Acolastus

Latijnse tekst met Nederlandse vertaling

[p. 64]

Actvs I.

Scena I.

Pelargus. Eubulus.
Senarii omnes.

 

pelargus:

 

Nunc demum sentio, quanta sit felicitas^{71. (76).}

 

Et quanta quies, habuisse liberos patri

 

Per omnia obsequentes. Ego quoad pro meo

 

Animo moderarer filium annis parvulum,

75

Praeterea tam bene conditum, ut nihil amplius

 

In eo desiderare posses, tum quidem

 

Vivebam velut utramque in aurem dormiens,

 

Immo mihi plaudebam, qui gnatum haberem praeditum

 

Tali ingenio et modestia, unde gaudium

80

Possem mihi polliceri perpetuum et bene

 

Stabile. At nunc, postquam detecta hypocrisi malus

 

Aperte coepit esse adeoque id institit,

 

Manu ut mea emittatur, vah, quae cogito!

 

Quibus nunc sollicitor rebus, ne ille hinc sibi

85

Primam fenestram ad nequitiam patefecerit^85/90.

 

Neve servus peccati evaserit ex libero,

 

Patris imperium lene dum male sanus abicit,

 

Id quod de ipso speraveram nunquam fore.

 

Hoc illud est, quod vulgo consuevit frequens

71. (76). Pelargus. Hoe Gnapheus er toe kwam deze naam voor de vader te kiezen is onzeker. Hangt hij samen met een Grieks werkwoord πελαργᾶν? Diogenes Laertius schrijft in zijn leven van Pythagoras (XX):ἐϰάλει δὲ τὸ νουθετεῖν πελαργᾶν. πελαργᾶν zou dus vermanen betekenen (afgezien van het feit, dat volgens moderne uitgevers πελαργᾶν foutief is overgeleverd voor πεδαρτᾶν, van welke mening Gnapheus natuurlijk niet op de hoogte was. Vgl. de noot bij Pelargus op blz. 185 van Palsgrave's Acolastus, uitg. door P.L. Carver Ph. D., London 1937).
Eubulus. Over de oorsprong van deze naam zijn allerlei gissingen geopperd, m.i. onnodig, daar hij (de goede raadsman) voor zich zelf spreekt en best een eigen vinding van Gnapheus kon zijn. Wel is opvallend, dat in Erasmus' Colloquia een figuur Eubulus voorkomt, die een dame, vooringenomen tegen het huwelijk, raadgeeft, terwijl elders (De Captandis Sacerdotdis) ook Gnapheus' Pamphagus verschijnt. De mening van J. Dover Wilson (The Library 1900, X, blz. 337) dat de naam ontleend is aan Aristoteles' Ethica Nicomacheia (VI. 8), op zichzelf aantrekkelijk omdat Aristofeles ook de woorden ἀϰολαστία, φίλαυτος en πάμφαγος gebruikt, lijkt ver gezocht, als Gnapheus hem al in de Colloquia vond.

85/90. Vgl. Terentius Heaut. III, 1, 72: quantam fenestram ad nequitiam patefeceris.

[p. 65]

Eerste bedrijf.
Eerste toneel.

Pelargus. Eubulus.

 

pelargus alleen:

 

Nu eerst besef 'k de omvang van 't geluk

 

en van de rust vader te zijn van kind'ren

 

in alles volgzaam. Vroeger immers leefd' ik,

 

als wie op beide oren slapen kan,^{77. (79).}

80

zolang 'k naar eigen wens mijn zoon kon leiden

 

een knaapje nog en zó goed van karakter,

 

dat er niets meer te wensen bleef. Ja, sterker,

 

ik prees me, een zoon te hebben, toegerust

 

met zúlk een inborst en bescheidenheid,^{78/79. (84/85).}

85

dat 'k mij van hem een duurzaam en betrouwbaar

 

pleizier beloofde. Maar sinds hij, 't masker afgelegd,^{81. (86).}

 

openlijk slecht werd en zó hevig doorzet

 

van mijn gezag bevrijd te worden, ach hoe tob ik!^{83. (88).83/84. (88/89).}

 

Wat zorgen kwellen mij! 'k Moet hiervan duchten,

90

dat hij naar 't kwaad een eerste venster opent

 

en van een vrij mens slaaf wordt van de zonde,

 

nu hij, zó dwaas, mijn zachte heerschappij

 

van zich werpt, wat 'k van hem juist nooit verwacht had.

 

Hier toont zich wat de volksmond pleegt te zeggen,

77. (79). velut utramque in aurem dormiens. De uitdrukking op beide oren slapen is ontleend aan Terentius, Heaut. II, 3, 101: in aurem utramvis otiose ut dormias. In 't Frans bewaard (dormir sur les deux oreilles) komt men de wending, waarschijnlijk uit het Frans, nog bij moderne Vlaamse schrijvers tegen (bijv. in de journalistiek van K.v.d. Woestijne).

78/79. (84/85). qui quatum haberem..... etc. vgl. Terentius, Andrea I, 1, 71: qui quatum haberem tali ingenio praeditum.

81. (86). detecta hypocrisi eigenlijk: nadat het toneelspel ontdekt was.

83. (88). manu emitrere de gewone term bij de vrijlating van slaven.

83/84. (88/89). vah quae cogito! Quibus nunc sollicitor rebus, vgl. Terentius, Adelphi, I, 1, 10: quae cogito/et quibus nunc sollicitor rebus.

[p. 66]

tekstkritische noten

90

Dici: Penuriam multo melius feras

 

Quam saturitatem. Nam illa multos continet

 

In officio, haec vero ad proterviam meum

 

Perpellit filium, quandoquidem malit

 

Errare quolibet ex sua libidine

95

Paterno quam sinu foverier amplius.

 

Nαί ille haud scit, quam praesens sibi accersat malum.

 

Sed quid? Sinam vero a me abire filium,

 

Quem destinaveram heredem regno meo?

 

Id Eubulus forsan meus non suaserit,

100

Quo consule semper usus sum feliciter.

 

eubulus:

 

Non possum, quod meum ingenium est, quin sedulo

 

Agam, laborem, in officio sim pro meo

 

Pelargo, cui ceu Theseus quispiam Herculi

 

Coniunctus sum, idque ob morum similitudinem,

105

Quae ut inter nos est fere consentanea,

 

Ita mutuum amorem conciliet oportet. Hinc

 

Adeo nullum elabi diem patior, meum

 

Quin illi deferam officium. Illuc scilicet

 

Mihi iter est.

 

pelargus:

 

Cuius hic vocem audire videor?

110

Num Eubuli? Is est ipsus, per tempus advenit.

 

Videon te, Eubule mi, meo animo maxime

 

Nunc exspectate?

 

eubulus:

 

Eho, quid tam, quaeso, tristis es?

 

pelargus:

 

Haud simplex est malum, quod me sollicitum habet.

90. ed. I: Dici, penuriam - 95. ed. I: amplius, - 97. ed. I: Sed quid? sinam - 99. ed. I: suaserit. - 101. ed. I: (quod meum ingenium est) - 103. ed. I: pelargo - 106. ed. I: oportet, hinc; ed. I: consiliet; Bolte: conciliet - 110. ed. I: is est - 112. ed. I: Eho. - 113. ed. I: habet (zonder punt)

[p. 67]

95

dat men veel beter d'armoede verdraagt

 

dan de verzadiging. D'eerste houdt velen

 

bij plichtsbetrachting, d'and're drijft mijn zoon

 

tot driestheid, daar hij immers liever dwaalt

 

naar zijn begeerte, wáár 't hem lust, dan langer

100

de koest'ring t'ondergaan van vaders schoot.

 

Hij weet niet welk een dreigend kwaad hij oproept!^{96. (101).}

 

Maar hoe? Moet 'k werk'lijk toestaan, dat hij gaat,

 

die ik tot erf bestemd had in mijn rijk?

 

Dat raadt m'allicht mijn vriend Eubulus niet,

105

wiens voorslag 'k steeds tot mijn geluk gevolgd heb.

 

eubulus opkomend:

 

Ik kan niet anders, - dat's mijn aard - , dan snel

 

hand'len, me moeite geven, op mijn post zijn

 

voor mijn Pelargus, met wie 'k mij vereend voel

 

als Theseus met zijn Hercules; gelijkgeaardheid,^{103. (109).}

110

die toch een paar als wij zijn één van zin maakt,

 

moet zó tot wederzijdse liefde drijven. Daarom

 

laat ik geen enk'le dag vergaan of 'k bied

 

aan hem mijn dienst. Dus dáárheen gaat mijn weg

 

ook nu.

 

pelargus:

 

Wiens stem geloof ik daar te horen?

15

't Is toch Eubulus niet? Hij zelf! hij komt op tijd!

 

Zie 'k jou daar mijn Eubulus, die mijn hart

 

nu 't meest verwacht?

 

eubulus:

 

Hallo! waarom zo droevig?

 

pelargus:

 

't Is geen eenvoudig kwaad, dat mij bekommert.

96. (101). Vgl. Plautus, Amphitr. 327: Illic homo a me sibi malam rem arcessit jumento suo.

103. (109). cui Theseus quispiam Herculi coniunctus sum, waarschijnlijk denkt Gnapheus hier aan de kameraadschap van Theseus en Hercules in Seneca's Hercules Furens.

[p. 68]

tekstkritische noten

 

eubulus:

 

Quidnam est?

 

pelargus:

 

Eubule mi, nihil.

 

eubulus:

 

Quin die, quid est?

 

pelargus:

115

De filio num nam audisti?

 

eubulus:

 

Quid is studet?

 

pelargus:

 

Alienum sese facere a patria domo.

 

eubulus:

 

Tuusne filius?

 

pelargus:

 

Meus.

 

eubulus:

 

Quid audio?

 

pelargus:

 

Minor ille natu hanc mihi movet tragoediam.

 

Qui utinam ex me natus non esset!

 

eubulus:

 

Bona verba! Sed

120

Unde istuc, quaeso, huic venit in mentem, nisi

 

Indignis ille abs te sit tractatus modis?

 

pelargus:

 

Immo, ne nimis dignis, vereor, Eubule.

115. ed. I: quid - 119. ed. I: esset. verba. - 120. ed. I: mentem? - 121. ed. I: modis. - 122. ed. I: Imo

[p. 69]

 

eubulus:

 

Wat is 't?

 

pelargus:

 

Ach niets mijn vriend.

 

eubulus:

 

Kom spreek het uit!

 

pelargus:

120

Je weet niets van mijn zoon?

 

eubulus:

 

Wat heeft die voor?

 

pelargus:

 

Zich te vervreemden van zijns vaders huis.

 

eubulus:

 

Joúw zoon?

 

pelargus:

 

De mijne, ja!

 

eubulus:

 

Wat hoor ik nú?

 

pelargus:

 

Ja hij, de jongste, is oorzaak van dit treurspel.

 

Was hij mijn kind maar niet!

 

eubulus:

 

Beheers je woorden!^{119. (124)}

125

Maar zeg, hoe kwam dit in hem op, tenzij

 

je onverdiend hem hard behandeld hebt.

 

pelargus:

 

'k Vrees eer, 't was beter dan hij waard was.

119. (124) Bona verba! (scil. quaeso). Zo bij Terentius, Andria, L, 2, 3. De toevoeging quaeso bij Terentius doet mij kiezen voor de vertaling Beheers je woorden. Zonder quaeso zou men het ook als ironisch-verwijtend kunnen lezen: Fraaie woorden zijn dat!

[p. 70]

tekstkritische noten

 

eubulus:

 

Qui?

 

pelargus:

 

Dicam. Istunc ex me natum eduxi a parvulo,^{123/24. (128/29).}

 

Habui, amavi ut meum, in eo me oblecto, illius

125

Salutem curo, nil praetermitto, ut queam

 

Prodesse. Studium omne meum illius commodo

 

Consecro. Denique velut in sinu meo

 

Eum foveo unice carum, nunquam ut meam

 

Benignitatem senserit in se claudier.^{129. (135).}

130

Optare quicquid ausus est, habuit; meis

 

Bonis voluit frui, voluit recto pede

 

Incedere. Liberum illi factum est quolibet

 

Mentem suam inclinare, quolibet manum

 

Extendere; tantum ne rebellaret mihi,

135

Dedi mandatum, huic pareret iussi, Vbi

 

His studiis ilium mihi firmissime puto et

 

Perpetuo devinctum fore, evenit, bonae

 

Condicionis taedium ut acciperet; hinc viam^{138. (144).}

 

Occepit comminisci, qua se emancipet

140

Paterno iure. Philautus eam glaciem secat,

 

Meditatis rationibus illinc proficiscitur

 

Recta ad me. ‘Heus tu, pater’, inquit, 'aetas quae mea

 

Sit, ipse vides. Satis sub imperio tuo

 

Egi, valet mihi iudicium, valet ingeni

145

Vigor, meas vires volo experirier.

 

Tam grandem detineri me patris iugo

130. ed. I: habuit, - 132. ed. I: Incedere liberum illi factum est, - 134. ed. I: Extendere, - 138. ed. I: acciperet, - 140. ed. I: secat. - 142. ed. I: zonder aanhalingstekens. Dit in 't vervolg zo bij alle aangehaalde woorden. - 146. ed. I: iugo? - 147. ed. I: Inscitia est, aequales qui - 148. ed. I: gaudent.

123/24. (128/29). Vgl. Terentius, Adelphi I. 1. 23: Eduxi a parvolo, habui, amavi pro meo. In eo me oblecto; solum id est carum mihi.

129. (135). Vgl. Terentius, Eunuch. I, 2, 83: Nuncubi meain benignitatem sensisti in te claudier?

138. (144). bonae condicionis van dit goed, voor hem voordelig, tussen ons beiden gesloten verdrag; men kan bona condicio ook opvatten als ‘zijn gelukkige positie’.

[p. 71]

 

eubulus:

 

Hoe dan?

 

pelargus:

 

Hoor. 'k Heb hem grootgebracht, mijn eigen bloed

 

van jongsaf, 'k hield hem en beminde hem als mijn eigen.

130

Hij is mijn vreugd, zijn welzijn al mijn zorg,

 

Niets laat ik na om hem te kunnen helpen,

 

voor zijn geluk besteed ik al mijn ijver.

 

Ja 'k koester hem, mij boven alles dierbaar,

 

als in mijn eigen hart, zodat hij nooit

135

't gevoel had dat voor hem mijn liefde een grens heeft.

 

Al wat hij wensen dorst, hij kreeg 't. Hij wilde

 

genieten van mijn goed, zijn eigen weg gaan.

 

'k Gaf hem de vrijheid naar al wat hem lustte

 

zijn geest te richten en zijn hand te strekken.

140

'k Gaf slechts de opdracht, dat hij nooit opstandig

 

werd tegen mij, 'k eiste hier gehoorzaamheid.

 

Maar toen 'k hem dacht door deze opzet hecht,

 

duurzaam aan mij verbonden, toen gebeurde het,

 

dat hij genoeg kreeg van dit goed verdrag,

145

een weg ging zoeken om zich vrij te maken

 

van 't vaderlijk gezag. Philautus brak hier 't ijs.^{140. (146).}

 

Hij overlegt zijn plan, begeeft zich dan

 

terstond tot mij. ‘Gij ziet toch zelf wel’, zegt hij

 

‘vader, hoe oud ik ben. 'k Leef lang genoeg

150

onder uw wet; mijn oordeel en mijn inzicht

 

zijn sterk genoeg, 'k wil d'eigen kracht beproeven.

 

Dat ik, zo groot, buk onder 's vaders juk

140. (146). Philautus, verpersoonlijking van de zelf-liefde als de boze geest van Acolastus, hier eerst voorgesteld als een vriend die dan ook in het tweede en vierde toneel van het eerste en in het tweede van het vierde bedrijf optreedt. Even later (vs. 174) gebruikt Gnapheus echter het Griekse abstractum ϕλαντία. Gnapheus schijnt de eerste te zijn, die deze naam voor een toneelpersonage bezigt; later komen er meer voor bijv. in Grimalds Archipropheta (1548), waar een Farizeeër zo heet en in het eveneens op het verloren-zoon-motief gebouwde stuk Glasse of Government van Gascoigne. Van andere aard is de Philautus in Lyly's Euphues. (zie Inleiding blz. 30). glaciem secat. Erasmus schrijft. Scindere glaciem, est aperire viam, et in incipiendo negocio priorem esse.

[p. 72]

tekstkritische noten

 

Insciria est; aequales, qui sunt mei ordinis,

 

Ad unum omnes gaudent dudum repudium

 

Dedisse patribus, quorum iniustitia gravis

150

Est filiis. Per me satis sapio, nihil

 

Custodis egeo. Proinde volo, debitae^{151. (158).}

 

Substantiae mihi scribatur portio,

 

Nisi nullis legibus teneri te putas.'

 

Haec illius erat luctuosa oratio.

 

eubulus:

155

Satis superbe omnia. Quid tu ibi?

 

pelargus:

 

Primum velut

 

Attonitus haesi, post mihi redditus ‘Adeon’,

 

Inquam, 'vel inhumanus tibi vel durus fui,

 

Ut te mea iniustitia eiciat? Otii,

 

Credo, tibi obrepsit saturitas, hinc tui

160

Te paenitet, hinc praesentis te sortis piget.

 

Nunc vis conscribi a me substantiam tibi,

 

Nunc vertere solum vis: vide, ne, quam tibi

 

Istuc sedet cordi, tam multum incommodet!

 

Solent enim subita consilia ducere

165

Secum comitem praesentem paenitentiam.

 

Non desunt exempla, quibus, quod ago, comprobem,

 

Nisi, si pattern non audias, frustta audias

 

Exempla. Porro quis tam confidens fuit,

 

Qui te corrumpere sit aggressus? Aut male

170

Odoror aut Philautus consultor fuit.

151. ed. I: Proinde, volo daebita - 152. ed. I: portio. - 156. ed. I: tussen haesi en post een hoge komma; ed. I: redditus. - 161. ed. I: tibi. - 162. ed. I: vis, - 163. ed. I: Istuc sedet cordis tam; Bolte: Istuc sedet cordi, tam... In het exemplaar te Upsala van de ed. I is cordis met inkt verbeterd in cordi. - 163. ed. I: incommodet, - 165. ed. I: secum, - 166. ed. I: comprobem. - 170. ed. I: fuit (zonder punt)

151. (158). debita substantia, het mij verschuldigd vermogensdeel, kindsdeel. De gehele voorstelling van zaken in deze Terentiaanse opzet brengt mee, dat de vader verplicht is het kind zijn deel te geven van het vermogen. Vandaar dat in de volgende regel op wetsbepalingen wordt gezinspeeld, evenals verderop in vs. 182 (leges bonas) en 205 (iuraque publica). De hier gegeven voorstelling gaat uit van de onderstelling, dat de volwassen geworden zoon van een rijke vader ook nog tijdens diens leven rechtens aanspraak maken kan op een deel van het vermogen. Dit past slecht bij de gedachte van een goddelijke vader die uit vrije wil handelt. Erasmus formuleert het in zijn Paraphrase aldus: Pater indulgens partitus est inter duos filios substantiam,... non tamen sine spe profectus.

[p. 73]

 

getuigt van onverstand, mijn makkers, allen,

 

zijn blij, dat zij reeds lang gebroken hebben

155

met vaders, van wie d'onrechtvaardigheid

 

de zonen zwaar valt. Zelf ben 'k wijs genoeg,

 

'k Heb geen bewaker nodig. Dus verlang ik

 

dat mij 't verschuldigd kindsdeel wordt betekend,

 

tenzij g'u door geen wet gebonden acht’.

160

Zo luidde heel zijn jammerlijk betoog.

 

eubulus:

 

Dat 's alles trots genoeg! Wat was jouw antwoord?

 

pelargus:

 

Eerst, stond ik stom, getroffen door de bliksem,

 

Dan, tot mezelf gekomen, vroeg ik: ‘Was ik

 

dan zó onmens'lijk en zó hard voor je,

165

dat 't onrecht je verjaagt van huis? Mijns inziens

 

heeft zatheid van het nietsdoen je bekropen,

 

je schaamt je daarom voor jezelf, je lot

 

verdrietje, 't kindsdeel wil je nu betaald zien;

 

je wilt nu 't land uit, maar zie toe, dat wat

170

je hart nu wenst, niet straks je grootlijks schaadt.

 

Want overijlde plannen plegen 't klaarstaand^{165. (171).}

 

berouw als makker met zich mee te voeren.

 

Met menig voorbeeld kon 'k mijn stelling staven,

 

maar vruchtloos hoorde je 't, als d'eigen vader^{167. (174).}

175

geen oor vindt. Wie was overigens zo brutaal,

 

dat hij 't bestond jouw hoofd op hol te brengen?

 

Mijn speurzin faalt, als niet Philautus j'aandreef.

165. (171). praesentem kan men verbinden met comitem: als steeds aanwezige makker. Maar ook met poenitentiam, waarbij het dan eer krachtig werkzaam betekent.

167. (174). Vgl. Terentius Heaut. 202: hem quem ferret, si parentem non ferret suom?

[p. 74]

tekstkritische noten

 

Is frigidam suffudit, strenuus quidem^{171. (178).}

 

Ille et cordatus monitor, bene si quid monet,

 

Qui te ad scopulos e tranquillo inferat. Nocens

 

Profecto pestis τῆς φιλαυτίας malum,

175

Quod, quo magis fuco quodam suo tegit

 

Venenum, hoc est nocentius. Quam blandula

 

Siren Philautus a fronte, at post senseris

 

Dulcis veneni aculeum. Longe hinc fuge,

 

Mi fili, si modo tua tibi cordi est salus!'

180

Sic dixi.

 

eubulus:

 

Quid? Num his ille quietus redditur?

 

pelargus:

 

Nihil minus. Immo coepit hinc magis

 

Atque magis ius suum urgere et leges bonas

 

Inclamare, quibus contendunt ephebiam

 

Transmissos solvi iure patrio.

 

eubulus:

 

Sed quibus

185

Tandem verbis convenit inter vos?

 

pelargus:

 

Nihil

 

Convenit. Hoc tantum respondi, me amplius

 

Super his deliberare velle. Nunc mihi

 

Quid consulis faciundum esse, Eubule optime?

173. ed. I: inferat, nocens - 174. ed. I: Profecto τῆς φυλαυτίας; Bolte voegde pestis in naar de 2de druk - 176. ed. I: nocentius, - 176. ed. I: blandulus; Bolte: blandula naar de 2de druk - 178. ed. I: aculeum, longe - 179, ed. I: salus. - 180. ed. I: Quid num - 181. ed. I: Imo - 186. ed. I: Convenit, hoc

171. (178). frigidam suffudit eigenlijk: hij goot er koud water onder. Erasmus zag in deze metafoor een beeld uit de smidse: probabilius est translatum ab officinis aerariis, ubi fabri subinde frigidam ignem aspergunt, quo ignis sit vehementior. Vandaar mijn vertaling: opstoken.

[p. 75]

 

Hij stookte j'op, hij, wel een vaardig raadsman

 

en een verstandig, als hij 't goede aanprijst,

180

die nu uit kalme zee je op klippen drijft.^{173. (180).}

 

Voorzeker 't kwaad der eigenliefde is

 

een schadelijk verderf. Hoe meer 't zijn gif

 

dekt met blanketsel, des te meer het schaadt.

 

Hoe 'n lokkende Sirene is Philautus^{177. (184).}

185

wanneer je hem aanziet; later voel j'allicht

 

d'angel van 't zoete gif. Vlucht ver daarvan

 

mijn zoon, als 't eigen heil je gaat ter harte’!

 

Zo sprak 'k.

 

eubulus:

 

Bedaarde hij niet door die woorden?

 

pelargus:

 

Neen, allerminst, hij ging toen meer en meer

190

aandringen op zijn recht, de goede wetten

 

te hulp aanroepen, waardoor, naar men zegt,

 

wie mondig werd van 's vaders wet bevrijd wordt.^{183/184. (192).}

 

eubulus:

 

Maar wat kwaamt ge eindlijk samen overeen?

 

pelargus:

 

Niets kwamen w'overeen, 'k heb slechts geantwoord,

195

dat 'k nader nog de zaak wou overwegen.

 

Wat, beste Eubulus, raadt gij nu te doen?

173. (180). Vgl. Terentius, Phormio IV, 4, 8: qui te ad scopulum e tranquillo auferat.

177. (184). Siren, gezien de angel met venijn van de volgende regel zullen aan Gnapheus hier niet de gewone verleidende zangsters van de klassieke mythologie voor ogen gestaan hebben, maar denkt hij eer aan een zeemonster. Estienne definieert dan ook Siren als ‘monstrum maris’.

183/184. (192). ephebiam transmissos. Carver wijst er in de commentaar bij Palsgrave's bewerking op, dat Gnapheus hier allicht niet zonder bedoeling het Griekse woord ephebia kiest, daarmee zinspelend op de staatsinrichting te Athene, waar de jonge mannen met hun achttiende jaar de status van zelfstandig burger verkregen.

[p. 76]

tekstkritische noten

 

eubulus:

 

Dicam. Principio, quando obstinate fugam

190

Parat, memineris hoc vere dictum a σοφοῖς:

 

Invitum si retineas, exire incitas.

 

Sine eum modo suo animo obsequi, ut sibi notior

 

Paulo post redditus videat, protervia

 

Sua quo reciderit malorum. Dehinc tuas

195

Sub alas si recurrent atque supplicem

 

In gratiam tum admiseris, certe hinc magis

 

Tibi filium adligaveris, ac dudum fuit.

 

Sic sentiet, quanto sit praesidio pater

 

Ei, qui vel tandem resipiscat perditus,

200

Ut taceam, quod bonitas tua hinc evaserit

 

Longe commendatissima, si sese exserat

 

In immerentes et facilem et piam et bonam.

 

pelargus:

 

Quid? Censen igitur numerandam pecuniam,

 

Qua ablegetur?

 

eubulus:

 

Scilicet.

 

pelargus:

 

Os durum!

 

eubulus:

 

Postulat

205

Istuc res ipsa, ratio, iuraque publica.

 

Faciundum est.

 

pelargus:

 

Quid? Non mihi ius est lasciviam

 

Illius, obsecro, retundere?

189. ed. I: Dicam principio - 190. ed. I: σοφοῖς. (zonder:) - 194. ed. I: malorum, dehinc - 195. ed. I: supplicem. - 199. ed. I: perditus. - 203. ed. I: censen - 204. ed. I: os durum. - 206. ed. I: non

[p. 77]

 

eubulus:

 

Luister, herinner je vooreerst het woord,

 

der wijzen, nu hij star zijn vlucht beraamt:^{191. (198).}

 

‘vasthouden, wie niet wil wordt drang tot heengaan’,

200

Laat hem zijn lusten volge' opdat hij inzie,

 

als hij na korte tijd zélf-kennis kreeg,

 

tot welk een graad van ramp hij door zijn driestheid

 

verviel, en jij, wanneer hij daarna keerde

 

onder je vleug'len en als smekeling

205

in je genade werd aanvaard, van dan af

 

hem meer dan ooit als zoon aan je zult binden.^{196/7 (206).}

 

Zo zal hij voelen tot hoe grote zegen

 

de vader voor de zoon is, die verloren,

 

eens tot bezinning kwam. Daarbij verzwijg ik,

210

dat straks je goedheid wordt op 't hoogst geprezen,

 

als zij zich willig, liefderijk en edel

 

bleek uit te strekken tot wie 't niet verdienden.

 

pelargus:

 

Wat? Meen je dus dat 't geld moet uitbetaald,

 

dat hem verbant?^{204. (214).}

 

eubulus:

 

Zo is 't.

 

pelargus:

 

Je woord is hard.

 

eubulus:

215

Zo eist 't de zaak, de rede en de wetten;

 

Het moet geschieden.

 

pelargus:

 

Heb 'k dan niet, ik bid je,

 

de plicht zijn ongebondenheid te breid'len?

191. (198). invitum si retineas, exire incitas letterlijke aanhaling uit de Sententiae van Publilius Syrus.

196/7 (206). Vgl. Terentius, Adelph V, 3, 58: eo pacto prorsum illic alligaris filium.

204. (214). Os durum, als in Terentius, Eun. IV, 7, 36.

[p. 78]

tekstkritische noten

 

eubulus:

 

Non habes

 

Necesse pro imperio tuo omnia agere. Quin

 

Sine, abeat.

 

pelargus:

 

Quando ita vis, faciam. Magis tibi

210

Credam quam animo meo.

 

eubulus:

 

Sed heus, ne saevius

 

Gnatum tractes, tantum obiurgato amantius

 

Pariterque moneas, quid cavere oporteat

 

Periculi.

 

pelargus:

 

Meminero; modo ad aerarium

 

Ilium exspectabo, dum redeat. Quid tu interim?

 

eubulus:

215

Domum eo.

 

pelargus:

 

Quid quod te oro?

 

eubulus:

 

Quid?

 

pelargus:

 

Ut ne sit mihi

 

Te consultore diu carendum!

 

eubulus:

 

Vah, quasi

 

Unquam diu carueris.

 

pelargus:

 

Dii boni, ut sapit

 

Eubulus, ut prudenter consulit, ut videt

208. ed. I: agere, quin - 209. ed. I: quando.. faciam, magis - 213. ed. I: Meminero, - 216. ed. I: carendum

[p. 79]

 

eubulus:

 

Je hoeft niet steeds te hand'len als gebieder^{208. (218).}

 

Kom laat hem gaan!

 

pelargus:

 

Ik doe 't, daar jij het wenst.

220

In jou heb 'k meer vertrouwen dan in me zelf.

 

eubulus:

 

Doch handel niet je zoon niet al te wreed.

 

Berisp hem slechts met liefde en vermaan hem

 

voor wat gevaren hij zich hoeden moet.

 

pelargus:

 

'k Zal er aan denken; nu ga 'k hem afwachten

225

bij 't schathuis tot hij komt. En wat doe jij?

 

eubulus:

 

'k Ga huiswaarts.

 

pelargus:

 

Wat wilde ik nog vragen?

 

eubulus:

 

Wat dan?

 

pelargus:

 

Dat ik je raad niet lang ontberen moet.

 

eubulus:

 

Bah, alsof j'ooit die lang ontbeerde.

(Eubulus af)

 

pelargus:

 

Goede goden!

 

Hoe wijs, hoe schrander raadsman is Eubulus,

208. (218). Vgl. Terentius, Adelphi I, 1, 26: Non necesse habeo omnia/Pro meo iure agere.

[p. 80]

tekstkritische noten

 

Omnia! Ianum bifrontem hunc vere dixeris;

220

Tam in occipitio quoque oculos multos habet.^{220. (232).}

 

Huius consilium ut ex animo meo parum

 

Sit, fecisse tamen non pigebit forsitan.

 

Nunc ut diei gnato dictae tempus est:

 

Rationes omnes concinnabo ad calculos.^{224. (236).}

219. ed. I: Omnia?... dixeris, (Omnia aan't slot van 218) - 222. ed. I: forsitan, - 223. ed. I: tempus est, - 228. ed. I: protelet. - 229. ed. I: sunt,

220. (232). in occiptio oculus multos habet, een eigenaardige voorstelling van Janus met twee aangezichten, vgl. echter Plautus, Aulul. 64: quae in occipitio quoque habet oculus pessuma.

224. (236). rationes concinnabo, naar gelang men raciones opvat als geldposten of (abstract) als rekening, kan men vertalen: ik zal de posten bijeentellen of ik zal de rekening gereed maken.

Actvs I. Scena II.

Acolastus. Philautus.
Trochoid catalectici.

 

acolastus:

225

Me nisi animus fallit, omnia succedent bene.^225.

 

philautus:

 

Sed patris

 

Vim et facundiam vereor ut fortiter feras.

 

acolastus:

 

Egon?

 

Offirmato animo meam rem agam.

 

philautus:

 

Tantum cave, suis

 

Ne te saevis dictis protelet!

 

acolastus:

 

Protelet? Omnia

 

Mea mihi meditata sunt; nihil formidem congredi

230

Vel cum tribus oratoribus.

225. Het tweede toneel van het eerste bedrijf heeft Gnapheus in trochaeici catalectici geschreven; om de wisseling van metra althans te benaderen, is voor de vertaling ook een trochaeische maat gebruikt.

[p. 81]

230

hoe ziet hij alles! Hém mag men naar waarheid

 

een Janus met twee aangezichten noemen!

 

Zelfs in zijn achterhoofd heeft hij veel ogen.

 

Al is zijn raad te weinig naar mijn aard,

 

't gedaan te hebben zal licht niet berouwen.

235

Kom, daar 't nu 't uur is voor mijn zoon bepaald,

 

ga ik op 't bord de rekening opmaken.

Tweede toneel.

Acolastus. Philautus.
(trochaeische versmaat)

 

acolastus:

 

Alles gaat naar wens vergis 'k mij niet.

 

philautus:

 

Te vrezen

 

blijft, of jij je vaders overredingskracht wel

 

dapper 't hoofd kunt bieden.^{226. (238)}

 

acolastus:

 

Ik niet? Vast besloten,

240

zet 'k mijn zaak door.

 

philautus:

 

Pas maar op, dat hij met wrede

 

woorden je niet wegjaagt!^{228. (241)}

 

acolastus:

 

Wegjaagt? Alles heb ik

 

overwogen. 'k Zou niet bang zijn zelfs met drie stuks^{229. (241/2)}

 

pleiters slaags te raken.

226. (238) Vgl. Terentius, Andria 276: haud verear, si in te sit solum situm: sed ut vim queas ferre.

228. (241) Vgl. Terent. Phorm. 213: Ne te iratus suis saevidicis dictis protelet.

229. (241/2) Vgl. Terent., Phorm. 248: Meditata mihi sunt omnia mea incommoda.

[p. 82]

tekstkritische noten

 

philautus:

 

At iam credo, satis diu

 

Rem tuam deliberasse patrem. Quid respondeat,

 

Vise!^{232/33.232 (245)}

 

acolastus:

 

Aggrediar.

 

philautus:

 

Hem, macte animo! I sane, quo tua te vocat

 

Virtus! I pede fausto! - Miror, si res ex sententia

 

Huic cesserit. Aut fallor aut repelletur, ne causam agat.

235

Tam meas rationes omnes hic Pelargus abicit;

 

Quare cum illo fatah pugno odio.

 

acolastus:

 

Philaute mi, heus,

 

Heus, Philaute!

 

philautus:

 

Quis me?

 

acolastus:

 

Cor mihi salire iam incipit

 

philautus:

 

Hem, quidum, Acolaste?

 

acolastus:

 

Quia pater aerario adsidet suum

 

Censum supputans, ut opinor. Quippe auribus meis

240

Hausi tinnitum ad fores placide adsistens nostras.

232. ed. I: Vise.... animo, i, sane - 233. ed. I: Virtus, i fausto. (geen gedachtestreepje) - 234. ed. I: agat, - 235. ed. I: pelargus abicit. - 236. ed. I: mi. Heus - 237. ed. I: Philaute?

232/33. Vgl. Horatius. Epist. II, 2, 37: I bone, quo virtus tua te vocat, i pede fausto.

232 (245) macte animo. Carver, in de noten bij The Comedy of Acolastus (1937) wil vertalen: ‘o glorious of spirit’, omdat hij meent, dat vs. 232 en vs. 233 een combinatie zijn van de zojuist geciteerde regel uit Horat. Epist. én Sat 1, 2, 31: ‘macte virtute esto’, inquit sententia dia Catonis. Macte zou dan equivalent zijn van bone. Dit lijkt mij gezocht. De bekende wending macte virute, gelukgewenst met uw moed (of uw talent, deugdzaamheid)! behoefde Gnapheus niet aan deze plaats in Hor. Sat. te ontlenen; hij heeft ze m.i. in de variant macte animo eenvoudig aan zijn citaat uit Epist. II, 2, 37 toegevoegd. Mijn ietwat vrije vertaling (Mooi, jij durft!), vooral veroorzaakt door de eis van het metrum, dat de letterlijke vertaling niet verdraagt, geeft, dacht ik, de inhoud toch goed weer. Nog veel gezochter is Carvers opvatting van ex sententia in vs. 233, waarin hij uitsluitend een terugslag zien wil op inquit sententia dia Catonis. Hoogstens zou men van een woordspeling kunnen spreken door aan te nemen dat Gnapheus met ex sententia tegelijkertijd bedoelt naar wens en in overeenstemming met dat bekende gezegde, hetgeen dan evenzeer kan slaan op macte animo als op i pede fausto.

[p. 83]

 

philautus:

 

Lang genoeg, geloof ik,

 

dacht je vader na; ga nu zijn antwoord halen.

 

acolastus:

245

'k Ga ten aanval.

 

philautus:

 

Mooi, jij durft, ga waar je moed roept!

 

Voorspoed op je tocht! (Acolastus af) 't Benieuwt mij of zijn opzet

 

slagen zal naar wens, want óf 'k vergis mij deerlijk,

 

óf hij krijgt de bons, dat 't plan in duigen valt.

 

Zó verwerpelijk acht Pelargus héél mijn denkwijs.

250

'k Vecht met hem daarom in doodlijk haten.

 

acolastus:

 

Hé daar!

 

Hé, Philautus!

 

philautus:

 

Wie daar?

 

acolastus:

 

't Hart springt me op van blijheid.

 

philautus:

 

Hé, waaróm dat Acolastus?

 

acolastus:

 

Bij zijn geldkist

 

zat m'n vader, naar 'k vermoed, zijn geld bereeknend,

 

Immers 'k hoorde duidlijk 't klinken, toen ik zachtjes

255

aan de deuren staan kwam.

[p. 84]

tekstkritische noten

 

philautus:

 

Bene

 

Est. Tu intro inrumpe ad senem, exspectabo te domi meae.

242. ed. I: conligo, - 245. ed. I: vultu, - 251. ed. I: iudices, - 255. ed. I: concinnius. - 257. ed. I: est,

Actvs I. Scena III.

Acolastus. Pelargus.
Trimetri.

 

acolastus:

 

Nunc quod futurum est, conligo: nunquam dabit

 

Pecuniam pater, nisi moneat prius,

 

Ut ne profundam, perdam, confiringam male

245

Rem omnem, idque aget vero vultu; tam mihi timet.

 

Sed nescit, quam surdo narrabit fabulam.^{246. (262).}

 

Ego faciam tamen, ut pulchre respondeam

 

Illius verbis alia quam cogitem loquens,

 

Meus dum dinumeret mihi argentum senex.

250

Sic inludendi sunt patres isti, nimis

 

Rigidi in nos iudices. Sic imperium cadit,

 

Quod vi magis quam benevolentia adserunt.

 

Ut sim omnibus gratus pro frugi nomine,^{253. (271).}

 

Mihi quod pater inditum voluit, ex re meus

255

Philautus aliud subdidit concinnius,

 

Acolastus siquidem et esse et dici gaudeo.

 

Satis adhuc cessatum est; adire eum volo.

246. (262). Vgl. Terent. Heaut, II, I, 10: haud scit quam mihi nunc surdo narret fabulam.

253. (271). Frugi, de Rechtschapene. Carver verwijst naar twee bronnen, die de keus van de naam Frugi kunnen verklaren, nl. Cicero. Tusc. Disp. III, 8, waar gezegd wordt, dat in de frugalitas drie deugden samengaan, fortitudo, iustitia en prudentia, en naar een plaats in de Sententiae van Publilius Syrus: Animo ventrique imperare debet, qui frugi esse volt Vooral in de zin van deze Sententia geeft frugi een duidelijke tegenstelling met Acolastus.

[p. 85]

 

philautus:

 

Dát is prachtig!

 

Gauw, dring bij de oude binnen. 'k Wacht je thuis op.

Derde toneel.

Acolastus. Pelargus.
(iambische maat)

 

acolastus:

 

Nu overweeg ik al wat komt: mijn vader

 

geeft nooit het geld als hij niet eerst vermaand heeft

 

niet alles te verkwisten, te verdoen

260

en stuk te slaan; hij zal dat doen met ernst.

 

Zo is hij voor mijn heil bezorgd, maar weet niet

 

tot welk een dove hij zijn woord zal richten.

 

Ik span mij echter in tot mooie woorden

 

ten antwoord, anders sprekend dan ik denk,

265

mits d'oude maar het zilver voor mij uittelt.

 

Zo moet men wel die vaders, al te strenge

 

rechters voor ons, bedriegen en zo stort

 

't bewind ineen, dat zij zich door geweld

 

toeëignen meer dan door welwillendheid.

270

Opdat ik allen zou bevallen schonk Philautus

 

inplaats van ‘de Rechtschapene’ (de naam

 

die vader geven wilde) mij een andre

 

die meer reëel is en mij beter past,

 

daar 'k immers er pleizier in heb te zijn

275

en ook te heten dus ‘de Tuchteloze’.^{256. (275).}

 

Maar lang genoeg getalmd, 'k wil hem aanspreken.

256. (275). Acolastus. De naam is afgeleid van het Griekse ϰολάζω = straffen, tuchtigen en betekent dus letterlijk hij die niet getuchtigd kan worden of zich niet door tucht laat verbeteren, d.i. de tuchteloze, teugelloze, de onverbeterlijke. Carver verwijst híer naar Arist. Ethic. Nicom. VII, 7. De Thesaurus geeft voor acolastus: Prodigus, intemperans, immodestus, lascivus, libidinosus, infraenis, immoderatus.

[p. 86]

tekstkritische noten

 

Adsum, pater, ut, quid vel tandem respondeas,

 

Audiam. Itane rationes studiose conficis

260

Omnes, ut portionem conscribas mihi?

 

pelargus:

 

Nempe ut hariolare, fili.^{261. (280).}

 

acolastus:

 

Amo te plurimum

 

Et non neglexisse habeo in primis gratiam.

 

pelargus:

 

Quod o cum salute tua fiat!

 

acolastus:

 

Fiet, pater.

 

Ne quid time! Sed obsecro, quantum dabis?

 

pelargus:

265

Adeon tibi in pecunia est animus, nihil

 

Ut imperes isti tuae libidini?

 

Fili, id adeo edico tibi: nisi quieveris,

 

Reducam calculum.

 

acolastus:

 

Recte, pater; obsecro,

 

Perge!

 

pelargus:

 

Ut pergam, ne me obturbaris pessime,

270

Concede istorsum aliquantisper, dum te vocem.

263. ed. I: fiat. fiet pater. - 264. ed. I: time. - 267. ed. I: tibi, - 268. ed. I: obsecro. (met hoge punt) - 269. ed. I: Perge. ut pergam?

261. (280). hariolari betekent: voor betaling waarzeggen, vandaar ook bazelen, zwetsen. Het is hier bijzonder op zijn plaats met al zijn nuances, men zou kunnen omschrijven; zoals gij, op je eigen voordeel bedacht, met je gezwets voorziet.

[p. 87]

(tot Pelargus:)

 

Hier ben ik vader om wat g'eindlijk antwoordt

 

te horen. Telt ge ijvrig zo de posten

 

bijeen om mij mijn kindsdeel uit te schrijven?

 

pelargus:

280

Zeker mijn zoon, je raadt je eigen voordeel.^{261/2. (281/2).}

 

acolastus:

 

'k Heb u heel lief en dank u boven al,

 

dat u mij niet hebt veronachtzaamd, vader.

 

pelargus:

 

Moge het geschieden tot je heil!

 

acolastus:

 

Dat zal het!

 

Vrees daarvoor niet. Maar 'k smeek u, hoeveel geeft u?

 

pelargus:

285

Is zo op geld je hart gesteld, dat ge

 

in genen dele intoomt die begeerte?

 

Mijn zoon ik maak, dit zeg ik je met nadruk,^{267. (287).}

 

de reekning ongedaan, tenzij ge kalm zijt.

 

acolastus:

 

Goed vader, maar ik smeek u dat gij voortgaat.^{268. (289).}

 

pelargus:

290

Ga dan, opdat ik voort kan gaan, en, slechtaard,

 

jij mij niet in de war brengt, voor een tijd

 

naar binnen tot ik roep.

261/2. (281/2). Vgl. Terent. Phorm. 1, 2, 4: Amo te et non neglexisse habeo gratiam.

267. (287). Vgl. Terent. Eun. 806: Miles, nunc adeo edico tibi.

268. (289). Vgl. Terent. Andr. 363: Recte dicis, perge!

[p. 88]

tekstkritische noten

 

acolastus:

 

Faciam. Hem, quid egi? Nunc male metuo miser,

 

Ne non aes omne reddat, vel quod avidior

 

Est ad rem vel quod est commotus. Ineptias

 

Hominis! Nescis tractare aegrotum animum patris,^{274. (298).}

275

Quem debebas meminisse tam inritabilem.

 

pelargus:

 

Ehodum ad me, fili! Nunc utrum vis sub meo

 

Praesidio degere an peregrinari foris?

 

Fac cordate respondeas!

 

acolastus:

 

Pater, foras

 

Me animus vocat.

 

pelargus:

 

Pravus sane. Quid, si sinas

280

Te exorari, ut maneas domi meis bonis

 

Fruiturus perpetuo? Certe patrem foris

 

Tu nusquam invenias gentium.

 

acolastus:

 

Credo, pater,

 

Sed proficiscendum est, decretum stat: me feras!

 

pelargus:

 

Non possum tam blande, mi fili, dicere,

285

Ut animum mutes?

271. ed. I: faciam - 274. ed. I: Hominis, nescis - 276. ed. I: fili. - 278. ed. I: respondeas. - 279. ed. I: Quid si - 280. ed. I: bonis. - 283. ed. I: stat, me feras. Bolte tekent aan: me feras vielleicht aus mi foras verderbt?

274. (298). Vgl. Terent. Heaut. 100: neque ut animum decuit aegrotum adulescentuli tractare.

[p. 89]

 

acolastus:

(hij gaat ter zijde)

 

Ik zal het doen

 

Ho! wat heb 'k aangericht! Ik arme drommel,

 

'k ben lelijk bang, dat hij nu al mijn geld

295

mij niet betaalt, 't zij omdat hij te gierig

 

is op het geld, 't zij dat hij zich geraakt voelt.

 

O menselijke dwaasheid, weet je niet

 

hoe te behandlen 't kranke vaderhart,

 

waarvan je je herinnren moest hoe licht

300

't geprikkeld wordt?

 

pelargus:

 

Hola, kom bij mij, zoon.

 

Wil je nu leven onder mijn bescherming,

 

of als een vreemdling in het buitenland?

 

Antwoord verstandig.

 

acolastus:

 

Vader, naar de verte

 

roept mij mijn hart.

 

pelargus:

 

Een boos hart. Als je nu eens

305

je liet verbidden thuis te blijven, waar je^{279. (305).}

 

steeds zou genieten van mijn goed. Dat 's zeker:

 

nergens ter wereld zal j' een vader vinden.^{282. (307).}

 

acolastus:

 

'k Geloof het vader, maar vertrekken móet ik,

 

't besluit staat vast. Verdraag mij!

 

pelargus:

 

Ach, mijn zoon,

310

kan 'k niet zo vriendlijk spreken, dat ge uw plan

 

verandert?

279. (305). Vgl. Terent., Heaut. 1050: sine te exorent.

282. (307). Vgl. Terent., Adelph. 540: fratrem nusquam invenio gentium.

[p. 90]

tekstkritische noten

 

acolastus:

 

Operam omnem ludis, pater.^{285. (311).}

 

Potius tentabo, quid possim vel legibus,^{286. (312).}

 

Ut istuc cum tua dicam pace interim,

 

Si, quod rogo, non impetrem cum gratia.

 

pelargus:

 

Quando obstinate operam video te dare, meum^{289. (315).}

290

Ut tibi iugum excutias, alioqui amabile,

 

Age, non libet tecum pugnare, sed habe

 

Hanc zonam tibi: decern talentum rem tenet.

 

Ea est substantiae tuae aequa portio.

 

Quid gestis, gnate mi? Ah nescis, quid gaudeas.

295

Crede hoc mihi, si quid unquam monui bene:

 

Acerbius flebis, quod temere niteris.

 

Ego saeculum hoc novi, quibus sit moribus,

 

Tum te pernovi, quo sis ingenio; tuum

 

Si animum vicisti potius quam animus te, sino,^299/300.

300

Ut gaudeas. Verum quoniam video secus

 

Te esse habitum, non possum, quin deplorem tuam

 

Stultitiam pariterque doleam te abscedere.

 

acolastus:

 

Pater, obsecro, ne quid te excrucies mea

 

Causa; nullam peperero tibi aegritudinem.

 

pelargus:

305

Utinam!

287. ed. I: legibus. - 292. ed. I: tibi, - 295. ed. I: bene, - 298. ed. I: ingenio (zonder;) - 302. ed. I: abcaedere; Bolte: abscedere - 304. ed. I: Causa, - 305. ed. I: Vtinam

285. (311). Vgl. Terent., Phorm. 332: in illis opera luditur.

286. (312). De voorstelling, dat de zoon zich op de wet zal beroepen als de vader niet uit vrije wil toestemt, past weer wel in de antieke verhoudingen, maar niet in de evangelische gelijkenis.

289. (315). Vgl. Terent., Andr., 243: Itane obstinate dat operam, ut...

299/300. Vgl. Plaut., Trinumm. 308: sin ipse animum pepulit, vivit, victor victorum cluet.

[p. 91]

 

acolastus:

 

Vader, al uw moeite wordt verspeeld,

 

'k Zal liever zien, wat 'k met de wet vermag,

 

- om dat met uw verlof maar vast te zeggen -

 

als ik, wat 'k wens, niet krijg met goede wil.

 

pelargus:

315

Daar 'k zie dat je hardnekkig er op toelegt

 

mijn juk, al is 't beminlijk, af te schudden,

 

welaan het lust mij niet met je te strijden,

 

neem deze beurs, bevattend tien talenten,^{292. (318).}

 

dat is jouw billijk kindsdeel van mijn geld.

(Acolastus springt op van vreugde)

320

Wat juich je zoon? Je weet niet wát je blij maakt.

 

Gaf 'k ooit je goede raad, geloof dan dit:

 

Bewenen zul je bitter wat je roekloos

 

nu najaagt. 'k Ken de zeden dezer eeuw^{297. (323).}

 

en jouw karakter ook. Als je overwinnaar

325

bent van 't begerig hart, liever dan slaaf,

 

dán mag je blij zijn; nu ik echter zie,

 

hoe anders 't nietje staat, nu moet 'k bewenen

 

je dwaasheid en betreuren dat je gaat.

 

acolastus:

 

Vader, ik smeek u, martel u om mij niet,

330

'k zal over u geen enkle kommer brengen.

 

pelargus:

 

Ach was dat waar!

292. (318). tien talenten. Met het noemen van dit bedrag sluit Gnapheus, zonder waarschijnlijk een bepaalde som op 't oog te hebben, zich weer aan de sfeer der bijbelse gelijkenissen aan.

297. (323). Vgl. Plaut., Trinumm. 283: novi ego hoc saeculum, moribus quibus sit.

[p. 92]

tekstkritische noten

 

acolastus:

 

Certe, pater. Nunquid me vis?

 

pelargus:

 

Puer,

 

Hem aegre propter me consistis, video, pedes

 

Tibi pruriunt ardentque fugam. Sed haec prius

 

A me si imperia capesses, multa in pectore^{308-313. (335-340).}

 

Tuo bona considebunt. Principio tuam

310

Mentem fac nullis artibus imbuas, nisi^{310. (337).}

 

Quarum in me exemplar advertis, meis item

 

Fac vivas moribus, ut qui paenitendum habent

 

Nihil. Volo, tuo animo haudquaquam servias,

 

Quem praestat semper habere suspectum. Cave,

315

Devertas ad nequiora a praeceptis meis.

 

Postremo habe hoc tibi monumentum ut regulam,

 

Ad quam mores, vitam et mentem instituas tuam.

 

Haec sedulo verses, haec mente tractites,

 

Haec pro Cynosura quapiam limet oculus.

320

Haec sint tibi ceu lapis Lydius, ad quem probe

 

Tete explores, ut, qui sis, noscas intime.

 

Ab iis enim si quid vel vita vel animus

 

Deliret, peccatum id quidem esse memineris.

306. ed. I: Hem? - 313. ed. I: v, Nihil, volo - 315. ed. I: Divertas - 319. ed. I Cynosurae; Bolte: Cynosura - 321. ed. I: ut qui sis noscas.

308-313. (335-340). De vermaningen van Pelargus herinneren sterk aan de passage in Plautus, Trinummus 293-301. Verschillende wendingen uit die passage komen hier ten dele in andere volgorde, terug; vgl. Trin. 299: Haec tibi si mea imperia capesses, Multa bona in pectore consident, En Trin. 293: His ego de artibus gratiam fario, Ne colas neve imbuas ingenium. Meo modo et moribus vivito antiquis! Quae ego tibi praecipio ea facito!

310. (337). nullis artibus imbuas. imbuere eigenlijk doordrenken met, vandaar doordringen van, gewennen aan. De betekenis van artes is, als zodikwijls, ook hier moeilijk te bepalen; het kan zowel theoretisch worden opgevat (regel, principe) als practisch (handelwijze). Het theoretische leek mij het best te passen bij het beeld van doordrenken met...

[p. 93]

 

acolastus:

 

't Is zeker vader! Is er

 

nog iets dat gij mij zeggen wilt?

 

pelargus:

 

Mijn kind

 

met moeite, ik zie het wel, staat ge nog naast me,

 

je voeten jeuken, branden om te vluchten.

335

Maar neem van mij eerst deze opdracht aan,

 

veel goeds blijft in je hart dan wonen. Eerstens

 

gewen je geest aan geen principes dan

 

waarvan j'in mij een voorbeeld ziet, leef ook

 

volgens mijn zeden, die berouw uitsluiten.

340

Wees in géén opzicht slaaf van j'eigen oordeel,

 

't Is beter, dat je 't steeds mistrouwt en hoed je

 

van mijn gebod tot slechtheid je af te wenden.

 

Tenslotte neem dit aandenken als maatstaf^{316. (343).}

 

waarnaar je zede, leve' en geest moet richten.

(hij geeft hem een bijbel)

345

Bepeins en onderzoek dit alles naarstig.

 

Je oog moet dít steeds als zijn leidstar volgen.^{319. (346).}

 

Dit zij je toetssteen, waaraan je jezelf^{320. (347).}

 

wel onderzoekt, opdat je 't eigen wezen

 

diep-in verstaan leert, want als van dit spoor

350

in iets je leven of je denken afwijkt,^{323. (350).}

 

bedenk dan, dat het zeker zonde is.

316. (343). hoc monumentum. Dat hiermee een bijbel wordt aangeduid blijkt uit de reactie van Philautus, vs. 353: bibliorum codex est. Het geven van die bijbel is misschien het meest krasse anachronisme in het stuk.

319. (346). Cynosura eigenlijk de hondestaart, dan de kleine beer, het Noordpoolgesternte, waarnaar de schippers zich richtten.

320. (347). lapis Lydius. Volgens Plinius, Nat. Hist. XXIII, 8, konden zij die met deze steen wisten te werken, nauwkeurig het gehalte van zand of zilver bepalen. Erasmus gebruikt de term overdrachtelijk, zeggend dat het aan mannen toevertrouwde gezag toetssteen is van hun karakter: Viris commissum imperium, Lydius, quod aiunt, lapis est.

323. (350). delirare is eigenlijk bij het ploegen van de voor afwijken.

[p. 94]

tekstkritische noten

 

acolastus:

 

Est praeterea, quod vis?

 

pelargus:

 

Ut perpetuo bene

325

Valeas.^{325/6. (353/4).}

 

acolastus:

 

Valebis igitur, mi parens.

 

pelargus:

 

Vale,

 

Vale, inquam, gnate mi, gnate, aeternum vale!

 

Quae haec est miseria! Pro deum atque hominum fidem,

 

Itan divelli a me, quod erat carissimum!

 

Oh, quem luctum paras, quas curas inicis

330

Patri, ipse securus nimis! Pulchre quidem

 

Tuam rem abiens stabilivisti. Sed nescis, ah

 

Nescis, serus, quos exitus vesper vehat.

 

Sane illud demiror, qui fiat, ut, mihi

 

Cum maxime peccet gnatus, nequeam tamen

335

Acerbiore in eum esse animo. Ut nunc res ferunt,

 

Utinam tam possem filii obliviscier,

 

Quam ille, o dementiam, me aversatur libens!

 

Huc, huc calamitatis scilicet tuo,

 

Philaute, consilio inferor. O dolor gravis!

324. ed. I: ut - 325. ed. I: aleas Valebis igitur mi parens. (Pelarg.). Vale. - 326. ed. I: aeternum vale. - 327. ed. I: miseria?... fidem? - 328. ed. I: carissimum? - 330. ed. I: nimis, pulchre - 333. ed. I: Sane, illud demiror, qui fiat ut mihi - 337. ed. I: libens. - 339. ed. I: inferor,... gravis.

325/6. (353/4). valeas, valebis, vale groet en heilwens in-enen, waarin de kans voor een woordspeling ligt, als in ons vaarwel, waar de heilwens echter nauwlijks meer bewust is.

[p. 95]

 

acolastus:

 

Hebt u nog andre wensen?

 

pelargus:

 

Dat je immer

 

wel varen moogt!

 

acolastus:

 

Vaarwel dan vader!

 

pelargus:

 

Vaarwel,

 

nog eens: mijn zoon, voor eeuwig, dierbre zoon, vaarwel!^{326. (354).}

(Acolastus af)

355

Welk een ellende is dit, - oh, gode' en mensen -^{327. (355).}

 

dat zo mij 't dierbaarst deel wordt afgerukt!

 

Wat rouw bereidt gij, welke zorgen stort gij

 

over je vader, zelf maar al te zorgloos!

 

Heengaand heb je wel schoon je plan gegrond,^{331. (359).}

360

maar weten doe je niet, ach niet, wat afloop^{332. (360).}

 

de late avond brengt. Voorwaar 't verbaast me,

 

hoe ik, al zondigt dit mijn kind op 't ergst,

 

geen groter bitterheid in 't hart hem toedraag.

 

Kon ik, nu 't dús liep, hem maar zó vergeten,

365

als hij, de dwaas, zich willens van mij keert!

 

In deze diepte van ellende kwam ik,

 

Philautus, door jouw raad. Ach zware smart!

326. (354). aeternum vale, voor eeuwig vaarwel. Gnapheus leeft zich sterk in de smart en de verwachtingen van de mens Pelargus in, en laat hem zijn eigen menselijke karakter en uitingen, ook al is hij in wezen symbool voor God de vader, in wiens mond men dit voor eeuwig vaarwel moeilijk zou kunnen denken. Hetzelfde is op te merken bij

327. (355). pro deum atque hominum fidem. Vgl. hier ook Terent. Adelph., 555: Quac haec est miseria.

331. (359). Vgl. Plaut. Capt. 452: Edepol rem meam constabilivi en Terent. Adelph. 771: Tuam rem constabilivisses.

332. (360). Vgl. Varro, Menipp. fr. 333: Nescis, quid serus vesper ferat.

[p. 96]

tekstkritische noten

Actvs I. Scena IV.

Acolastus. Philautus.
Σϰάζοντες.

 

acolastus:

340

Nunquis me vivit fortunatior? Nunquis^{340. (368).340. (368).}

 

Fortunae filius dici magis debet

 

Ex merito quam ego, cui contigere pro voto

 

Omnia?

 

philautus:

 

Quis hic beatum venditat sese? Hem,

 

Aurumne habes, Acolaste?

 

acolastus:

 

Habeam, rogas? Zona

345

Vide ut tumeat.

 

philautus:

 

Ho, ho! Talenta quot?

 

acolastus:

 

Decem.

 

philautus:

 

Hui, tantamne auri vim?

 

acolastus:

 

Tantam.

 

philautus:

 

Unde, quaeso te,

 

Patri ista largitas?

343. ed. I: sese (zonder?) - 344. ed. I: Aurumne habes Acolaste? haheam (zetfout) rogas zona - 345. ed. I: ho, ho. - 347. ed. I: quia - 348. ed. I: laudo,

340. (368). Boven dit vierde toneel tekent Gnapheus voor het metrum aan: σϰάζοντες Het leek mij te gekunsteld in het Nederlands het komisch effect dezer hinkende verzen na te bootsen.

340. (368). Vgl. Terentius, Eunuch. 8, 1: Ecquis me vivit hodie fortunatior?

[p. 97]

Vierde toneel.

Acolastus. Philautus.

 

acolastus:

 

Er leeft toch zeker geen gelukk'ger man

 

dan ik, of een die met meer recht mag heten

370

Zoon der fortuin, dan ik, wien alles toeviel

 

naar wens?^{343. (371).}

 

philautus:

 

Wie etaleert de rijkaard hier?

 

Hé, Acolastus, heb je 't goud?

 

acolastus:

 

Het hébben?

 

Ziehier die dikke beurs!

 

philautus:

 

Hoeveel talenten?

 

acolastus:

 

Tien!^{344. (374).}

 

philautus:

 

Deksels, zo'n macht goud?

 

acolastus:

 

Zo'n macht!

 

philautus:

375

Hoe kwam als 'k vragen mag papa zo gul?^{346. (376).}

343. (371). venditat sese van de verkoper gezegd, die zijn koopwaar aantrekkelijk uitstalt. Stephanus omschreef het daarom al als ostentare. P.L. Carver in zijn commentaar op Palsgrave wijst er op, dat in Amerika heden to sell in deze betekenis wordt gebruikt (to sell a book, doctrine or policy). Ik koos als ons modern aequivalent etaleren.

344. (374). zona was bij de mannen een gordel met geldzak, gordelbeurs of geldriem.

346. (376). Vgl. Terent., Adelph. 985: Quae istaec subitast largitas?

[p. 98]

tekstkritische noten

 

acolastus:

 

Quia arte tractabam

 

Virum doli ignarum.^{347. (376).}

 

philautus:

 

O lepidum caput, laudo.

 

Praesidium forte expugnasti hodie. Quid restat,

350

Nisi ut triumphum agamus intus?

 

acolastus:

 

Accedo

 

Tuae sententiae.

 

philautus:

 

Sed quid libri hic gestas?

 

acolastus:

 

Id pignoris pater mihi relinquebat.

 

philautus:

 

Phy, bibliorum codex est: valeat! Insiste

 

Tuas tibi res curare, nempe, quo pacto

355

Iter tuum instituas, peregre profecturus.

 

Codex non aeque inimicus, atque hic est nobis.

 

Ego tibi mox alia instillaro praecepta.

 

acolastus:

 

Sed mihi graviter pater est interminatus, ne

 

Haec a me amitterem.

 

philautus:

 

Istaec verba sunt, mitte!

360

Quin concedimus intro?

 

acolastus:

 

Impera et puta factum!

349. ed. I: hodie, quid - 353. ed. I: est, valeat! insiste - 354. ed. I: curare. Nempe - 359. ed. I: mitte. - 360. ed. I: factum.

347. (376). Vgl. Terent., Heaut., 366: Haec arte tractabat virum; ars heeft hier de betekenis van handigheid, trucje. doli ignarum, de argeloze, eigenlijk hij die van trucjes geen verstand heeft, er niet opverdacht is.

[p. 99]

 

acolastus:

 

Omdat ik de argeloze listig aangreep.

 

philautus:

 

Jou slimme rot, mijn compliment! Jij nam

 

vandaag het fort, wat rest ons dan daarbinnen^{348. (378).}

 

triumf te vieren?

 

acolastus:

 

Dat ben 'k met je eens.

 

philautus:

380

Maar wat voor boek sjouw je daar mee?

 

acolastus:

 

Als pand

 

liet vader dit mij na.

 

philautus:

 

Zozo, de bijbel!

 

Vaarwel daarmee, ga j'eigen zaak bezorgen,

 

naamlijk, hoe je de reis inricht, nu 't plan is

 

van huis ver weg te gaan. Dat boek aangaande,

385

geen ander is ons beiden zó vijandig.

 

Ik druppel gauw je andre regels in.

 

acolastus:

 

Maar vader dreigde: 'k mocht het niet verliezen.

 

philautus:

 

Ach, dat zijn woorden, laat ze waaien! Kom,

 

gaan we in huis?^{360. (389).}

 

acolastus:

 

Beveel en 't is gedaan.

348. (378). lepidum caput, dezelfde aanspraak in Terent., Adelph. 966 en (met verkleinwoordjes) Phorm., 531.

360. (389). Impera... volledig staat er: beveel en houd het er dan voor dat het al geschied is.

74. Bolte: parvulum (zonder komma) - 78. ed. I: Imo - 81. ed. I: nunc postquam detecta hypocrisi, - 83. ed. I: cogito? - 84. ed. I: rebus? - 87. ed. I: abicit.