Acolastus

Latijnse tekst met Nederlandse vertaling

[p. 100]

Actvs II.

Scena I.

Pantolabus. Pamphagus.
Octonarii omnes.

 

pantolabus:

 

Nαί miser ego sum, qui, quod, edam, quaero et id aegre invenio. Gulam^{361. (390).361. (390).}

 

Habeo extrema fame paene strangulatam, venter inedia

 

Exhaustus est, stomachus latrat, tum pendulae marcent genae.

 

Pol dentes pruriunt, me nullus est ieiuniosior^{364/5. (393/4).}

365

Neque magis effractus fame. Scabri rubigine

 

Dentes, labiaque in cena situ loquuntur me famelicum.^{366. (395/96).}

 

Quare hunc haberem praesentem deum, placaret qui mihi

 

Ventrem iratum. Parasiticae artis gnarum optem dari obviam,

 

Quem sectari liceat, postquam in fumum cineremque versa sunt,

370

Quae possedi, omnia. Vel e flamma non gravarer impiger

 

Cibum petere. O Fortuna, ut nunquam perpetuo bona es! Sed hic

 

Ne est Pamphagus, meo quem iuvi beneficio toties? Is est.

361. (390). Het eerste toneel van het tweede bedrijf is geschreven in octonarii. Om een indruk te behouden van dit meer langademig vers en om niet genoodzaakt te worden in de vertaling een veel groter aantal verzen te gebruiken, koos ik hier niet het vijfvoetig iambische vers, maar het zesvoetige.

361. (390). Vgl. Plaut. Capt. III, 1, 1: Miser homo est, qui ipse sibi quod edit quaerit et id aegre invenit. Het spreekt wel vanzelf dat bij de tafelschuimersfiguren Pantolabus en Pamphagus de reminiscenties aan Terentius en Plautus vele zijn, met name aan Gnatho uit de Eunuchus en met Ergasilus uit de Captivi.
Pantolabus (hij die alles pakt) is een goede naam voor een klaploper. Gnapheus ontleende de naam aan Horat. Satir. I, 8, waar hij vermeld wordt als een van twee scurrae (tafelschuimers), dezelfde term die Gnapheus in zijn lijst van dramatis personae gebruikt. Onze Pantolabus, een verboemeld rijkeluiszoontje is er hier echter, uit nood, pas kort op uit zich bij de schuimers aan te sluiten, die hem vroeger zo geplunderd hadden.

364/5. (393/4). Vgl. Plaut. Amph., 295: dentes pruriunt en Capt. 466: Neque ieiuniosiorem nec magis ecfertum fame vidi.

366. (395/96). Vgl. Ovid., Metam VIII, 804: Labra incana situ, scabrique rubigine dentes. Dit origineel laat er geen twijfel aan bestaan, dat de lezing incana in de eerste Antwerpse editie de juiste is. Palsgrave las incava en Bolte emendeerde onjuist: in cena. Aan Bolte die zo ijverig alle ontleningen aan Latijnse dichters naspeurde is dan ook de plaats in de Metam. ontgaan.

[p. 101]

Tweede bedrijf. Eerste toneel.

Pantolabus. Pamphagus.
(iambische zesvoeters)

 

pantolabus:

390

Ellendig ben ik, 'k zoek naar eten, vind het nauwlijks.

 

Mijn strot stikt door de felle honger, van het vasten

 

staat hol de buik, de maag blaft, wangen hangen slap.

 

Hémel! Mijn tanden jeuken, niemand is zó nuchter,

 

zó van het hongeren kapot. Tanden roest-schilfrig

395

en lippen grauw-verweerd tonen den hongerlijder.

 

Daarom, een helpend god zou zijn, wie deed bedaren^{367. (396).}

 

mijn kwade buik. 'k Wou dat ik iemand tegenkwam

 

knap in de tafelschuimerskunst, die 'k kon nálopen,

 

nu alles wat ik had in rook en as verkeerde.^{369. (399).}

400

Zelfs uit het vuur zou 'k rap graag eten willen halen.^{370/1. (400).}

 

Ach, dat je gunst, Fortuin, nooit duurzaam is! Maar wat,^{371. (401).}

 

is dat niet Pamphagus, die ik zo dikwijls hielp^{373. (402).}

 

met mijn weldaden? Werklijk ja, hij is het zelf!

367. (396). Vgl. Terent. Phorm., 345: Ea qui praebet, non tu hunc habeas plane praesentem deum?
praesens = door zijn tegenwoordigheid (en daardoor onmiddellijk helpend.)

369. (399). Vgl. Horat. Epist. I, 15, 39: omne verterat in fumum et cinerem.

370/1. (400). Vgl. Terent. Eun. 491: E flamma petere te cibum posse arbitror. Met de flamma werd oorspronkelijk het vuur van een lijkverbranding bedoeld, zoals blijkt uit Erasmus' noot bij het adagium e flamma cibum petere, waarbij hij verwijst naar Catullus, Carm. 59: Uxor Meneni, saepe quam in sepulchretis/Vidistis ipso carpere e rogo coenam. Al kende Gnapheus deze aantekening van Erasmus, hij zal het vuur hier wel in algemene zin bedoeld hebben.

371. (401). Vgl. Terent. Hec. 406: O fortuna, ut numquam perpetuo es data (bona)!

373. (402). Pamphagus, hij die alles opeet, weer een typische naam voor een tafelschuimer, die Gnapheus ontleend kan hebben aan Erasmus of onmiddellijk aan Aristoteles' Ethica Nicomacheia, waar althans het adiect. πἀμφαγος gebruikt wordt. In Erasmus Colloquium De Captandis Sacerdotiis treedt echter een personage van deze naam op.

[p. 102]

tekstkritische noten

 

pamphagus:

 

Quis hic novus subsistit hospes? Pantolabus est. Insolens^{373. (404).}

 

Istuc quidem facit. Non possum, quin salutem et conloquar.^{374. (406).}

375

O salve plurimum merito tuo, vir optime!^{375/6. (407).}

 

pantolabus:

 

Pamphage,

 

Salve plus millies!^{376. (408).}

 

pamphagus:

 

Quid hic negotii tibi? An venis

 

Obsonatum ad forum cuppedinis? Atqui ea est provincia^{377. (409).}

 

Parasitorum.

 

pantolabus:

 

Memini. Sed eo res rediit, ut transcurso opus

 

Mihi sit ad ordinem vestrum.

 

pamphagus:

 

Ad nostrum ordinem? Quid audio?

 

pantolabus:

380

Sic fors fert.

 

pamphagus:

 

Sed turpe est nimis a bubus ad asinos transcendere.

374. ed. I: possum. - 375. ed. I: optime. - 376. ed. I: millies. - 377. ed. I: Cuppedinis - 379. ed. I: ordinem quid

373. (404). Vgl. Vergil. Aen. IV, 10: Quis novus hic nostris successit sedibus hospes?

374. (406). Vgl. Terent. Adelph. 446: Operiam hominem hic, ut salutem et colloquar.

375/6. (407). salve de oorspronkelijke betekenis als heilwens speelt hier nog door de verzwakte als eenvoudige groet heen, wat weergegeven is door de dubbele vertaling: dag... 't ga je goed!

376. (408). Vgl. Terent. Andria V, 2, 8: Quid istic tibi negoti est?

377. (409). forum cuppedinis. In de eerste, Antwerpse editie staat Cuppedinis. De naam van het marktplein te Rome is nl. niet alleen een aanduiding van de koopwaar (markt der lust, vgl. cuppedia = lekkernijen); volgens Varro, aangehaald door Donatus in de commentaar op Terent. Eun. 256, zou het plein zijn naam hebben gekregen van Numerius Equitius Cupes, die er gewoond had. In ieder geval bedoelt Gnapheus de markt der fijne spijzen, waar dan ook de parasieten kwamen om voor hun beschermer in te kopen. Vgl. bij de verwondering van Pamphagus hier Pantolabus te treffen. Plaut. Capt. III, 1, 14: Ipsi obsonant, quae parasitorum ante erat provincia. Pamphagus vermoedt dus voorlopig met ergernis, dat Pantolabus, als een soort onderkruiper zelf komt inkopen.
provincia, tegelijk locaal en overdracht.: het domein, waarop de ambtsbezigheden (der parasieten) betrekking hebben.

[p. 103]

 

pamphagus:

 

Wie is die ongewone gast, die daar blijft staan?

405

Pantolabus! Die is dat werkje niet gewoon.

 

Ik kan niet anders dan hem groeten en aanspreken.

 

Dag beste kerel! 't Ga je goed, want jij verdient het.

 

pantolabus:

 

Ik wens 't jou duizendvoud

 

pamphagus:

 

Wat heb je hier te doen?

 

Kom je op de lekkernijenmarkt voor het dessert?

410

Maar dat is 't rijk der tafelschuimers.

 

pantolabus:

 

Ja dat weet ik,

 

Maar 't kwam met mij zover, dat ik moet overlopen

 

tot jullie soort.^{379. (412).}

 

pamphagus:

 

Wat hoor 'k, tot onze soort?

 

pantolabus:

 

Zo staat het.

 

pamphagus:

 

Maar dat is toch te erg, dé ossen voor de ezels^{380. (413).}

 

te wisslen.

379. (412). ad ordinem vestrum, ordo is hier eigenlijk onvertaalbaar. Het duidt wel aan een bepaald slag of soort (vgl. in de volgende regel de ossen en de ezels), maar heeft tegelijk de betekenis van rang en stand. Men zou, gezien het vervolg, waar van Pantolabus een proefstuk geëist wordt, gilde willen vertalen, waaraan Gnapheus zeker dacht, maar voor de ossen en ezels is dat woord hier nog te zwaar.

380. (413). Vgl. Plaut. Aulul. 235: Hoc magnumst periclum ab asinis ad boves transcendere. Hier gaat het overlopen in tegenovergestelde richting. Erasmus omschrijft in zijn Adagia ab asinis ad boves transcendere door: ex humiliore conditione ad ditiorum partes transire. Pantolabus zakt dus in Pamphagus oog juist af van de rijken naar de berooiden.

[p. 104]

tekstkritische noten

 

pantolabus:

 

Ut sit. Durum telum necessitas.^{381. (414).}

 

pamphagus:

 

Nihilne est ampluis

 

Rei?

 

pantolabus:

 

Nihil quicquam; abligurivi omnia. Hinc memet foro

 

Subducens lateo domi hunc totum mensem, ibi vappam

 

bibo, panem

 

Atrum voro, inedia ringor, cochlearum instar, vivens miser.

 

pamphagus:

385

O me ter felicem, cui tam acre bellum cum penia haud fuit,

 

Qui suetus sum ut mures alienum semper adrodere cibum.

 

Quid? An non te piget tam acerbae sortis?

 

pantolabus:

 

Non tantum quidem

 

Pigeret, si modo tuam disciplinam nunc sectarier

 

Liceret.

 

pamphagus:

 

Forsitan liceret, si potis esses adsequi.

 

pantolabus:

390

Conarer, ut possem, Pamphage; venter, magister ingeni,

 

Meos conatus iuverit.

382. ed. I: quicquam (zonder;) - 385. ed. I: fuit. - 387. ed. I: Quid an... sortis (zonder?) - 389. ed. I: Liceret, - 390. ed. I: Pamphage,.... ingeni.

381. (414). Durum telum necessitas. Gnapheus ontleent de wending wel weer aan Erasmus, die bij Necessitas geeft: ingens telum necessitas. Als dit adagium inderdaad teruggaat op Livius IV, 28, 5: Necessitate, quae ultimum et maximum telum est, superiores estis, zal men aan moeten vullen est en niet bijv. adhibet. Dus: de nood is een geweldig wapen. In ons verband moet de betekenis echter zijn: de nood kiest harde wapens, d.w.z. de nood drijft mij er toe de strijd voor het bestaan op te nemen met de wapens der schuimers.

[p. 105]

 

pantolabus:

 

Mooglijk, maar de nood kiest harde wapens.

 

pamphagus:

415

Héb je dan niets meer?^{382. (415).}

 

pantolabus:

 

Niets, 'k heb alles opgesnoept,

 

'k mijd daarom 't net publiek, 'k zit al een maand in huis

 

ik drink verschaalde wijn, ik vreet alleen zwart brood,^{383/4. (417/18).}

 

ik grom van honger, 'k leef ellendig als een slak.

 

pamphagus:

 

Wat prijs 'k mezelf driewerf gelukkig, dat ik nooit

420

zo bitter met de armoe streed, ik ben gewoon

 

steeds als de muizen aan een anders spijs te knagen.^{386. (421).}

 

Maar zeg, verdriet je 't niet, dat zuur bestaan?

 

pantolabus:

 

't Zou minder

 

verdrieten mij, als ik jouw onderwijs mocht volgen.

 

pamphagus:

 

Dat mocht misschien, als je in staat was 't te verstaan.

 

pantolabus:

425

Ik zou proberen het te kunnen Pamphagus; de maag,^{390. (425).}

 

de meester van 't verstand, zou m'in mijn pogen helpen.

382. (415). abligurire, eig. aflikken, zo ook Terent. Eun. 235: patri qui abligurierat bona. Wij zouden nu zeggen: opsouperen.

383/4. (417/18). De passage herinnert sterk aan de klachten van Ergasilus in de Captivi, bijv. aldaar I, 1, 12-15: Quasi quom caletur, cocleae in occulto latent/Suo sibi suco vivunt, ros si non cadit/Item parasiti rebus prolatis latent/ In occulto miseri, victitant suco suo. Het thuis zitten en zwart brood slokken vindt men ook bij Terent. Eun. 939, waar het brood nog gesopt wordt in jus van de vorige dag (ex hesterno iure).

386. (421). Vgl. Plaut. Capt. 75: Quasi mures semper edimus alienum cibum.

390. (425). Vgl. Persius prol. 10: magister artis ingenique largitor venter.

[p. 106]

tekstkritische noten

 

pamphagus:

 

Sed nescio, quam feliciter.

 

pantolabus:

 

Hem, me vide, ut prolixe agis! Rape me sodes, collegio^{392 vlg. (428 vlg.).}

 

Tuo inauctorandum, rape, postquam nullam plane artem

 

calleo,

 

Qua possim vivere οἰϰόσιτς.

 

pamphagus:

 

Au, non sunt inlotis sacra haec

395

Manibus tractanda.

 

pantolabus:

 

Satisne lotus sim, qui corruger fame?

 

pamphagus:

 

Specimen tuae des artis oportet, dehinc nostris comitiis

 

Indictis, si voles, nomen dabis cum plausu et gloria.

 

pantolabus:

 

Ea lege, obsecro, me discipulum habe tibi, cui profui,

 

Re salva saepe, nisi immemor es beneficii accepti.

 

pamphagus:

 

Immemor?

400

Age, suscipio te parasitastrum.

392. ed. I: agis? - 395. ed. I: fame (zonder?) - 400. ed. I: gratiam,

392 vlg. (428 vlg.). Verschillende voorstellingen uit de oudheid en eigen tijd worden hier door Gnapheus gecombineerd. Pantolabus heeft tevoren al gevraagd Pamphagus' leerling te mogen worden. Bij collegium (392) zou men aan een priestercollege kunnen denken, gezien het gewijde werk, dat men niet met ongewassen handen aanvatten mag (sacra non illotis manibus tractanda (394/5), maar bij het te leveren proefstuk (specimen artis, 396) doelt Gnapheus duidelijk op de toelating tot een gilde (zo ook in comitiis indictis nomen dabis, 397).

[p. 107]

 

pamphagus:

 

Ik twijfel of 't gelukkig uitvalt.

 

pantolabus:

 

Kom nu, zie m'eens aan,

 

zo vriendlijk als je bent. Haal asjeblieft me snel

 

bij jou in 't gilde, huur me in, daar 'k geen verstand heb

430

van enig vak, waarvan 'k thuiszittend leven kan.

 

pamphagus:

 

Met ongewassen hand mag dit gewijde werk

 

niet worden aangevat.

 

pantolabus:

 

Ben 'k niet genoeg gewassen,

 

waar 'k schrompel van de honger?

 

pamphagus:

 

Je behoort een proefstuk

 

te geven van je kunsten, daarna zul je, zogewenst,

435

in de vergaadring van het gilde met applaus

 

en lof als lid worden geboekt.

 

pantolabus:

 

Ik smeek je dan

 

op die conditie in de leer te mogen komen

 

bij jou, die 'k in mijn goede tijd zo dikwijls hielp,

 

als je d'ontvangen weldaan niet vergeten bent.

 

pamphagus:

440

Vergeten? Kom ik neem je aan als schuimersknechtje^{400. (440).}

400. (440). parasitaster eigenlijk een tafelschuimertje, het verkleinwoord bedoeld in de zin van iemand, die als jongen of knechtje, het vak begint te leren.

[p. 108]

tekstkritische noten

 

pantolabus:

 

Habeo pol gratiam. Quid, est,

 

Quod me nunc vis facere?^{402. (443).}

 

pamphagus:

 

Ut me observes sedulo.

 

pantolabus:

 

Qui dum?

 

pamphagus:

 

Seria

 

Curanda sunt.

 

pantolabus:

 

Quid seria? Securus quonam ferrer pede,

 

Seria curavi nunquam, nisi seria ventris negotia

 

Appellites.^{404. (445 vlg.).}

 

pamphagus:

 

Scilicet.

 

pantolabus:

 

Istuc persuadeas Catonibus

405

Rigidisque σοφοῖς, si quid vales oratione.

 

pamphagus:

 

Pro suo

 

Illi sapiant ingenio, non equidem invideo, nobis item

 

Palatum neutiquam desipit. Hic et nos φιλόσοφοι sumus

401. ed. I: fecere.; Bolte: facere? - 402. ed. I: pede,; Bolte: pede? - 405. ed. I: Sophôis... pro - 407. ed. I: philosophoi

402. (443). De vertaling hangt hier in hoge mate van de interpunctie af. In de eerste, Antwerpse druk staat achter pede een komma, zodat de zin doorloopt, zo ook bij Palsgrave. Bolte plaatst hier nogal vrijmoedig een vraagteken. De dubitatieve vraag ‘waarheen zou ik mij zonder zorg (moeten) wenden’, heeft echter weinig zin. Ik handhaaf dan ook de komma en vat quonam ferrer op als een indirecte vraag, afhankelijk van securus, al zou men na securus dan ook een komma wensen.

404. (445 vlg.). Van hieraf stelt Gnapheus de verhouding tussen de twee sprekers weer helemaal voor als die van leermeester en discipel en wel op 't gebied der wijsgerige ethica. Komisch verschijnt tussen hen Gnatho, de aartsschuimer uit Terentius' Eunuchus. Vgl. daarbij de voorstelling in Eun. 263: tamquam philosophorum habent disciplinae ex ipsis Vocabula, parasiti ita ut Gnathonici vocentur.

[p. 109]

 

pantolabus:

 

Heb dank, bij Pollux! En wat wil je, dat 'k nu doen ga?

 

pamphagus:

 

Let ijverig op mij!

 

pantolabus:

 

Waartoe?

 

pamphagus:

 

't Geldt ernstige zaken

 

pantolabus:

 

Wat ernstig? Onbekommerd, waar mijn voet mij heendroeg,

 

heb ik nooit d'ernst betracht, tenzij je ernstig noemt

445

de zaken van de maag.

 

pamphagus:

 

Allicht!

 

pantolabus:

 

Bewijs dat aan

 

de Cato's en de strenge wijze', als je kunt pleiten.^{404. (446).}

 

pamphagus:

 

Laat die maar wijs zijn naar hun aard, 'k misgun het niet

 

maar ons verhemelt' is ook geenszins zot. Hier, man,

 

zijn wij ook filosofen, uit Aesopus' school^{407. (449).}

404. (446). Catonibus Palsgrave vatte dit meervoud op als ‘de beide Cato's’ nl. de Cato aan wien men de Disticha Moralia toeschreef en de stoïcijnse tegenstander van Caesar. Meer voor de hand ligt, daar die historische figuren toch niet te overreden zijn, de gewone vertaling van namen in 't meervoud ‘mannen als Cato’; onze vertaling de Cato's laat beide mogelijkheden open.

407. (449). Vgl. de boven aangehaalde vss. uit de Eun. 263/4.

[p. 110]

tekstkritische noten

 

Aesopici Gnathonicique, cuius sectae plurimos^{408. (452 vlg.).}

 

Clientes in forum producimus.

 

pantolabus:

 

Quibus sed ducibus

410

Freti?

 

pamphagus:

 

Magnis: Epicuro, Aristippo, Catiis et Apiciis.

 

pantolabus:

 

Duces illi haud sunt paenitendi per genium; perdoctus es,

 

Laudo. Sed ad seria redi.

 

pamphagus:

 

Recte. Nescis, quae viderim

 

Insomnia.

 

pantolabus:

 

Falsa?

 

pamphagus:

 

Non opinor. Post medium noctis ferunt

 

Vera esse somnia, cum sumus purgatiores scilicet.

 

pantolabus:

415

Intellego. Sed narra somnium.

411. ed. I: Magnis. - 412. ed. I: genium, - 415. ed. I: toro.

408. (452 vlg.). Behalve leerlingen van Gnatho, noemt Pamphagus de parasieten volgelingen van Aesopus, Epicurus, Aristippus en van mannen als Catius en Apicius. Epicurus en Aristippus zijn natuurlijk genoemd om hun hedonisme. Met Catius zal bedoeld zijn de Epicureïsche filosoof, die door Quintilianus wordt genoemd (X, 1, 124): ‘in Epicuriis levis quidem, sed non iniucundus tarnen auctori’ en van wie Porphyrio vermeldt: ‘Scripsit quattuor libros de rerum natura et de summo bono’. Marcus Gavius Apicius was een bon-vivant in de tijd van Augustus en Tiberius; hij verkwistte zijn geld en pleegde daarna met gif zelfmoord (Seneca, ad Helv. 10, 8). Carver in zijn commentaar op Palsgrave (blz. 220) zegt dat we van Apicius over hebben ‘a collection of notes’ De re Coquinaria (Teubner 1922); dit geschrift is echter betiteld Caelius Apicius (misschien beter Caelii, zodat de schrijver Caelius heet en Apicius de boektitel is), en zal wel tot de derde eeuw na Chr. behoren.

[p. 111]

450

en Gnatho's; velen voeren wij uit diens gevolg

 

ter markt.

 

pantolabus:

 

Wie zijn voor jullie de vertrouwde leiders?

 

pamphagus:

 

Grote figuren, Epicurus, Aristippus,

 

mannen als Catius en als Apicius.

 

pantolabus:

 

Dat, bij mijn genius, zijn leiders, die je nooit

455

berouwen zullen, jij bent knap hoor, alle lof!

 

maar keer terug tot d'ernst.^{412 vlg. (456 vlg.).}

 

pamphagus:

 

Juist, weet je wat voor droom

 

ik had?

 

pantolabus:

 

Bedrieglijk zeker?

 

pamphagus:

 

Ik geloof van niet.

 

Men zegt na middernacht zijn onze dromen waar,^{413/14. (458).}

 

wanneer de maag wat minder vol is.^{414. (459).}

 

pantolabus:

 

Dat begrijp ik.

460

Vertel je droom dan.

412 vlg. (456 vlg.). Pamphagus bereidt zijn nieuwe leerling een tantaluskwelling door het fantaseren van een luilekkeriandsdroom. Pantolabus oordeelt wel dat hij buiten zinnen is, maar is niettemin nu dubbel bereid in zijn dienst te treden.

413/14. (458). Vgl. Horat. Sat. I, 10, 33: Quirunus/post mediam noctem visus, cum somnia vera.

414. (459). purgatiores eigenlijk meer gereinigd. De gedachte zal wel zijn, dat in de voornacht, als we met volle maag zijn gaan slapen, wonderlijke dromen door de benauwde maag ontstaan, maar dat eerst na middernacht, wanneer die oorzaak in mindere mate aanwezig is, zinvolle dromen optreden.

[p. 112]

tekstkritische noten

 

pamphagus:

 

Hodie constrato in toro

 

Videbar ad mensam plenam lautusque nnctusque accumbere.

 

Cerealem dixisses cenam: hinc velut e pleno cornu datum,^{417. (462).}

 

Et quod ederem et quod potarem. Inde adeo, in digitos pedis mihi

 

Standum erat, ut de summo quicquam peterem. Vis dicam?

 

Dis quidem

420

Videbar, cui adfluerent bonae undique deliciae.

 

pantolabus:

 

Tam grata sunt,

 

Quae memoras, ut dentes venterque hinc gestiant mihi.

 

Vigilans

 

Vis ausim optare, dormiens quae somnias.

 

pamphagus:

 

Tum nescio

 

Quid visus talorum iactus portendat ominis boni.^{423. (472).}

 

pantolabus:

 

Vah somnium hominis! Quae narrat?

 

pamphagus:

 

Quid hoc? Satin tibi placet?

 

pantolabus:

425

Vereor, ne laevus hic augur sis.

416. ed. I: accumbere, - 417. ed. I: cenam, - 418. ed. I: pedis, - 422. ed. I: vix ausim optare dormiens quae somnias, Tum, nescio, - 424. ed. I: hominis, quae... quid... satin

417. (462). Cerealem cenam een weelderige maaltijd, zoals die op het feest van Ceres plaats vond. Vgl. ook Plaut. Menaechm. 101: Cerialis cenas dat.

423. (472). visus talorum iactus, de dobbelstenenworp, die 'k zag. Blijkbaar vertelt Pamphagus hier een tweede droom, waarin hij de dobbelstenen met gelukvoorspellend resultaat wierp. Een bij uitstek gelukkige worp was de iactus Veneris, waarbij elke steen (men dobbelde nl. met vier stenen, waarvan twee zijden rond waren en geen cijfer droegen) een ander getal aanwees

[p. 113]

 

pamphagus:

 

Wel ik zag mezelf vandaag

 

aanliggen op een rustbed aan een volle tafel,

 

gewassen en gezalfd, een feestmaal zou je zeggen.

 

Als uit een hoorn des overvloeds werd daar geschonken

 

te eten en te drinken. Op mijn tenen moest ik staan

465

- zoveel was 't - om van bovenaf me iets te pakken.

 

Wil je het nader horen? 'k Leek op een der goden

 

voor wie van alle kant toestroomden lekkernijen.

 

pantolabus:

 

Zo heerlijk is wat je daar opsomt, dat mijn tanden

 

en maag ervan gaan smakken. Wakend durf ik dat

470

ternauwernood te wensen wat jij slapend droomt.

 

pamphagus:

 

Hoor verder! 'k Weet niet wat mij voor geluksaanwijzing

 

de dobbelstenenworp, die ik toen zag, voorspelt.

 

pantolabus:

 

Bah wat zegt ons een mensendroom!

 

pamphagus:

 

Zeg, wat bedoel je;

 

bevalt 't je niet genoeg?

 

pantolabus:

 

Ik maak me bang, dat jij

475

hier 'n linkse augur bent.^{425. (475).}

425. (475). laevus augur. laevus, links, zich aan de linkerkant vertonend, kan men eigenlijk niet van de augur maar van het voorteken zeggen. Het is dan nog dubbelzinnig, aangezien het teken van links bij de Romeinen (waar de augur zich richtte naar het zuiden en dus het gelukaanbrengend oosten links had) als gunstig gold, maar bij de Grieken (waar de waarzegger zich naar 't noorden richtte) juist andersom.
Ook in Lat. poëzie betekent laevus dikwijls: ongunstig; dat was vooral bij Terentius en Plautus, die Griekse originelen bewerkten, te verwachten en in hun gevolg ook bij Gnapheus. Zo is het zeker hier: doordat laevus hier niet van het teken, maar van de uitlegger wordt gezegd, betekent het tevens: links, dom. De woordspeling is in het Nederlands eigenlijk slechts weer te geven door een dubbele vertaling, zoals: een domme ongeluksprofeet. Ik heb het met een pregnant links gewaagd.

[p. 114]

tekstkritische noten

 

pamphagus:

 

Nil credis, nisi quod vides?

 

Abi in malam crucem dignus, quem nunquam sancta^{426. (476).}

 

Saturitas

 

Beet, cum istac tua incredulitate.

 

pantolabus:

 

Obsecro, famelicum

 

Meum ventrem fac somniis tuis satures, si quid habent

 

Rei.^{429/30. (480/1).}

 

pamphagus:

 

Inrides?

 

pantolabus:

 

Non rideam, quod carbonarias opes

430

Pro germanis ostentes, somniis felix? Ridiculum!

 

pamphagus:

 

Age,

 

Ridiculum sit, quando ita lubet! Porro, quam non sim

 

stultulus

 

Vates, videbis, dum fiam hinc cellarius cuiuspiam

 

Nummatioris domini, opulentia cuius construxero

 

Tam largum ventri commeatum, ut si regum sim maximus.

 

pantolabus:

435

Hic, credo, vigilans somniat. Pamphage, beatum me in tuo

 

Regno tum, quaeso, facias.

426. ed. I: crucem, - 427. ed. I: incrudelitate; Bolte: incredulitate - 430. ed. I. Germanis... Ridiculum. - 431. ed. I: lubet. - 433. ed. I: domini. - 435. ed. I: Pamphage.

426. (476). abi in malam crucem. In deze verwensing is de beperkte betekenis van crux (martelkruis) verwijd tot kwelling, ellende. Ons equivalent is: loop naar den duivel of -naar de bliksem. Bij Plautus en Terentius vond Gnapheus de wending meermalen.
sancta saturitas, vgl. Plaut. Capt. 877: Ita me amabit sancta Saturitas.

429/30. (480/1). carbonarias opes pro germanis ostentare Erasmus geeft in zijn Adagia de spreuk: Thesaurus carbones erant, en schrijft ter verklaring: in eos competit, qui spe sua frustantur, quique magnificis rebus expectatis meras nugas reperiunt. Ook Phaedrus (V, 6, 6) geeft als spreekwoord: carbonem, ut aiunt, pro thesauro invenire = in zijn verwachtingen bedrogen worden. Daar ‘schatten, die maar houtskool zijn’ in het Nederlands geen gebruikelijke wending is, koos ik, die maar lucht zijn’, hetgeen ook goed past bij de onwezenlijke droom.

[p. 115]

 

pamphagus:

 

Hou je dan niets voor waar

 

dan wat je ziet? Loop naar de duivel, nooit verdien je

 

met je ongeloof, dat jou de heilge zatheid zaligt.

 

pantolabus:

 

'k Smeek dat je met die dromen, als ze iets vermogen

 

mijn hongerbuik verzadigt!

 

pamphagus:

 

Maak je 't nu belachlijk?

 

pantolabus:

480

Zou ik niet lachen, dat je schatten, die maar lucht zijn,

 

als echte toont, met dromen ons geluk wilt brengen?

 

Het ís belachelijk!

 

pamphagus:

 

Voor mijn part, als 't jou lust.

 

Maar anderzijds, dat 'k niet zo'n zot profeet ben,

 

dat zul je zien, als ik van nu de keldermeester

485

word van een schatrijk heer, van uit wiens overvloed^{433. (485).}

 

ik voor mijn maag zo grote bergen spijs opeenhoop,

 

als was 'k de grootste vorst.^{434. (487).435. (487/8).}

 

pantolabus:

 

(voor zichzelf)

Hij staat, lijkt mij, te dromen

 

met open ogen. Pamphagus, asjeblieft, maak mij

 

gelukkig in jouw rijk!

433. (485). nummatioris domini eigenlijk van een meester, die bijzonder goed in zijn geld zit.

434. (487). regum maximus. Men bedenke dat rex, in de ruime zin gebruikt werd van de machtige, rijke patroon, terwijl er zo allerlei woordspelingen mogelijk waren met rex = koning. Vgl. vs. 135 beatum me in tuo regno facias.

435. (487/8). Vgl. Terent. Andr. 971: Num ille somniat ea, quae vigilans voluit?

[p. 116]

tekstkritische noten

 

pamphagus:

 

Vel primus eris apud me, si probe

 

Aduleris.

 

pantolabus:

 

Sed unde plebiscita ordinis vestri petam?

 

pamphagus:

 

Unde, rogas? A Terentiano illo Gnathone principe

 

Viro.

 

Hic te opus fuerit interprete optimo: nemo artifex

440

Nascitur.

 

pantolabus:

 

Operam meam tibi dico.

 

Age doctoris suscipe

 

Partes.

 

pamphagus:

 

Nolo arbitrum quemquam esse nobis. Sed pone

 

fabricam hanc!

 

Tutus locus est, ibi elementa dabo. Fac te docibilem probes

 

Discipulum.

 

pantolabus:

 

En aurem utramque surrigo ad magistri

 

dogmata.

438. ed. I: Unde rogas (zonder?) - 441. ed. I: hanc. (zonder!) - 442. ed. I: dabo, fac

[p. 117]

 

pamphagus:

 

Zelfs d'eerste zul je zijn,

490

als je goed vleit.

 

pantolabus:

 

Waar haal 'k de wetten van jouw gilde?

 

pamphagus:

 

Waar, vraag je? Wel bij Gnatho, de beroemde leider^{437. (491).}

 

de Terentiaan, maar hier zal je onmisbaar zijn^{438. (492/3).}

 

een puik uitlegger, niemand wordt artiest geboren.

 

pantolabus:

 

'k Beloof je ijvrig werk. Neem jij de rol van meester.

 

pamphagus:

495

We moeten hierbij geen getuige. Achter die werkplaats

 

is wel een veilge plek, daar zet ik de beginslen

 

uiteen, toon jij je maar een leerzame discipel.

 

pantolabus:

 

Zie eens, ik spits mijn oren beî naar 's meesters leer!

437. (491). plebiscita ordinis. Hier gaan we weer van de sfeer van het rijk met rijn wetten (plebiscita) naar die van het gilde (ordo), waar men artifex (vs. 439) moet zijn.

438. (492/3). Terentiano illo Gnathone. Gnatho is de tafelschuimer per excellence in Terentius' Eunuchus; hij geeft zich in dat stuk ook uit als de grondvester van de school der schuimers.

[p. 118]

tekstkritische noten

Actvs II. Scena II.

Philautus. Acolastus.
Senarii.

 

philautus:

 

Quid haec, Acolaste, prae ut ilia, quae pater dedit?^{443. (499).}

 

acolastus:

445

Pater futtilis est, somnium, iners: valeat! Magis

 

Tua me, Philaute, dicta stimulant.

 

philautus:

 

Fac tibi

 

Fidas! Quodcumque inciderit in mentem, voles.

 

Te ipso fruere! Spes omnis in te sit tibi!

 

Sic vives felix ac beatus.

 

acolastus:

 

Altius

450

Haec cordi haerent, quam ut momento levi excidant.

 

philautus:

 

Macte es virtute.

 

acolastus:

 

Iam vale, Philaute mi!

 

philautus:

 

Vale, longum vale, Acolaste optime maxime!

445. ed. I: iners, valeat magis - 446. ed. I: stimulant, fac - 447. ed. I: Fidas, quodcumque... mentem voles - 448. ed. I: fruere -.. tibi. - 449. ed. I: beatus, altius - 451. ed. I: mi, - 452. ed. I: maxime.

443. (499). Dit tweede toneel schreef Gnapheus weer in de kortere senarii; dienovereenkomstig koos ik de iambische vijfvoeter.

[p. 119]

Tweede bedrijf. Tweede toneel.

Philautus. Acolastus.
(iambische vijfvoeters)

 

philautus:

 

Wat vindt je hiervan Acolastus, naast

500

je vaders lessen?^{445/6. (500/501).}

 

acolastus:

 

Hij is onbeduidend,

 

een slappe dromer, weg daarmee, joúw woorden,

 

Philautus, vuren m'aan.

 

philautus:

 

Bouw op jezelf!

 

Wat je maar inviel, wil dat en geniet^{447. (503).}

 

j'eigen bestaan, verwacht toch alles van jezelf.

505

Zo zul je vruchtbaar en gelukkig leven.

 

acolastus:

 

Dieper beklijft dat in mijn hart dan dat

 

't mij door een lichte invloed zou ontvallen.

 

philautus:

 

Geluk met deze moed!^{451 vlg. (508 vlg.).}

 

acolastus:

 

Vaarwel Philautus!

 

philautus:

 

Vaarwel voor lang mijn beste Acolastus! (Philautus af)

445/6. (500/501). Vgl. Terent. Adelph. 395: ille futilis somnium en Heaut. 223: magis nunc me amicae dicta stimulant.

447. (503). Vgl. Terent. Heaut. 481: Quod quoique quomque incident in mentem, volet.

451 vlg. (508 vlg.). De rol van Philautus is hier uitgespeeld; hij heeft Acolastus slechts aangedreven tot de reis in de wereld die nu begint. Eigenlijk was hij niet anders dan de verpersoonlijking van Acolastus' eigenliefde.

[p. 120]

tekstkritische noten

 

acolastus:

 

Quam me Philautus vi sua totum occupet,

 

Si maxime dicam, nemo credat tamen,

455

Adeo in illum velut effusus sum pectore.

 

Quo fit, nulla ut hinc capiar paenitudine

 

Mei, ut mihi ignoscam et mihi placeam nimis.

 

Quis hoc statu me non beatum praedicet?

 

Superest, ut iter ingressus haec mea gaudia

460

Tester festiva, quam paro, cantiuncula.

 

acolastus canit:

 

O dies festus niveo lapillo^{461 vlg. (519 vlg.).461. (519).}

 

Dignus, o lucis facies serena,

 

Qua licet demum positis suave

 

Vivere curis!

 

 

465

Nunc iuvat laute Genium fovere,

 

Nunc iuvat sacrae Veneri litare,

 

Nunc iuvat ludos et amoena carni

 

Gaudia ferre.

 

 

 

Exsulat tergo monitor severus,

470

Et iugum collo iacet, o, remotum,

 

Libero quovis pede iam licebit

 

Tendere gressus.

 

 

 

Qui tuli multos dominos iuventae,

 

Qui iugo solvi toties cupivi,

475

Liber, emissus manibus parentis

 

Vivo beatus.

460. ed. I: Tester, festiva quam paro contiuncula. - 461. ed. I: Dies - 464. ed. I: curis.

461 vlg. (519 vlg.). Het vreugdelied van Acolastus is geschreven in Sapphische strofen, die ook in de vertaling zijn behouden.

461. (519). niveo lapillo, met een sneeuwwit steentje; bij het stemmen over schuldig en onschuldig, was een wit steentje het symbool van onschuldig, een zwart voor schuldig. Van de Thraciërs vertelt Plinius (Nat. Hist. VII, 131) dat ze gelukkige dagen door witte, ongelukkige door zwarte steentjes merkten.

[p. 121]

 

acolastus:

510

Al zou ik 't zweren, niemand zou 't geloven,

 

hoe die Philautus mij gans in zijn macht heeft.

 

Zozeer gaat heel mijn hart nu naar hem uit.

 

Daar volgt uit, dat van nu aan 'k nooit berouw

 

over mijzelf heb, m' elke daad vergeef

515

en bovenmate met mij zelf content ben.

 

Wie zou niet m'in die staat gelukkig noemen?

 

'k Wil nu dan, waar 'k de tocht begin, mijn vreugd

 

betuigen met de inzet van een feestlied.

Acolastus zingt (sapphische strofen):

 

Dag van feest, het merk van een sneeuwwit teken

520

waardig, en gij helder gelaat der zonne,

 

heden mag ik, los van de zorgen, eindlijk

 

't leven genieten.

 

 

 

Heerlijk nu de levenslust warm te koestren!^{465. (523).}

 

Heerlijk nu te offren aan heilge Venus!

525

Heerlijk nu aan spel en verrukklijk blij-zijn

 

't lichaam te wijden!

 

 

 

Achter blijft, gebannen, de strenge maner.

 

't Juk, de hals ontnomen, ligt neergesmeten.

 

'k Zal met vrije voet, waar ik wil, mijn schreden

530

nu mogen richten.

 

 

 

Ik, die vele meesters der jeugd geduld heb,

 

los te zijn van 't juk zo gedurig wenste,

 

vrij ontkomen dwingende vaderhanden,

 

leef nu gelukkig.

465. (523). Geniam fovere. Door de velerlei betekenissen van genius is het moeilijk met zekerheid uit te maken wat Gnapheus bedoelt. Palsgrave zette in margine van zijn vertaling als adagia onder elkaar: fovere genium, indulgere genio, defraudare genium. Erasmus citeert bij indulgere genio een noot van Servius op Vergil. Georgica I, 302: Quotiens voluptati operam damus, indulgere genio dicimur. Genius wordt hier dus opgevat als de in ons wonende natuurlijke levenskracht en -lust. Vgl. ook uitdrukkingen als genium curare vino = zich aan wijn te goed doen.

[p. 122]

 

Gestiens adsit iuvenum corona,

 

Plaudat et sortem hanc mihi gratuletur,

 

Concinant Musae celebres canora

 

Carmina voce!

Actvs II. Scena III.

Pamphagus. Pantolabus. Acolastus.
Octonarii.

 

pamphagus:

 

Quid haec tibi videntur?^{480. (539).}

 

pantolabus:

 

Rara profecto mysteria.

 

pamphagus:

 

Vide, ut contineas.

 

pantolabus:

 

Accurate omnia. Memorem me senties.

 

Sed unde escaria nobis est venatio? Ubi cadaver est,^{483/4. (542/3).}

 

Quod adcurramus vultures? Nam vel lupo esurientior

485

Sum.

 

pamphagus:

 

Quod de somnio iamiam dixi, meministin obsecro?

 

pantolabus:

 

Memini.

 

pamphagus:

 

Hinc te bene sperare iubeo.

480. (539). Wat denk j'ervan? De vraag van Pamphagus grijpt terug op het gesprek van het tweede bedrijf, eerste toneel.

483/4. (542/3). Blijkbaar heeft Pamphagus in het vooronderstelde onderricht aan Pantolabus geleerd dat de parasieten als gieren op lijken azen. De laatste vraagt derhalve: waar is dan het lijk? Erasmus gebruikt het beeld passender van erfenisjagers (Si vultur es, cadaver expecta). Gnapheus ontleende het beeld allicht aan Erasmus, maar terwijl aanduidingen als hongerige jachthonden of wolven (o.m. in Plautus Captivi) zeer passend zijn valt 't beeld van de gier azend op een lijk uit dit kader.

[p. 123]

535

Kom nu juublend, reikrans van jongelingen,

 

klapt en wenst geluk me, dat dit mijn deel werd.

 

Heft eenstemmig klankrijke liedren mee aan,

 

Roemrijke muzen!

Tweede bedrijf. Derde toneel.

Pamphagus. Pantolabus. Acolastus.
(iambische zesvoeters)

 

pamphagus:

 

Wat denk j'ervan

 

pantolabus:

 

't Zijn waarlijk vreemde, wondre zaken

 

pamphagus:

540

Zie dat je 't vasthoudt!

 

pantolabus:

 

Alles, punctueel! Bemerken

 

zul je mijn best geheugen! Maar onze etensjacht

 

waar vangt die aan? Waar ligt het lijk, waar we als gieren

 

op af gaan moeten. 'k Heb meer honger dan een wolf!

 

pamphagus:

 

Bedenk nu, asjeblieft, wat 'k straks zei van mijn droom

 

pantolabus:

545

Ik weet het.

 

pamphagus:

 

Heb dan goede hoop

[p. 124]

tekstkritische noten

 

pantolabus:

 

Sperare autem, cum nihil

 

Sit, quod edatur?

 

pamphagus:

 

Mane, mane! Non spem meram, sed

 

rem dabo.

 

pantolabus:

 

Promissis quis non dives esse possit?

 

pamphagus:

 

Offam faxo in os

 

Tibi obiecero: nisi enim me omen laetum fallit, nanciscimur

490

Hodie herum, qualem volumus, qui nos accipiat lautissime.

 

Hem, ad Rostra te voco.

 

pantolabus:

 

Quid illo?

 

pamphagus:

 

Ut videam, num qui venerint

 

Legati aut hospites nobis.

 

pantolabus:

 

Malim ad cuppedinarios

 

Vocarier; nam differot fame.

 

pamphagus:

 

Ah, quam plumbeus es! Lucri

 

Bonus odor illinc adflavit nares meas.

 

pantolabus:

 

Si odoribus

495

Et somniis ventrem pascas, quid adhuc famescere me sinis?

 

pamphagus:

 

Heus tu, ne spera communem tibi sortem, nisi sequeris.

487. ed. I: Mane, mane, non - 489. ed. I: obiecero, - 491. ed. I: rostra... quid - 492. ed. I: Cupediarios - 493. ed. I: Vocarier,... plumbeus es,

[p. 125]

 

pantolabus:

 

Hoe moet ik hopen,

 

wanneer er niets te eten is?

 

pamphagus:

 

Wacht, wacht, 'k geef niet

 

slechts hoop, ook waar.

 

pantolabus:

 

Wie kon niet met beloften rijk zijn?

 

pamphagus:

 

Ik zal j'een kluif bereiden en je mond toewerpen.

 

Want als 't goed voorteken niet liegt, krijgen wij nu

550

een heer, zoals we wensen, die ons gul ontvangt

 

Kom, naar de hoofdmarkt!^{491. (551).}

 

pantolabus:

 

Waarom dáárheen?

 

pamphagus:

 

Om te zien,

 

of geen gezanten kwame' of vreemden, ons tot gastheer.

 

pantolabus:

 

Roep liever naar de fijne bakker, 'k barst van honger

 

pamphagus:

 

Wat ben jij stomp! Er waait een lekkre lucht van winst

555

vandaar mijn neus toe.

 

pantolabus:

 

Zeg, als jij met geur en dromen

 

je maag voedt, waarom laat je mij dan almaar hongren?

 

pamphagus:

 

Hoor eens, hoop op geen aandeel, als je mij niet volgt.

491. (551). ad Rostra eigenlijk naar het met scheepssnebben getooide spreekgestoelte op het forum, waaromheen zich het publieke leven afspeelde, waar speciaal ook voorname vreemdlingen kwamen. Ik koos als aequivalent de hoofdmarkt, men zou ook het raadhuis kunnen nemen.

[p. 126]

tekstkritische noten

 

pantolabus:

 

Sequor vel ad manes imos, si iusseris.

 

acolastus:

 

Nunc gaudeo

 

Superasse me viarum omnes crepidines. Cedant graves^{498. (559).}

 

Curae, maeror facessat, optato in portu cum navigem.^{499. (561).}

500

Posthac quicquid libet, licebit protinus; sub pectore

 

Quicquid tacitus versabo, id in linguam, mox in manus

 

Licenter derivabitur, neque obstrepet quisquam meis

 

Studiis, ut hactenus obstitit durus pater, a quo me exsulem

 

Meapte sponte reddidi, ne sit corrector amplius.

505

Iam id adfectabo, ut adsurgant omnes venienti, dexteras

 

Iniciant, comissatum ducant, denique delibutus ut^{506. (570).}

 

Vivam perpetuis gaudiis. Tum vel multo auro adiunxero

 

Omnes mihi. Monarcha sic regnabo praepotens. Quid? An

 

Non albae filius gallinae iure censear, optimis

510

Plane prognatus ovis? Nullis cessero, ne diis quidem,

 

Postquam meus Philautus subiecit mihi boni et mali

 

Rationes omnes, quas ad unguem teneo. Porro autem obviam

 

Optem dari hospitem amicum, qui me magnifice tractet, virum

 

Sane omnibus modis dignum, cui omnes optata omnia ferant.

515

Quod si me nossent, qui siem, gregatim ad me concurrerent

 

Cuppedinarii, coqui, fartores, unguentarii,

 

Pomarius, piscator, auceps, leno cum scortis valens.

 

pamphagus:

 

Pantolabe, quem procul huc video adventare?

498. ed. I: Superasse me,.. crepidines, cedant - 500. ed. I: protinus, - 506. ed. I: commessatum - 508. ed. I: Quid, an - 515. ed. I: noscent; Bolte: nossent

498. (559). crepidines eigenlijk gemetselde randen, bijv. van een kade.

499. (561). Vgl. Terent. Andr. 480: ego in portu navigo.

506. (570). delibutus gaudiis, eigenlijk bevochtigd; bij het beeld kan ook aan zalven zijn gedacht.

[p. 127]

 

pantolabus:

 

Ik volg als je beveelt tot 't diepste schimmenrijk.

 

acolastus:

(opkomend)

 

Hoe heerlijk dat 'k nu elke hindernis der reis

560

te boven ben! Op zij nu ernstige zorgen, weg

 

verdriet, mijn schip is nu in de gewenste haven.

 

Wat 'k voortaan wens, zal daadlijk mogen; wat ik zwijgend

 

denk in mijn hart, vindt vrij zijn weg naar mond en hand.

 

Niemand verheft voortaan zijn stem tegen mijn lusten,

565

zoals tot nu mijn strenge vader zich verzette,

 

van wie 'k mij eigenwillig balling maakte, opdat

 

hij mij niet meer bevit. Nu ga ik hiernaar streven,

 

dat allen opstaan bij mijn komst, mijn handen drukken,

 

m'in feeststoet begeleiden, eindlijk dat ik leef

570

dronken van vreugd altijd. 'k Zal met mijn vele goud

 

allen beslist aan mij verbinden. Als een machtig vorst

 

zal ik regeren. Wat? Moet 'k niet terecht de zoon^{509. (573).}

 

geoordeeld worden van een witte hen, gesproten

 

uit opperbeste eieren? Voor niemand, zelfs geen goden

575

ga ik opzij, nu mijn Philautus mij van goed en kwaad

 

volledig inzicht schonk, dat 'k nu haarfijn bezit.

 

'k Zou nu een vreemde als vriend ontmoeten willen, die

 

mij schitterend ontvangt, daar 'k alleszins verdien,

 

dat allen m'elke wens vervullen. Wisten z'immers^{514. (579).}

580

maar wie ik ben, in troepen snelden z'allen aan,

 

koekbakkers, koks, poeliers en zalfverkopers, ook^{515. (581).}

 

wie fruit, vis, vogels vent, de kopplaar met zijn deernen!

 

pamphagus:

 

Pantolabus, wie zie 'k van ver hier naadren?

509. (573). albae filius gallinae, zoon van een witte kip. Men vindt de voor het Nederlands vreemde uitdrukking ook bij Iuvenalis, Sat. XIII, 141: Quia tu gallinae filius albae. Erasmus geeft als verklaring het verhaal, dat een adelaar voor Livia, na haar huwelijk met Augustus, een witte kip met lauwertak in de bek liet vallen.

514. (579). Vgl. Terent. Adelph. 978: Di tibi, omnia omnes demper optata offerant.

515. (581). Een zelfde soort opsomming in Terent. Eun. 256: Concurrunt laeti mi obviam cuppedinarii omnes/Cetarii, lanii, coqui, fartores, piscatores.

[p. 128]

tekstkritische noten

 

pantolabus:

 

Nescio, nisi

 

Ad mercatum venit hic peregrinus hospes, ut apparet.

 

pamphagus:

 

Bene

520

Habet. Hinc nobis, quod spero, materia certi aucupii datur.

 

Exprompta nunc opus est astutia.

 

pantolabus:

 

Mi Pamphage, zonam habet.

 

pamphagus:

 

Zonam?

 

acolastus:

 

Sed neminem hic video.

 

pantolabus:

 

Audin, quid dicat?

 

pamphagus:

 

Vult noscier -

 

acolastus:

 

Quonam devertam, cogito.

 

pamphagus:

 

Et hospitem quaerit.

 

pantolabus:

 

Cinaedus est

525

Ex vultu et filo corporis.

 

pamphagus:

 

Praeda haec nostris est unguibus

 

Digna. A tergo me huic inseram.

 

pantolabus:

 

Quid me autem?

520. ed. I: Habet, hinc - 521. ed. I: tussen Pamphage en zonam een onduidelijke punt, na habet geen punt. - 523. ed. I: noscier. - 525. ed. I: praeda - 526. ed. I: quid... fac

[p. 129]

 

pantolabus:

 

't Schijnt

 

een vreemdling, die ter markt komt, anders weet ik 't niet.

 

pamphagus:

585

Mooi, daar is de verbeide kans op zeekre vangst!

 

Nu slimmerds ons getoond!^{521. (586).}

 

pantolabus:

 

Hij draagt een gordelbeurs

 

pamphagus:

 

Een beurs?

 

acolastus:

 

Maar 'k zie hier niemand

 

pantolabus:

 

Hoor je wat hij zegt?

 

pamphagus:

 

Hij wenst een kennismaking.

 

acolastus:

 

'k Peins, waar aan te kloppen.

 

pamphagus:

 

Hij zoekt een gastheer.^{524. (589).}

 

pantolabus:

 

't Is een slappe losbol, kijk maar

590

naar zijn gezicht en zijn figuur.

 

pamphagus:

 

Een waardge prooi

 

voor onze klauwen! 'k Klamp van achtten aan,

 

pantolabus:

 

En ik?

521. (586). Vgl. Terent. Andr. 722: Nunc opus est tua... exprompta memoria atque astutia. Het Lat. opus est is in de imperatieve uitroepvorm van het Nederl. verwerkt.

524. (589). Cinaedus, Grieks ϰίναιδος, eigenlijk onnatuurlijke wellusteling.

[p. 130]

tekstkritische noten

 

pamphagus:

 

Fac, verbis meis

 

Subservias, ut hinc nostro in albo te dignum habeas locum.^{526/7. (592).}

 

Hospes bone, hospes clare, iubeo te salvere plurimum.

 

pantolabus:

 

Propino tibi salutem plenis faucibus, vir optime.

 

pamphagus:

530

Facete, laute, lepide istuc tene.

 

acolastus:

 

Vicissim comprecor

 

Vobis laeta omnia, quicumque estis.

 

pamphagus:

 

Magnam mehercle gratiam

 

Omnes merito habemus tuae isti humanitati.

 

pantolabus:

 

Vir bonus

 

Es ex habitu.

 

pamphagus:

 

Sed in his quam ob rem peregrinaris regionibus?

 

acolastus:

 

Huc me gravis tempestas impulit meorum adfectuum.

 

pamphagus:

 

Ecquo destinabas iter?

529. ed. I: propino - 530. ed. I: facete... vicissim - 531. ed. I: magnam - 533. ed. I: habitu,

526/7. (592). Vgl. Terent. Andr. 735: Tu ut subservias Orationi, utcunque opus sit, verbis vide.
nostro in albo. Carver, bij Palsgrave, wil album opvatten als annales. Pamphagus, meent hij, verbeeldt zichzelf een senator te zijn met een staatsopdracht en hoopt dat zijn helper zich zijn plaats onder de beroemde tijdgenoten verdienen zal. Ligt het niet meer voor de hand, gezien vroegere toespelingen op het gilde, waarvoor Pantolabus zijn proefstuk leveren moet, aan het gildeboek te denken?

[p. 131]

 

pamphagus:

 

Steun jij mijn woorden, dat je nu in 't gildeboek

 

jezelf een plaats verdient,

(tot Acolastus)

Waarde, vereerde

 

vreemdling

 

mijn allerbeste groet!^{529. (594).}

 

pantolabus:

 

Ik drink op uw geluk, o edel heer,

595

uit volle keel.^{530. (595).}

 

pamphagus:

 

Leuk, prachtig, slim, ga zo maar door!

 

acolastus:

 

Van mijn kant wens 'k u, wie u zijn moogt, alle voorspoed.

 

pamphagus:

 

Voorwaar, wij zijn u allen grote dank verschuldigd

 

voor zulke vriendlijkheid.

 

pantolabus:

 

Uw uiterlijk verraadt

 

een edel heer.

 

pamphagus:

 

Waarom bereist u deze streken?

 

acolastus:

600

De zware storm van mijn verlangen dreef mij hierheen.

 

pamphagus:

 

Waarheen dacht u te reizen?

529. (594). Pantolabus wil het erg mooi maken, maar het toedrinken is hier natuurlijk absurd. Vgl. Plaut. Stich. III, 2: Propino tibi salutem plemis faucibus.

530. (595). Vgl. Terent. Eun. 427: Facete, lepide, laute nil supra.

[p. 132]

tekstkritische noten

 

acolastus:

 

Quolibet, ubi liceat meo

535

Pro ingenio vivere.^{535. (601).}

 

pamphagus:

 

Istuc hic licebit commodissime.

 

Si nescis, hic habitant omnis generis Veneres et Gratiae.

 

pantolabus:

 

Hic oenopolia, myropolia, pharmacopolia stabulant.

 

pamphagus:

 

Neque hic desiderabis musicum concentum.

 

pantolabus:

 

Gaudiis

 

Hic adflues.^{539. (608).}

 

acolastus:

 

Sane auspicato, ut audio, huc detuli pedem,

540

Ubi frontem exporrigam. Vobis nomen dabo.

 

pamphagus:

 

Nomen tuum

 

Quod est?

 

acolastus:

 

Nomen? Acolastus.

 

pamphagus:

 

Acolastus? Vah, nomen convenit!

535. ed. I: uinere; Bolte: vivere - 536. ed. I: Gratiae (zonder punt) - 537. ed. I: cinopolia; Bolte: oenopolia - 541. ed. I: convenit.

535. (601). pro ingenio vivere, zie de aantek. bij vs. 465: geniam fovere.

539. (608). Vgl. Terent. Andr. 807: Haud auspicato huc me appuli;/nam pol, si id scissem, nunquam huc tetulissem pedes.

[p. 133]

 

acolastus:

 

Waar ik maar mag leven

 

volgens mijn lusten.

 

pamphagus:

 

Hier zal dat u makklijk vrijstaan.

 

Als u 't niet wist, hier wonen Venussen en Gratiën

 

van alle slag.

 

pantolabus:

 

Wijnzaken, winkels van parfums

605

en van gezondheidskruiden vindt u hier gevestigd.

 

pamphagus:

 

Ook aan concerten geen gebrek!

 

pantolabus:

 

Een overvloed

 

van pretjes wacht u hier.

 

acolastus:

 

Een goed gesternte voerde,

 

naar 'k hoor, mij hier, waar ik het voorhoofd mag ontrimplen.^{540. (608).}

 

Maar, laat 'k mijn naam u noemen.

 

pamphagus:

 

Wel, hoe luidt die naam?

 

acolastus:

610

Mijn naam? 't Is Acolastus

 

pamphagus:

 

Acolastus? Nu,

 

een naam die past.^{541. (611).}

540. (608). Terent. Adelph. 839: ecporrige frontem.

541. (611). nomen convenit. Het toepasselijk zijn van de naam geldt in het Ned. alleen, als men op de betekenis ‘de tuchteloze’ let. Al gaan dergelijke woordspelingen verloren, het is toch niet wel doenlijk de namen der dramatis personae alle te vernederlandsen.

[p. 134]

tekstkritische noten

 

pantolabus:

 

Hem, noster es.

 

acolastus:

 

Certe, quod vester sim repertus, gaudeo.

 

Sed nullane spes est potiundi hic principatus?

 

pamphagus:

 

Maxime.

 

In primis ista corporis tui forma heroica placet,

545

Tum mores, indoles, cultus et disserendi gratia

 

Magno te ortum loco arguunt.

 

pantolabus:

 

A capite ad talos pulcher es.

 

pamphagus:

 

Immo, dum te contemplamur fixius, divina elucet in

 

Te quaedam maiestas.

 

acolastus:

 

Nihil est in me, quin omnes plurimum

 

Id ament: vivo et regno.^{549. (621).}

 

pantolabus:

 

Non sentit caudex palpum obtrudier.

 

pamphagus:

550

Hem, regem hunc esse oportet.

 

pantolabus:

 

Scilicet, tot clarum dotibus.

543. ed. I: spes est,... Maxime, - 544. ed. I: primis.... placet. - 545. ed. I: Tum, mores, indoles, cultus, et disserendi gratia. - 547. ed. I: Imo - 548. ed. I: Te, - 549. ed. I: ament,

549. (621). Vgl. Plaut. Pseud. 945: Mihi obtrudere non potes palpum.
caudex, dit scheldwoord betekent eigenlijk boomstam (vgl. ons knuppel). Het is hetzelfde woord als codex, eigenlijk houten, met was bestreken tafeltje.

[p. 135]

 

pantolabus:

 

Je bent de onze hoor!

 

acolastus:

 

Natuurlijk

 

ben 'k blij, in jullie kring te worden opgenomen

 

Maar mag 'k niet hopen hier de leiding te veroovren?

 

pamphagus:

 

Beslist; in d'eerste plaats bevalt ons je figuur.

615

Die is heroisch, voorts getuigen zeden, inborst,

 

beschaving en welsprekendheid een hoge afkomst.

 

pantolabus:

 

Van top tot teen vind ik je prachtig.

 

pamphagus:

 

Sterker, als we

 

je strakker aanzien, schijnt een majesteit van goden

 

van j'af te stralen.

 

acolastus:

 

Niets is er aan mij, dat allen

620

niet hoog beminnen, 'k Leef en heers.

 

pantolabus:

(ter zijde)

 

De lummel voelt niet

 

hoe vleitaal m'overstelpt.^{550. (621).}

 

pamphagus:

 

Die man moet koning zijn!

 

pantolabus:

 

Vanzelf, iemand zo rijk begiftigd!

550. (621). rex. Het gehele verband maakt het wenselijk koning te vertalen, al schijnt de grote rijkdom voor het koning-zijn geen steekhoudende grond. Er schuilt hier weer een onvertaalbare woordspeling: rex werd nl. ook gebruikt van een rijk man, een voorname, rijke patroon. Zo spreekt in Plautus' Captivi een slaaf van zijn meester als meus rex.

[p. 136]

tekstkritische noten

 

acolastus:

 

Si nosceretis, quid mecum portem boni, tum istuc magis,

 

Scio, diceretis.

 

pamphagus:

 

Quid id est?

 

pantolabus:

 

Virtutes omnes narra tuas,

 

Ut hinc orneris.

 

acolastus:

 

Agedum, appendite zonam auro multo gravem.

 

pamphagus:

 

Hui, tam graves auro loculos?

 

pantolabus:

 

Quid audio? Aurumne habet?

 

pamphagus:

 

Habet.

 

pantolabus:

555

Ego te, si nescis, auri ἐγϰώμιον possim docere.

 

acolastus:

 

Dic.

 

pantolabus:

 

Pulcherrima aurum faustitas mortahbus. Hoc te diis parem

 

Facit; hoc qui habet, repente honoratus, clarus, sapiens, item

 

Rex splendidus fit.

551. ed. I: nosceretis (zonder komma).... tum, - 552. ed. I: est. (daarboven misschien vaag een vraagteken)... tuas (zonder komma) - 553. ed. I: gravem (zonder punt) - 554. ed. I: quid... habet - 555. ed. I: encomion - 557. ed. I: Facit,

[p. 137]

 

acolastus:

 

Wisten jullie

 

wat ik aan goeds meebreng, je zou 't nog luider zeggen.

 

pamphagus:

 

Wat is 't?

 

pantolabus:

 

Vertel ons je voortreflijkheden alle,

625

opdat j'er eer van hebt.

 

acolastus:

 

Kom dan, voel deze gordel

 

hoe zwaar hij weegt van 't vele goud.

 

pamphagus:

 

Wát, is die tas

 

zo zwaar van goud?

 

pantolabus:

 

Wat hoor ik, heeft ie goud?

 

pamphagus:

 

En of!

 

pantolabus:

 

Ik zou j'een lofzang op het goud, als die je niet

 

bekend is, leren kunnen.

 

acolastus:

 

Zeg hem op!

 

pantolabus:

 

Het goud

630

is voor de mens het schoonst geluk. Het maakt je wel

 

een god gelijk; wie goud heeft die wordt onverwijld

 

geëerd, beroemd, een wijze, ook een schittrend koning.

[p. 138]

tekstkritische noten

 

acolastus:

 

Per Iovem, haec dogmata Philauti dogmatis

 

Consentiunt. Quid prohibet, quin patiar me nomine regio

560

Salutari?^{560. (635).}

 

pantolabus:

 

Ter maxime rex, quin in clientelam tuam

 

Nos suscipis?

 

acolastus:

 

Suscipio. En vobis auctoramenta haec mea.

 

pamphagus:

 

Nunc me totum regi dedo.

 

pantolabus:

 

Et ego, quantus sum, illi mancipor.

 

Sic inter luscos regnabit strabus. Pulchrum spectaculum!

 

acolastus:

 

Quid hic stamus? Quid hic haeremus ieiuni? Quin tendimus

565

Comissatum?

 

pantolabus:

 

Iam dudum est in patinis meus animus.

 

pamphagus:

 

Ubi vis,

 

Nihil moror.

 

acolastus:

 

Quo devertemus?

 

pamphagus:

 

Hospitem probum dabo.

558. ed. I: Iovem. - 559. ed. I: consensiunt... quin, - 560. ed. I: rex? - 562. ed. I: Regi - 563. ed. I: spectaculum. - 565. ed. I: Commessatum; Bolte: Comissatum

560. (635). ter maxime rex is eenvoudig een hyperbolische vleinaam. Hier aan een toespeling te denken aan Hermes Trismegistos, zoals Palsgrave deed, is te gezocht.

[p. 139]

 

acolastus:

 

Hemel, die leer klopt met Philautus' overtuiging!

 

Wat let me, dat ik me als koning laat begroeten?

 

pantolabus:

635

O driewerf grootste vorst, wilt g'ons wel in uw dienst

 

aanvaarden?

 

acolastus:

 

Ik aanvaard u. Zie hier is uw handgeld.

(hij geeft goudstukken)

 

pamphagus:

 

Nu wijd 'k mij heel mijn koning!

 

pantolabus:

 

Ik verkoop mij hem

 

met al wat 'k ben

(voor zichzelf)

. Zo zal de schele koning zijn^{563. (638).}

 

temidden der éénogigen, een prachtig schouwspel!

 

acolastus:

640

Wat staan we hier? wat blijven we hier nuchter hangen:

 

We gaan toch eten?^{565. (641).}

 

pantolabus:

 

Míjn hart zit al in de pan.

 

pamphagus:

 

Als u het wenst, 'k sta klaar.

 

acolastus:

 

Waar stappen we naarbinnen?

 

pamphagus:

 

'k Zal zorgen voor een beste gastheer.

563. (638). inter luscos regnabit strabus, onder de eenogigen zal de schele koning zijn, herinnert aan het bekende ‘onder blinden is eenoog koning’. Een mengvorm is het adagium van Erasmus: inter caecos regnat strabus. Of Gnapheus zijn versie van het spreekwoord bij anderen vond, kon ik niet uitmaken.

565. (641). Vgl. Terent. Eun. 816: Iamdudum animus est in patinis.

[p. 140]

tekstkritische noten

 

pantolabus:

 

Dabit dignum patella operculum.

 

pamphagus:

 

Unde autem obsonabitur,

 

Quaeso, patrone optime?

 

pantolabus:

 

Recte.

 

acolastus:

 

Cape hoc argentum et appara

 

Cenam, quae cum pontificali certet.^{569. (646).}

 

pamphagus:

 

Curabo, here.

 

acolastus:

 

Tum Venus,

570

Bacchus, Ceres nostris volo intersint epulationibus.

 

pamphagus:

 

Fiet. Tibicines num nam cupis deducier e foro?

 

acolastus:

 

Etiam.

 

pamphagus:

 

Propero ad macellum. Heus Pantolabe, regem deducito

 

Cliens ad Sannionem nostrum, sed sublata sarcina.

 

Tenes?

566. ed. I: devertemus. hospitem - 567. ed. I: obsonabitur (zonder komma) - 573. ed. I: sarcina, - 574. ed. I: ad

569. (646). cenam, quae cum pontificali certet. De term pontificalis heeft natuurlijk in de eerste plaats betrekking op de Romeinse pontifex. Gnapheus had ook hier een antiek voorbeeld in Horat. Carm. II, 14; waar gesproken wordt van mero, pontificum potiore coenis. Erasmus haalt dit Horatius-citaat ook aan bij de pontificalis coena. Gnapheus zal er echter tevens een (ondeugende?) toespeling mee hebben willen maken op weelderige bisschopsmalen. Ook Palsgrave vertaalde, ‘a pontifical or bishops feaste’.

[p. 141]

 

pantolabus:

 

Hij verschaft ons

 

een deksel als de pan verdient.

 

pamphagus:

 

Maar waarde meester,

645

waar, als ik vragen mag, haal ik de spijs?

 

pantolabus:

 

Ja juist!

 

acolastus:

 

Hier heb je geld, maak ons een maal als voor een bisschop.

 

pamphagus:

 

'k Zal er voor zorgen, meester.^{570. (647).}

 

acolastus:

 

Venus, Bacchus, Ceres,

 

wil 'k ook bij ons banket.

 

pamphagus:

 

Het komt in orde; wilt u,

 

dat 'k ook fluitspelers van de markt haal?

 

acolastus:

 

Ja dat ook.

 

pamphagus:

650

Ik haast me naar de slager. Hé Pantolabus

 

breng jij als knecht de koning naar vriend Sannio,

 

maar draag jij z'n bagage. Snap je het?

570. (647). Venus, Bacchus, Ceres het beroemde drietal dat het feest beheerst en waaruit niemand kan gemist worden, vgl. Terent. Eun. 732: Sine Cerere et Libero friget Venus.

[p. 142]

tekstkritische noten

 

pantolabus:

 

Sic.

 

acolastus:

 

Ubi manet ille vester?

 

pantolabus:

 

Ad Veneris fanum.

 

acolastus:

 

Bene est.

575

Sustolle haec.^{575. (654).}

 

pantolabus:

 

Quam pulchre procedo hodie! O fortunatum

 

hunc diem!

575. ed. I: hodie?... diem. - boven 576, ed. I: katalecticoi - 576. ed. I: he? - 577. ed. I: paravi? - 578. ed. I: Sycophantiis? - 579. ed. I: potest. - 583. ed. I: auscultaverit? - 584. ed. I: uinum; Bolte: vivum... eroditur? - 585. ed. I: nostros,... sumus (zonder;)

575. (654). Vgl. Terent. Adelph.: Syre, processisti hodie pulchre; Andr. 956: O faustum et felicem hunc diem.

Actvs II. Scena IV.

 

Pamphagus solus.

Trochaici ϰαταληϰτιϰοί.

 

Ha ha he! Quam tutum hospitium confidentiae meae^{576. (655).}

 

Mihi paravi! Quam promptum nactus sum deverticulum

 

Exercendis fucis, imposturis et sycophantiis!

 

Hinc mihi praesens lucrum est, abradi dimidium potest,

580

Causabor caram esse annonam, ut conveniant ratiunculae

 

Accepti et dati. In rationibus nullis tenerier

 

Vinculis possum. Ad suffugia mille mihi rimae patent.

 

Nαί iste totus desipit, qui nobis auscultaverit,

 

Per quos velut in nassam inlectus, ad vivum usque eroditur.

585

Intra casses nostros praeda est, quam usque venati sumus;

576. (655). confidentia hier niet (zelf)vertrouwen, maar in peioratieve zin: brutaliteit.

[p. 143]

 

pantolabus:

 

Accoord!

 

acolastus:

 

Waar woont hij, jullie vriend?

 

pantolabus:

 

Bij Venus' tempel.

 

acolastus:

 

Prachtig!

 

Draag dit!

(hij geeft zijn gordel en bagage)

 

pantolabus:

 

Hoe mooi schiet 'k op vandaag. Wat een geluksdag!

Tweede bedrijf. Vierde toneel.

 

Pamphagus alleen

(trochaeisch)

655

Háhahá wat véilge hérberg voor mijn driestheid^{576. (655)}

 

heb ik me verschaft, wat kreeg 'k een hol, geschikt voor

 

fopperijen, knoeierijen, valse aanklacht.

 

Winst ligt hier te grijp, de helft kan afgetroggeld.

 

'k Geef de schuld aan 't dure graan, zodat de posten

660

kloppen van wat 'k kreeg en uitgaf. Bij de reekning^{580. (660).}

 

kan er niets zijn dat me bindt; door duizend gaatjes

 

kan 'k ontsnappen. Ha! volmaakt gek was die kerel,

 

die crediet aan óns gaf. Nu, gelokt in 't fuikje,

 

wordt hij afgeknaagd tot 't been. Vast in de netten^{584. (664).}

576. (655) Vgl. Plaut. Capt. 523: Nec confidentiae usquam hospitiumst nec devorticulum dolis.

580. (660). Vgl. Plaut. Most. 304: Bene igitur ratio accepti atque expensi inter nos convenit.

584. (664). Vgl. Plaut. Bacch. 242: Detondebo auro usque ad vivam cutem. Ad vivum, tot op het levend vlees past bij detondere, maar minder bij erodere, waar men denkt aan een afknagen juist van het vlees tot op het been. Ook de volgende beelden (het met de klauwen verscheuren van de buit) wijzen in die richting. Blijkbaar had Gnapheus de plaats van Plautus in de gedachten en werd zijn eigen vers een combinatie van twee beelden: afscheuren tot op het levend vlees, afknagen tot op het bot.

[p. 144]

tekstkritische noten

 

Illa nostxis unguibus frustillatim discerpitur,

 

Quippe sic peram illam nunc multo aere turgidam ictibus

 

Vellicatim exenterabimus, vix ut inopi siet^{588. (667).}

 

Reliquus obolus emendo resti. Quantumvis gestitet

590

Auri in loculis, universum id insumemus luxui.

 

Scilicet triumpho serio, postquam cellarius

 

Evasi potentis domini, id quod futurum insomnia

 

Dudum praedicabant omine laeto. Nunc tempus monet.

 

Ut procurram obsonatum. Prolixius satur mea^{594. (674).}

595

Post erumpam gaudia. Heus, heus, gestientem Pamphagum

 

Nemo lanionum videt, nemo salutatum advenit?

 

Faxo iam ostenso auro, quod me habere nesciunt, simul

 

Ad me non accurrisse doleant obtrusis mercibus.

587. ed. I: turgidam, - 588. ed. I: Vellicatin; Bolte: Vellicatim - 589. ed. I: emundo; Bolte: emendo - 593. ed. I: monet, - vs 593 staat in ed. I tweemaal afgedrukt - 594. ed. I: obsonatum,.. satur, - 597. ed. I: nesciunt (zonder komma) - 602. ed. I: insistam

588. (667). exenterare v.h. wild gezegd: de ingewanden er uit halen, uitweien.

594. (674). obsonare, hoewel obsonium vooral toespijs, dessert is, wordt het werkwoord hier en passim in het stuk toch algemener gebruikt in de zin van (lekkere) spijzen inkopen. Trouwens Stephanus definieert obsonium: quicquid ultra panem et vinum in cibo adiicitur.

Actvs II. Scena V.

Acolastus. Pantolabus. Sannio. Syrus. Pamphagus.
Σϰάζοντες.

 

acolastus:

 

Ubinam aedes nostri sunt hospitis? Lassum

600

Me longa reddidit profectio.

 

pantolabus:

 

Nobis

 

En imminent, here. Praecurram, ut fores totae

 

Pateant. Heus, heus, nemon hinc prodit? Insistam

 

Pulsare, nisi aperit ostium aliquis actutum.

[p. 145]

665

zit de buit, die w'aldoor jaagden; met ons' klauwen

 

wordt die stuk na stuk uiteen gescheurd. Zijn reiszak

 

bol van 't vele geld, gaan we plukhare', uitweien,

 

dat hem arme, nauw een cent, een strop te kopen

 

overblijft. En wat aan goud hij maar in kas draagt,

670

gaan w'aan overdaad verdoen. Dát is nu waarlijk

 

triompheren, nu 'k, een rijkaards keldermeester,

 

uit de brand ben. Ja mijn dromen, vreugd voorspellend,

 

hebben 't lang voorzegd. Maar kom, de tijd drijft

 

voort om spijzen in te kopen; straks als 'k zat ben,

675

stort 'k mijn vreugde ruimer uit. Hé, ziet dan niemand

 

van de slagers Pamphagus die naar ze hunkert,

 

komt dan niemand hem begroeten? Wacht maar, 'k zal ze,

 

door te tonen 't goud dat zij bij mij niet zoeken,

 

't laten spijten, dat ze niet terstond op mij af

680

aangestormd zijn om hun koopwaar op te dringen.^{598. (680).}

598. (680). obtrusis mercibus vat ik op als dat. finalis: tot het opdringen van hun koopwaar, of als abi. modi.

Tweede bedrijf. Vijfde toneel.

Acolastus. Pantolabus. Sannio. Syrus. Pamphagus.
(iambische vijfvoeters)

 

acolastus:

 

Waar is nu 't huis van onze gastheer?. Moe

 

werd 'k van de lange tocht.

 

pantolabus:

 

Zie hier, vlak bij.

 

Ik ren vooruit zodat de deuren wijd

 

geopend zijn

(hij klopt)

Hé komt er niemand buiten?

685

'k Blijf kloppen als niet daadlijk iemand opent.^{604. (685).}

604. (685). Vgl. Terent. Adelph. V, 3, 2: Quisnam a me pepulit tam graviter fores?

[p. 146]

tekstkritische noten

 

sannio:

 

Quis tam graviter pepulit meas fores?

 

pantolabus:

 

Vester.

 

sannio:

605

Quis?

 

pantolabus:

 

Pantolabus.

 

sannio:

 

Pantolabus? Mortuum pridem

 

Credebam, ut quem toto non viderim mense.

 

pantolabus:

 

Non est.

 

sannio:

 

Is viso. Hem, vix te agnoscerem, vocem

 

Nisi nossem tuam. Unde quaeso ades? Num imis

 

Ex manibus?

 

pantolabus:

 

Narrandi id nunc locus non est.

 

sannio:

610

Quid non?

 

pantolabus:

 

Quid? Huncine vides, obsecro?

 

sannio:

 

Cuias

 

Est, unde adduxti, et quo, qua gratia?

 

pantolabus:

 

Nostras

 

Est atque a Pamphago huc adducitur, nostin?

604. ed. I: fores. - 608. ed. I: noscem; Bolte: nossem - 608. ed. I: ades, num 612. ed. I: Est,

[p. 147]

 

sannio:

 

Wie bonst zo erg daar op mijn deur.

 

pantolabus:

 

Uw vriend.

 

sannio:

 

Wie?

 

pantolabus:

 

Ik, Pantolabus.

 

sannio:

 

Wat die? Ik hield

 

hem lang voor dood, 'k zag hem geen hele maand.

 

pantolabus:

 

Dat is ie niet!

 

sannio:

 

Ik zie 't. Ik zou je nauwlijks

690

herkennen, kende ik niet je stem. Waar kom je

 

vandaan? Soms uit de onderwereld?^{609. (691/2).}

 

pantolabus:

 

't Is hier niet

 

de plaats dat te vertellen.

 

sannio:

 

Waarom niet?

 

pantolabus:

 

Waarom? zie j'asjeblieft die heer dan niet?

 

sannio:

 

Wat is 't voor landsman, waarvandaan, waartoe,^{611/12. (694/95).}

695

om welke reden bracht j'hem hier?

 

pantolabus:

 

Mijnheer is

 

een landgenoot en wordt geïntroduceerd

 

door Pamphagus, die ken je toch?

609. (691/2). Vgl. Terent. Andria 354 Alia multa, quae nunc non est narrandi locus.

611/12. (694/95). cuias, nostras: uit welk land, uit ons land (of tijd).

[p. 148]

tekstkritische noten

 

sannio:

 

Quem?

 

pantolabus:

 

Pamphagus obsonatum abscessit, hic nummos

 

Dedit.

 

sannio:

 

Euge introducatur commodus sane

615

Convivator. Syre, hem Syre! Sarcinam hanc aufer

 

Intro, tum mox redi. Plura habeo, quae mandem.

 

Optatus advenis, hospes optime. Accede

 

Ad nos. Omnis rei tibi copia hic fiet.

 

acolastus:

 

Nullasne habes Veneres?

 

sannio:

 

Etiam.

 

acolastus:

 

Iube accersi.

 

sannio:

620

Quanti pretii mulieres?

 

acolastus:

 

Plurimi, forma

 

Modo sint praecellenti.

 

sannio:

 

Primariam sane

 

Dabo feminam. Hem Syre, audi, Laidem accerse!

 

syrus:

 

Iam?

 

sannio:

 

Iam.

613. ed. I: obsonatum, abscessit (zonder komma) - 615. ed. I hem Syre? - 616. ed. I: redi, plura - 619. ed. I: iube - 620. ed. I: plurimi - 622. ed. I: accerse. - 623. ed. I: Iam? iam... adesse

[p. 149]

 

sannio:

 

Wie zeg je?

 

pantolabus:

 

Hij is inkopen doen voor 't maal, meneer hier

 

gaf 't geld.

 

sannio:

 

O prachtig, laat hem binnentreden,

700

een welkom gast. Syrus, hé Syrus, breng

 

het reisgoed binnen. Kom dan gauw terug.

 

'k Heb meer opdrachten. Waarde heer, wees welkom!

 

Kom binnen bij ons. Hier is overvloed

 

van alles voor u klaar.

 

acolastus:

 

Heb je geen liefjes?

 

sannio:

705

Ook dat.

 

acolastus:

 

Laat halen dan!

 

sannio:

 

Van welke prijs?

 

acolastus:

 

De duurste, als ze maar bijzonder mooi zijn.

 

sannio:

 

Ik lever u beslist een prima soort.

 

Hé Syrus, luister eens, laat Lais roepen.

 

syrus:

 

Meteen?

 

sannio:

 

Meteen!

[p. 150]

tekstkritische noten

 

syrus:

 

Causae quid dicam?

 

sannio:

 

Adesse amatorem.

 

pamphagus:

 

Ocius haec introducite, ut coquis dentur.

625

Vos me sequimini, tibicines, intro!

 

syrus:

 

Wat moet 'k voor reden noemen?

 

sannio:

710

Dat er een minnaar is.

 

pamphagus:

 

(komt op met kooplui en fluitspelers)

Brengt 't snel in huis

 

't moet naar de koks

(tot de fluitspelers)

en jullie, volgt mij binnen.

625. ed. I: sequemini; Bolte: sequimini... intro. - 630. ed. I: gynecαio; Bolte: gynaeceo.. pedes - 636. ed. I: loci, - 640. ed. I: nαί; Bolte: ναί

361. ed. I: invenio, gulam - 365. ed. I: fame, - 366. ed. I: incana; Bolte: in cena, Palsgrave: incava - 369. ed. I: sint.; Bolte: sunt. - 371. ed. I: es. - 372. ed. I: toties.

477. ed. I: gratuletur. - 478. ed. I: canora. - 482. ed. I: omnia, memorem