

te weinig overlegt, dat be ,ert met de jaren,

860

wanneer de dwaas door slechte ervaring wijs wordt.

739. (854). Vgl. Terent. Heaut. 167: Lacrimas excussit mihi.

740. (855/6). Vgl. Horat. Carm. III, 24, 31: Virtutem incolumem odimus, sublatam ex oculis quaerimus invidi.

742. (858). Vgl. Terent. Adelph. 992: quae vos propter adulescentiam/Minus videtis.

[p. 168]

tekstkritische noten

745

Aegrotus post intelliget. Nunc ilium paenitet sui.

 

Nimis impense liber cupivit esse; quod hic erret modo,

 

Posterius sentiet, cum ad te confugiet, naufragus velut

 

In tutum portum. Id quod futurum ominor.^{748/9. (866/7).}

 

pelargus:

 

Au, mi Eubule, metuo

 

Ab omine.

 

eubulus:

 

Nihil est, quod metuas; si istuc eveniat, locus

750

Esto misericordiae.

 

pelargus:

 

Non usus veniet, spero.

 

eubulus:

 

Spero item

 

Ergo hercle. Neque eo dico, quod quicquam ilium senserim mali

 

Dedisse, sed, si quid, ne quid. Quae eius sit aetas, pervides:

 

In pessima sequax est et in malum propendet pectore

 

Toto, idque maxime, dum consiliis suis relinquitur.

755

Quid enim valet, quod in eo est optimum? Malum illud sonticum,

 

Quod πρωτοπλάστους perdidit patres, vitiavit item istius

 

Mentem, quo non potest non sollicitarier ad cupidines

 

Malas, quas et pro consilio Philauti studeat exsequi,

 

Nisi praesens adsit corrector, qui hunc ad meliora provocet.

746. ed. I: esse, - 747. ed. I: naufragus, - 749. ed. I: Nihil est quod metuas, - 750. ed. I: spero - 752. ed. I: quae... pervides, - 755. ed. I: malum.. sonticum (zonder komma) - 756. ed. I: πρωθόπλάστονς... patres (zonder komma) - 758. ed. I: exsequi (zonder komma)

748/9. (866/7). metuo ab omine, ik heb angst op grond van het voorteken. Een slecht voorteken hoorde Pelargus blijkbaar in het beeld van de schipbreuk. Typisch voor zijn vaderliefde is dat het beeld van die schippreuk meer vat op hem heeft dan dat van het binnenkomen in veilige haven.

[p. 169]

 

Wat voordeel de gezondheid biedt, doorzien we later

 

pas als we ziek zijn, dan berouwt ons d'eigen blindheid.

 

Te sterk zocht hij de vrijheid: hoe hij daarin dwaalt,

 

zal hij pas later merken, als hij na de schipbreuk

865

tot jou als naar de veilge haven vlucht. 'k Voorspel je

 

dat 't zo gebeurt.

 

pelargus:

 

Ach, lieve vriend, de vrees bekruipt me

 

bij dat voorteken.

 

eubulus:

 

Maar er is geen grond voor vrees!

 

Loopt 't hierop uit, geef dan barmhartigheid haar plaats.

 

pelargus:

 

'k Hoop dat het nooit gebeurt.^{750 vlg. (869 vlg.).}

 

eubulus:

 

Mijn hemel, 'k hoop dat ook.

870

En 'k zeg dit niet hierom, dat ik bemerkt zou hebben

 

dat hij zich slecht betoonde. Hoe 't daarmee ook sta,

 

je kent zijn leeftijd, ze volgt graag het slechtste na,

 

ze neigt met 't hele hart naar 't slechte en dat te meer,

 

zolang z'aan eigen oordeel over wordt gelaten.

875

Want wat vermag zelfs 't edelst deel van zijn natuur?^{755 vlg. (875 vlg.).}

 

't Gevaarlijk kwaad dat onze eerstgeschapen vaadren

 

verdierf, schond ook zijn geest; zo moet hij wel de prikkel

 

volgen der boze lusten, die hij gretig najaagt,

 

volgens Philautus' raad, tenzij een sterke daar is,

880

die 't kromme recht buigt en hem roept tot beetre daden.

750 vlg. (869 vlg.). Vgl. Terent. Heaut. 553 etc.: Non usus veniet, spero. Spero hercle ego quoque/Neque eo nunc dico, quod quicquam illum senserim/Sed siquid, nequid: quae sit eius aetas, vides.

755 vlg. (875 vlg.). Een duidelijke uitspraak over de door erfschuld tot geen goed meer bekwame mens. πρωτοπλάστους (in de eerste editie zette de drukker πρωθόπλαστονς) de eerstgevormden, een aanduiding die blijkbaar door Clemens van Alexandrië gebruikt is voor Adam en Eva (vgl. Stephanus: Protoplastus, Primo formatus. Unde et Adam protoplastus dictus est.).

[p. 170]

tekstkritische noten

760

Si nescis: optimus ille corrector deus est, cuius manus

 

Moderatur omnia et in quo, ut summatim dicam, omnes^{761/2. (883).}

 

vivimus,

 

Movemur et sumus, cum sit solus rerum omnium arbiter.

 

pelargus:

 

Credo, Eubule, omnia haec tam vere quam studiose orarier:

 

Quod de Pericle ferunt, Suadela in labiis sessitat tuis.^{764. (887).}

765

Cuperem quidem in totum curam gnati exsulantis ponere,

 

Modo possem.

 

eubulus:

 

Fidenti sperata cedunt. Sed nunquid aliud

 

Me vis, Pelarge?

 

pelargus:

 

Ut ad nos devertas, Eubule piissime.

 

eubulus:

 

Quando istuc vis, fiat: nolo ullum in me tibi claudi commodum.

760. ed. I: nescis,... est. - - 763. ed. I: orarier, - 764. ed. I: ferunt (zonder komma) - boven 769. ed. I: Katalecticoi - 769. ed. I: laboribus. - 770. ed. I: culina,

761/2. (883). citaat uit Acta Apost. 17:28.

764. (887). Suadela in labiis sessitat. Gnapheus zal de mededeling over Pericles óf van Erasmus hebben, óf direct uit Cicero (Brutus XV). In Erasmus' Ciceronianus las hij: ut plerique de te praedicarent, quod olim de Pericle dictum est, Suadelam in tuis sessitare labris.

Actvs III. Scena IV.

Bromia. Syrus.
Trochaici ϰαταληϰτιϰοί.

 

bromia:

 

Gaudeo me defunctam istius cenae laboribus,

770

Tam negotiosa mihi fuit culina. Postulem,

[p. 171]

 

Je weet 't, die opperste verbeteraar is God

 

die alles met zijn wil regeert en - 'k vat hier samen -

 

in wien wij allen leven, ons bewegen, zijn,

 

daar hij alleen beschikker is van alle dingen.

 

pelargus:

885

'k Geloof Eubulus, dat je even waar als vurig

 

dit alles uitsprak. Wat men zei van Pericles

 

past jou: de Overreding zetelt op je lippen.

 

'k Zou graag de zorgen om mijn kind in ballingschap

 

geheel afleggen, als 'k maar kon.

 

eubulus:

 

Wie durft geloven,

890

die ziet zijn hoop vervuld. Maar wenst ge nog wat anders

 

van mij Pelargus?

 

pelargus:

 

Dat jij, allertrouwste vriend,

 

bij ons je intrek neemt.

 

eubulus:

 

Goed, als je dat verlangt.

 

Geen kans, dat ik je helpen kan, wil ik áfsnijden.^{768. (893).}

768. (893). Vgl. Terent. Andria 573: Nolo tibi ullum commodum in me claudier.

Derde bedrijf. Vierde toneel.

Bromia. Syrus.
(trochaeisch)

 

bromia:

 

Fijn, dat 't werk voor deze maaltijd klaar is.

895

Wat een drukte in die keuken. Mocht het,

[p. 172]

tekstkritische noten

 

Si liceret, me oppido lassam refocillare. Sed^{771. (896).}

 

Quid Syrus petitum veniat, miror, cum bellaria^{772. (898).}

 

Intro inlata sint. Ecquid fit in cenaculo, Syre?

 

syrus:

 

Quid fiat, rogas? Cena dubia sese explent atque item

775

Proluti vino sedent convivae; solus Pamphagus

 

Ieiunas praetendit fauces, quas vix tandem compleat:

 

Ventri avaro donat omnia.

 

bromia:

 

Credo, nil novum facit.

 

Nam πολνφάγος est, si quisquam alius. At hospes quid rei

 

Gerit? An non in raram Laidis formam intentus stupet?

 

syrus:

780

Immo ait nescire se, quo pacto amoris sumpserit

 

Satietatem.

 

bromia:

 

Amor nec consilium nec ullum habet modum.

 

syrus:

 

Vin, tibi beneficium praestem, Bromia?

 

bromia:

 

Maxime.

772. ed. I: sint? - 773. ed. I: Ecquid, - 774. ed. I: cena - 775. ed. I: convivae, - 776. ed. I: compleat, - 777. ed. I: credo - 779. ed. I: an - 780. ed. I: Imo - 782. ed. I: Vin (zonder komma)

771. (896). oppido hier als versterkend adverb. te verbinden met lassam: hondsmoe, vgl. Terent. Hec. 238: Lassam oppido aibant tum esse.

772. (898). bellaria = nagerecht, dessert (vruchten, gebak, noten enz.).

[p. 173]

 

graag zou 'k, hondsmoe als ik ben, mezelf nu

 

wat opwarmen,

(ze ziet Syrus binnenkomen)

Wat komt Syrus zoeken?

 

Wonderlijk! 't Dessert is toch al binnen.

 

Syrus, zeg hoe gaat het in de zaal?

 

syrus:

900

Hoe het gaat? Ze stoppen zich daar vol

 

weten niet wat maar te kiezen; dronken^{774. (901).}

 

zitten alle gasten. Pamphagus alleen

 

wendt een nuchtre muil voor, die hij nauwlijks

 

eindlijk vult, zijn gierge buik krijgt alles.

 

bromia:

905

Dat geloof ik, zo doet hij niets nieuws;

 

'n veelvraat is hij immers als geen ander.

 

Maar wat doet de vreemdling? Zeker staart hij

 

stom naar die bijzonder mooie Lais?

 

syrus:

 

Sterker, hij beweert geen kans te zien^{780. (909/10).}

910

zat te worden van de liefde.

 

bromia:

 

Ach de liefde

 

kent geen overleg en heeft geen maat.^{781. (911).}

 

syrus:

 

Mag 'k je een pleizier doen Bromiatje?

 

bromia:

 

Graag.

774. (901). cena dubia sese explent. De betekenis van dubia blijkt uit Terent. Phormio 342: (Phormio:) Coena dubia apponitur. (Geta:) Quid istuc verbi est? (Ph:) Ubi tu dubites, quid sumas potissimum.

780. (909/10). Vgl. Terent. Phormio 834: Quo pacto satietatem amoris ait se veile absumere.

781. (911). Vgl. Terent. Eun. 57: Quae res in se neque consilium neque modum/Habet ullum.

[p. 174]

tekstkritische noten

 

syrus:

 

Vide,

 

Quid tibi hoc villi sapiat.^{783. (913).}

 

bromia:

 

Hem, βρόμιον est.

 

syrus:

 

Bibe largius!

 

bromia:

 

Ha, ha! Nunquam, quod sciam, vinum bibi meracius.

785

Hem Syre, vicissim dabo me tibi, quando usus postulat.

 

syrus:

 

Postulat nunc et locus et res ipsa et usus.

 

bromia:

 

Qui, Syre?

 

syrus:

 

Non te clam est, quam parce hic obsonetur, dum quaestus iacet.

 

bromia:

 

Scilicet.

 

syrus:

 

Nunc contigit, cuius praesentia menstruum

 

Nobis commeatum commode reponat.

 

bromia:

 

Edoce,

790

Unde id fiat.

783. ed. I: bromium... bibe largius. - 784. ed. I: Ha, ha. numquam quod sciam bibi meracius (zonder punt) - 785. ed. I: postulat (zonder punt) - 786. ed. I: Postulat nunc, et locus, et res ipsa,... qui - 790. ed. I: fiat?

783. (913). villum, demin. van vinum: een beetje wijn.

[p. 175]

 

syrus:

 

Nou kijk eens hoe dit wijntje smaakt.

 

bromia:

(drinkend)

 

Nou dat 's bromium, echt nat van Bacchus.^{783. (914).}

 

syrus:

915

Drink wat flinker.

 

bromia:

 

Há! zover 'k kan nagaan,

 

dronk ik nooit een ongemengder wijntje.

 

'k Zal voor jou op mijn beurt klaar staan, Syrus,^{785. (917).}

 

als ons voordeel er om vraagt.

 

syrus:

 

Dat vragen

 

nu de plaats, de zaak zelf, ook ons voordeel.

 

bromia:

920

Hoe dan Syrus?

 

syrus:

 

Nu, 't ontgaat toch jou niet,

 

wat een zuinig kostje men hier nuttigt,

 

als de winst op 't dieptepunt is.

 

bromia:

 

Nee, allicht!

 

syrus:

 

Nu viel hij hier binnen, wiens verblijf

 

ons gemakklijk voorraad voor een maand schaft.

 

bromia:

925

Leg me 's uit hoe dat dan moet gebeuren.

783. (914). βρομίον De woordspeling met de naam Bromia is onvertaalbaar. Bromius is een bijnaam van Bacchus. Om de woordspeling te handhaven, koos ik dus een omschrijving: ‘bromium, echt nat van Bacchus’.

785. (917). vicissim dabo me tibi eig.: ik zal op mijn beurt mij aan jou geven, vgl. Terent. Heaut. 688: Da te mihi vicissim.

[p. 176]

tekstkritische noten

 

syrus:

 

Si coniuncta opera penum nos clanculum

 

Egeramus.^{790. (926).}

 

bromia:

 

Vah, consilium callidum, si verbera

 

Lucri facere a Pamphago velimus.^{792. (929).}

 

syrus:

 

Abi sis stultula!

 

Carptim singulas dapes truncabimus, ne sentiat.

 

bromia:

 

Vulpes annosa laqueis, ne erres, capi haud ullis potest.

795

Tum, quam iracundus, quam plagosus sit Pamphagus, scio,

 

Praesertim, si eum tentes praeda fraudare escaria.

 

Ob dapes surreptas ille caelum terrae misceat,

 

Nec bolum cani famelico haud unquam tuto auferes.

 

Proin cave, ne ullum tuo tibi iumento accersas malum,

800

Si sapis. Sed heus, tibi autem!

 

syrus:

 

Nam quid est?

 

bromia:

 

Quid? Respice!

 

Lais una cum hospite intervenit.

792. ed. I: abi - 793. ed. I: stultula is misdrukt; leesbaar is slechts stu en de onderste helft der overige letters; waarschijnlijk stond er geen leesteken achter. - 797. ed. I: surreptas,... misceat. - 798. ed. I: haud; Bolte: haud - 798. ed. I: auferes (zonder punt) - 800. ed. I: Sed heus? tibi autem. Nam quid est. quid respice (zonder!)

790. (926). clanculum, demin. v. clam: stilletjes, vgl. Terent. Eun. 310: Quum in cellulam ad te patris penum omnem congerebam clanculum.

792. (929). Abi sis, stultula, vgl. Terent. Phormio 59: Abi sis, insciens. (sis = si vis).

[p. 177]

 

syrus:

 

Als we samen stilletjes de voorraad

 

buitenslepen.

 

bromia:

 

Bah, een rooftocht houden,

 

'n heel slim plan hoor, als we slaag verlangen

 

van die Pamphagus!

 

syrus:

 

Loop heen, domoortje,

930

plundren gaan we stuk voor stuk een hapje

 

dat hij niets bemerkt.

 

bromia:

 

Vergis je niet man,

 

'n ouwe vos kun j'in geen strikken vangen.^{794. (932).}

 

'k Weet hoe driftig en op slaan verzot

 

Pamphagus is, in 't bijzonder als je

935

tracht zijn etensbuit hem af te stelen.

 

Aarde en hemel brengt die vent in opstand

 

om het kapen van een maal, geen brokje^{798. (937/8).}

 

voor een hongerhond zul je ooit veilig

 

roven. Opgepast dus, als je wijs bent,

940

dat je niet voor broeder ezel eenge^{799. (940).}

 

ramp verwekt. Maar hé, let op ij!

 

syrus:

 

Wat dan?

 

bromia:

 

Wat? Kijk om, de vreemdling saam met Lais

 

komt daar en wij kletsen nog.

794. (932). vulpes annosa.... naar Erasmus: Annosa vulpes haud capitur laqueo.

798. (937/8). nec bolum... auferes. Erasmus citeert bij ‘bolus ereptus e faucibus’ Terent. Heaut 673: Crucior bolum tantum mihi ereptum tam subito e faucibus.

799. (940). Vgl. Plaut, Amphit. 327: Illic homo a me sibi malam rem arcessit iumento suo. Gnapheus dacht bij zijn lastdier (iumentum) niet aan het Franciskaanse ‘broeder ezel’, maar volgde Terentius.

[p. 178]

tekstkritische noten

 

syrus:

 

Enimvero hercule

 

Intempestive hic subsisto, postquam cubitu hos conspicor

 

Surrexisse. Procurramus intro, Bromia!^{803. (946).}

 

bromia:

 

I prae, sequar.

803. ed. I: Surrexisse, procurramus intro Bromia. I, prae, sequar - 804. ed. I: dum, pauci - 806. ed. I: repotia, prodeambulabimus - 807. ed. I: puta, nihil.... manda

803. (946). Vgl. Terent. Andr. 171: I prae, sequor.

Actvs III. Scena V.

Acolastus. Syrus. Lais.
Senarii, septenarii et odonarii.

 

acolastus:

 

Hem servule, quisquis es, ades dum! Paucis te volo.

 

syrus:

805

Quid me vult hospes magnificus?

 

acolastus:

 

Ut, dum siet tempus, voces

 

Nos ad repotia. Prodeambulabimus istic interim.

 

syrus:

 

Factum puta! Nihil aliud vis?

 

lais:

 

Manda, lectum ut dapsilem

 

Concinnet.

[p. 179]

 

syrus:

 

Mijn hemel!

 

'k Sta hier veel te laat, nu 'k zie dat zij al

945

opgestaan zijn van het rustbed; Bromia!

 

gauw naar binnen!

 

bromia:

 

Ga jij voor, ik volg wel.

Derde bedrijf. Vijfde toneel.

Acolastus. Syrus. Lais.
(iambische zesvoeters)

 

acolastus:

 

Hé slaafje, wie je zijn mag, kom eens hier, ik wou^{804. (947).}

 

je even spreken.

 

syrus:

 

Wat verlangt u machtig heer,

 

van mij?

 

acolastus:

 

Dat jij, wanneer het tijd is, ons komt roepen

950

voor 't drinkgelag na 't maal; wij wandlen ondertussen^{806. (950).}

 

hier op en neer.

 

syrus:

 

Als u niet méér wilt, 't zal gebeuren.

 

lais:

 

Beveel hem om een rijk bed klaar te maken.

804. (947). Vgl. Terent. Andr. 28: Adesdum: paucis te volo.

806. (950). repotia. De juiste zin in ons verband is niet duidelijk. Horatius (Sat. II, 2, 59/60) gebruikt het in de zin van ‘nabruiloft’ maaltijd of drinkgelag op de dag na de bruiloft ten huize van de nieuwe echtgenoot (volgens de verklaring van Festus bij Stephanus). Op onze plaats is blijkbaar sprake van een feestelijk drinkgelag, dat, na een pauze, op de maaltijd volgt, maar, naar de voorstelling aan het eind van dit toneel te oordelen, is er alleen een samenzijn der beide gelieven bedoeld.

[p. 180]

tekstkritische noten

 

acolastus:

 

Heus, genialem insterni lectulum

 

Dehinc curato sodes, puer!

 

syrus:

 

Curabitur promptissime.

 

acolastus:

810

Non possum, quin te amplectar, mea vita, mea voluptas

 

unica.

 

lais:

 

Amplectere libens, animule mi Acolaste!

 

acolastus:

 

Nunc iuvat

 

Demum vivere, nunc deleo ex animo omnes aegritudines,

 

Postquam, o faciem pulchram, te contigit videre et adloqui,

 

Adesse in unis aedibus cibumque una capere.

815

Da mihi suavium, si amas me, delicium meum!

 

lais:

 

Immo vel decern, ocelle mi.

 

acolastus:

 

O libentias vitae, o deum

 

Voluptates! Quam vernant, quam lenocinantur omnia,

 

Quae in te et quae circum te video! Digna es, cui bene

 

faxim libens.

 

Quidquid possideo, tuum est.

 

lais:

 

Habeo pol gratiam tibi,

820

Passercule mi.

809. ed. I: puer? - 811. ed. I: Acolaste. - 812. ed. I: aegritudinis (zonder punt) - 815. ed. I: meum. - 816. ed. I: Imò - 817. ed. I: Voluptates? - 818. ed. I: video, digna.... libens (zonder punt) - 820. ed. I: quicquid

[p. 181]

 

acolastus:

 

Hé knaap,

 

zorg, wil je, dat een prachtig bruidsbed wordt gespreid

 

van nu af aan.

 

syrus:

 

Er wordt onmiddlijk voor gezorgd.

 

acolastus:

955

Ach, lieve Lais, 'k kan niet anders dan j'omarmen,

 

mijn een'ge vreugd!

 

lais:

 

Omhels me, naar 't je lust, mijn hartje.

 

acolastus:

 

Nu eindlijk is het heerlijk om te leven, nu

 

jaag 'k alle kommer uit mijn hart, nu 't mij te beurt valt^{812. (958).}

 

jouw mooi gelaat te zien, met jou te spreken, samen^{813/14. (959/60).}

960

met jou te zijn binnen één huis, samen te eten.

 

Geef me een kus, mijn lievling, als je mij bemint.

 

lais:

 

Eén? Nee wel tien mijn schat.

 

acolastus:

 

O wellust van het leven,

 

o goddelijke lust! Hoe bloeiend, hoe verlokkend

 

is alles wat ik in je en wat ik om je zie!

965

Jij bent het waard, dat ik je weldoe en met vreugde;^{818. (965).}

 

al wat ik heb, is 't jouwe.

 

lais:

 

Ik ben je heus heel dankbaar

 

mijn musjelief!

812. (958). Vgl. Terent. Eunuch. 296: o faciem Pulchram: deleo omnis dehinc ex animo mulieres.

813/14. (959/60). Vgl. Terent. Eunuch. 367: Videbit, conloquetur, aderit una in unis aedibus, Cibum non numquam capiet cum ea.

818. (965). Vgl. Terent. Adelph. 886: tibi lubens bene faxim.

[p. 182]

tekstkritische noten

 

acolastus:

 

Nunquid poscis? Quidquid id est, dabo. Vis aureum

 

Spinter, vis flammeum, vis armillas? Dabo.

 

lais:

 

Nihil

 

Horum volo.^{822. (972).}

 

acolastus:

 

Vis aurum?

 

lais:

 

Torquem istum, mea mentula.

 

acolastus:

 

Et istuc et, si amplius optes quicquam dari, dabitur. Mihi

 

Enim negare amicae quidpiam religio est maxima.

825

En accipe torquem hunc, aptandum collo tuo tornatili!

 

lais:

 

Hem, mi dulcis pusio, quid iam? Satin placeo tibi?

 

acolastus:

 

Tune? Etiamsi nihil adiumenti ad pulchritudinem siet,

 

Forma Venerem exsuperas ipsam. Quid quod, Lais mea, rogo?

 

lais:

 

Quid,

 

Acolaste?

 

acolastus:

 

Num me ames?

821. ed. I: dabo - 825. ed. I: tornatili. - 826. ed. I: satin - 827. ed. I: etiamsi... siet (zonder punt) - 828. ed. I: quid quod (zonder komma)... rogo.

822. (972). mea mentula mentula betekent eigenl. phallus; mogelijk gebruikt Gnapheus het als vleinaam woordspelend met het demin, van 't Latijnse mens, zoals hij Lais ook animulus en corculum laat zeggen.

[p. 183]

 

acolastus:

 

Wil je niets vragen? Wat het zij,

 

ik geef het. Wil j'een gouden armband of een sluier

 

van vlammend rood, of braceletten? 'k Geef het.

 

lais:

970

Niets van dat alles.

 

acolastus:

 

Wil je goud dan?

 

lais:

 

'k Wil die keten

 

van jou, mijn lieveling.

 

acolastus:

 

Die krijg je en als je meer

 

begeert, 't wordt je gegeven. Wat ook maar te weigren

 

aan jou, mijn lief, zou zwaar me op 't geweten drukken.

 

Hier, neem mijn keten, pas hem aan je zuivere hals.^{825. (974).}

 

lais:

975

Mijn zoete jongetje, wat nu? Behaag 'k je zo?

 

acolastus:

 

Jij mij? Al werd door niets je schoonheid ondersteund^{827. (976).}

 

Je overtrof in schoonheid Venus zelf. Wat Lais,

 

Wàt wil ik je toch vragen?

 

lais:

 

Wat dan Acolastus?

 

acolastus:

 

Of je me liefhebt?

825. (974). collo tornatili eig. een hals op de draaischijf zuiver afgerond.

827. (976). Vgl. Terent. Phorm. 104: Virgo pulchra et quo magis diceres. Nil aderat adiumenti ad pulchritudinem.

[p. 184]

tekstkritische noten

 

lais:

 

Ludis. Potius me non amem,

830

Quam tibi desit amor. Hoc tam verum crede, quam te vivere.

 

acolastus:

 

Age, credo. Nαί felix ego sum, qui Laidi

 

Placeam! Osculum, mea lux, hoc melle dulcius est. Meus, obsecro,

 

Sis animus, quando ego sum tuus.

 

lais:

 

Certe nullus mihi carior

 

Acolasto.

 

acolastus:

 

Te vicissim amplector pro dimidio animae meae.

835

O molles dactyli, o genae libentes, heia ut elegans

 

Es!

 

lais:

 

Quis te quoque spernat, Veneris catelle?

 

acolastus:

 

At uror intime,

 

O mea festivitas.

 

lais:

 

Locus est, ubi ardorem hunc tuum

 

Exstilles. Quid suspiras, corculum?

 

acolastus:

 

Te, faustitas mea!

 

Tu pol meum mihi iecur ulceras amoribus.

829. ed. I: Ludis? potius.... non amen; Bolte: amem - 830. ed. I: amor, hoc - 832. ed. I: Placeam. Osculum mea lux. Hoc melle dulcius est, meus obsecro (zonder punt) - 833. ed. I: Certe. - 835, ed. I: dactyli. - 836. ed. I: Es..... catellae; Bolte: catelle? - 838. ed. I: te. faustitas mea.

[p. 185]

 

lais:

 

Ach je speelt met mij, 'k Zou liever

980

mezelf niet minnen dan aan jou mijn liefde onthouden.

 

Geloof het me; dit is zo waar als dat je leeft.

 

acolastus:

 

Goed, ik geloof het, O, ik ben gelukkig, ik,

 

dat 'k Lais mag behagen. Nog een kus, mijn licht!

 

Zoeter dan honig is je kus. Ach ik bezweer je:

985

wees míjn ziel, daar ik ben de jouwe!^{832. (985).}

 

lais:

 

'k Weet het zeker

 

geen ziel is dierder mij dan Acolastus is.

(ze kust hem)

 

acolastus:

 

'k Omhels je op mijn beurt als deel van d'eigen ziel.

 

O zachte vingertjes, o blijde wangen! Lais,

 

O kind, wat ben je mooi!^{835. (989).}

 

lais:

 

En jij mijn Venushondje

990

Wie zou dan jou versmaden?

 

acolastus:

 

'k Word verbrand van binnen

 

mijn heerlijk lief.

 

lais:

 

Kom, er is plaats die brand te blussen.

 

Wat zuchtje toch mijn hartje?

 

acolastus:

 

Om jou, al mijn geluk!

 

Ach God, je doet mijn lever pijn van 't liefdesmachten.^{839. (994).}

832. (985). Vgl. Terent. Eunuch. 196: Meus fac sis postremo animus, quando ego sum tuos.

835. (989). Vgl. Terent. Heaut. 1063: Heia ut elegans est!

839. (994). blijkbaar geïnspireerd door Horatius Epist. I, 18, 72: non ancilla tuum iecur ulceret ulla.

[p. 186]

tekstkritische noten

 

syrus:

840

Ita ut iussisti, hospes, toros instruximus.

 

Quando voles, comissatum intro concede. Omnia

 

Sunt apparata.

 

acolastus:

 

Ehodum ad me! Servus tu quidem spectatus es

 

Satis, cui res mea curae sit: cape hoc donarium!

 

syrus:

 

Bonus

 

Hercle es vir et perliberalis. Perpetuo me tibi facis

845

Devinctum hoc beneficio tuo; deos quaeso, ut salvus sies

 

Nobis in multam aetatem. Quam saepe accidunt,

 

Quae non ausis sperare! Furtum meditanti in sinus

 

Inlabitur aurum praeter spem. Salvus sum.

 

acolastus:

 

Iamne imus, meum

 

Nectar, meum mel?

 

lais:

 

Quando vis: nulla in me erit mora.

 

acolastus:

850

Abeamus, hanc solidam noctem consecratum Veneri.

 

lais:

 

Placet.

841. ed. I: commessatum... concede, omnia - 842. ed. I: ad me. - 843. ed. I: sit,.... donarium. - 845. ed. I: tuo, - 847. ed. I: sperare? furtum - 848. ed. I: spem, salvus - 849. ed. I: mel.... vis (zonder:)... mora (zonder punt) - 850. ed. I: placet (zonder punt) - 851. ed. I: nox

[p. 187]

 

syrus:

(opkomend)

 

Wij hebben, heer naar uw bevel 't rustbed gespreid.

995

Ga binnen, als u wilt, voor 't feestgelag, want alles

 

is klaar.^{842. (996).}

 

acolastus:

 

Kom hier jij. Een beproefde knecht ben jij

 

die hart hebt voor mijn zaak. Neem dit presentje.

(geeft een goudstuk)

 

syrus:

 

U bent waarachtig een goed man en heel vrijgevig.

 

Die weldaad maakt m'aan u verknocht voor eeuwig,

1000

Ik bid de goden u tot hoge ouderdom

 

voor ons te sparen.

(voor zichzelf)

Ach hoe dikwijls komt opeens^{846/7. (1001/2).}

 

wat je niet dorst te hopen. 'k Was van plan te stelen,

 

daar glijdt het goud boven verwachting m'in de schoot.

 

Ik ben er boven op!

 

acolastus:

 

Kom gaan we nu, mijn nectar,

1005

mijn honingzoetje?

 

lais:

 

Als je wilt, ik ben gereed.

 

acolastus:

 

Kom, heel de nacht gewijd aan Venus!^{850. (1006).}

 

lais:

 

'k Wil, ik kom.

842. (996). Vgl. Terent. Adelph. 893: profectost servos spectatus satis.

846/7. (1001/2). Vgl. Terent. Phormio 757: Quam saepe forte temere Eveniunt, quae non audias optare!

850. (1006). hanc solidam noctem, solidus, massief, is hier van tijd gebruikt: de gehele, volledige nacht.