Handboek der Nederlandsche taal. Deel II. De sociologische structuur onzer taal II

verantwoording

gebruikt exemplaar

exemplaar universiteitsbibliotheek Leiden, signatuur: S. Ned. 15 5162

 

algemene opmerkingen

Dit bestand biedt, behoudens een aantal hierna te noemen ingrepen, een diplomatische weergave van het tweede deel van het Handboek der Nederlandsche taal: De sociologische structuur onzer taal II van Jac. van Ginneken s.j. uit 1914.

 

redactionele ingrepen

pp. 106-107: onder aan deze pagina's staat in kleinere letter een verhaal ‘De verlore knulle’, hier is een noot van gemaakt

pp. 114-115: de tabel met 8 kolommen naast elkaar kan in de digitale versie niet worden gereproduceerd en is hier in 2 delen opgeknipt; de eerste kolom ‘Beschaafd Nederlandsch’ is daarbij telkens herhaald.

pp. 166, 171-173: daar waar in de oorspronkelijke tekst grote accolades staan, plaatst de dbnl aanhalingstekens om aan te geven dat iets herhaald moet worden. Dit gaat om ‘ledigen en wegen van vaten enz. om de netto tarra te bepalen’ op p. 166; de termen ‘Psych. praedicaat’ in brief 43, brief 77, en brief 95; en ook: ‘compleet voor ƒ. 12 - min 10% commissie’ in brief 43; ‘Psych. subject’ in brief 95; en ‘2de Pych. praedicaat’ in brief 32 op de pagina's 171-173.

p. 173: ‘Psych. praedieaat’ → ‘Psych. praedicaat’

pp. 196-210: de notenbalken zijn als illustraties opgenomen, de tekst binnen de notenbalken is onder de illustratie uitgeschreven

p. 224: de hiervolgende vette tekstgedeelten zijn in het origineel op één regel boven elkaar geplaatst, in deze publicatie zijn de delen naast elkaar en cursief weergegeven, gescheiden door een schuine streep: ‘Waarom ten koste van/ten zijnen koste in plaats van op kosten van/op zijne kosten fout is, ontgaat mij ten eenenmale’

pp. 230-231: in de lijst van vreemde woorden is ‘voor’ toegevoegd waar in het origineel aanhalingstekens staan

p. 239: de accolade die het woord ‘(geteekend)’ bij twee namen op twee regels plaatst is vervangen door aanhalingstekens

pp. 390-391, 392-393, 394-395, 396-397. Hier staan op twee tegenoverliggende pagina's telkens 4 kolommen die naast elkaar behoren te staan. In de digitale versie is hiervan één doorlopende tabel gemaakt. Daarom zijn deze pagina's per twee opgenomen, de paginanummering is [390-391] etcetera.

p. 410: de accolade die ‘een (gele) Nota...stukken’ bij twee regels plaatst is op de tweede regel vervangen door aanhalingstekens

p. 424: de hiervolgende vette tekstgedeelten zijn in het origineel op één regel boven elkaar geplaatst, in deze publicatie zijn de delen naast elkaar en cursief weergegeven, gescheiden door een schuine streep: ‘Wij zullen Leopold zijn/Albrecht zijnen kop afwringen!’

p. 426: de accolade die het woord ‘(onderschrift)’ bij twee regels plaatst is op de tweede regel vervangen door aanhalingstekens

 

Bij de omzetting van het oorspronkelijke tekstverwerkingsbestand naar deze publicatie in de dbnl is een aantal delen van de tekst niet overgenomen. Hieronder volgen de tekstgedeelten die wel in het origineel voorkomen maar hier uit de lopende tekst zijn weggelaten. Ook de blanco pagina (p. IV ) is niet opgenomen in de lopende tekst.

 

De errata die staan afgedrukt op pp. 541-542 zijn doorgevoerd. De aanvullingen op de woordenlijst van de jagerstaal zijn na de lijst opgenomen, op p. 276, evenals de aanvulling op de taal der indigo- en blauwbereiders van p. 339, in beide gevallen met de toevoeging [Aanvullingen].

De algemene aanvulling: ‘De nauwlettende lezer zal reeds in het eerste deel bemerkt hebben, dat ik met mijn interpunctie meer de pauzen en de psychologische eenheid der constructies, dan de logische zinsontleding wil aangeven. Bij de correctie door vriendenhand is hierbij echter wel eens een inconsequentie ingeslopen. Dit zal den lezer echter weinig hinderen, daar ik, juist om den overgang geleidelijk te maken, ook persoonlijk dit systeem pas met volle consequentie toe ga passen, als de theorie hierover in Deel V en VI zal verschenen zijn.’ is verder nergens doorgevoerd.

 

[pagina ongenummerd (p.I)]

HANDBOEK DER NEDERLANDSCHE TAAL
DEEL II. DE SOCIOLOGISCHE STRUCTUUR ONZER TAAL II

 

[pagina ongenummerd (p.II)]

HANDBOEK DER NEDERLANDSCHE TAAL

DOOR DR. JAC. VAN GINNEKEN S.J.

TEN GEBRUIKE AAN HOOGESCHOLEN EN VOOR TAALLEERAARS

 

L.C.G. MALMBERG NIJMEGEN

 

[pagina ongenummerd (p.III)]

HANDBOEK DER NEDERLANDSCHE TAAL

DOOR DR. JAC. VAN GINNEKEN S.J.

DEEL II. DE SOCIOLOGISCHE STRUCTUUR II

MET MEDEWERKING VAN WILLEM KEA S.J.

 

L.C.G. MALMBERG NIJMEGEN 1914

 

[pagina 536]

INHOUD VAN HET TWEEDE DEEL.

	Bladz.
Een woord vooraf	V
DERDE BOEK. DE SOCIALE TAALKRINGEN	1
Eerste Hoofdstuk. De Jodentaal	2-102
Geschiedenis der Joden in Nederland	2-6
Psychologie der Nederlandsche Joden	6-11
Het ontstaan van het Jodenduitsch	11-14
Het Jodenduitsch in Nederland	14-37
Algemeen Jodenduitsch en Nederlandsch Jodenduitsch der 17de eeuw	17-27
Nederlandsch Jodenduitsch der 18de eeuw	28-32
Nederlandsch Jodenduitsch der 19de eeuw	33-34
Karakteristieke tendenzen in het Nederlandsch Jodenduitsch	34-35
Hoogduitsche taalzuivering in het Nederlandsch Jodenduitsch	36-37
Joodsch-Nederlandsch der 18de eeuw	37-41
Karakteristieke tendenzen in het Joodsch-Nederlandsch	42-43
Hedendaagsch Joodsch-Nederlandsch te Amsterdam	44-50
Hedendaagsch Joodsch-Nederlandsch te Meppel, Steenwijk, Kampen en Zwolle	50-59
De taal der Portugeesche Joden in de 17de eeuw	59-65
Portugeesch-Joodsch-Nederlandsch der 18de eeuw	65-66
Karakteristieke tendenzen in het Portugeesch-Joodsch-Nederlandsch	66-67
Hedendaagsche Joodsche woorden in Nederland gebruikelijk	67-99
Zionistisch Nederlandsch	99-102
Tweede Hoofdstuk. Het Bargoensch	103-143
De opkomst en de sociologische Structuur	103-104
Vlaamsch-Bargoensch	104-108
Kempisch- en Limburgsch-Bargoensch	106-113
Rijnlandsch-Bargoensch	113-118
Vergelijkende tabel der Bargoensche dialecten met het Liber Vagatorum en andere bronnen der 17de eeuw	114-115
Bokkenrijders-Bargoensch der 18de eeuw	118
Westfaalsch Bargoensch	119-121
Eifelsch Bargoensch	121-122
Noord-Nederlandsche Dieventaal van ca. 1700	123-125
Zuid-Nederlandsche dieventaal van ca. 1700	125-126
Hedendaagsche dieventaal in Noord-Nederland	126-127
Hedendaagsche dieventaal in Zuid-Nederland	127-128
Invloed der Jodentaal op de Bargoensche woordvorming	128-132
Invloed der Zigeunertaal op het Bargoensch	132-133
Oer-Europeesche getallen en benamingen in het Bargoensch	133-140
Boevenpsychologie in den Bargoenschen woordenschat	140-142
Bargoensch en jongenstaal	143

 

 

[pagina 537]

Derde Hoofdstuk. De Handelstaal	144-216
Psychologie en Sociologie van den handelsstand	144-145
Middelnederlandsche handelstaal, de Hanze	146-149
Nieuwnederlandsche handelstaal	149-193
Nederlandsche handelswoorden uit het Latijn	152-154
Nederlandsche handelswoorden uit het Italiaansch	155-156
Nederlandsche handelswoorden uit het Spaansch en Portugeesch	156
Nederlandsche handelswoorden uit het Fransch	157-161
Nederlandsche handelswoorden uit het Duitsch	161
Nederlandsche handelswoorden uit het Engelsch	161-164
Merkwaardige Nederlandsche handelswoorden	164-167
Woordvorming, zinbouw en stijl der handelstaal	167-174
Psychologische ontleding in handelsbrieven	169-174
Psychologie der advertentietaal	175-185
Reclame-stijl der aanplakbiljetten	185-186
Marktwelsprekendheid	187-193
Muzikale en onmuzikale straatroepen	193-215
Psychologie der handelstaal	215-216
Vierde Hoofdstuk. De Rechtstaal	217-254
Psychologie en Sociologie van de rechtsgeleerden	217
Rechtstaal der 17de en 18de eeuw	218-219
De taal der hedendaagsche wetten	219-230
Deftig-ouderwetsche grammatica en syntaxis der wetten	219-226
Onverstaanbaarheid onzer wetten	226-229
De taal der vonnissen en rechtsformulieren	230-250
Latijnsche rechtstermen	230-235
Griffiestijl	236-240
Militaire rechtspraak	241-242
Deftig-ouderwetsche grammatica en syntaxis der rechtsformulieren	242-248
Verbetering der Nederlandsche rechtstaal	249-251
Vlaamsche rechtstaal	251-254
Vijfde Hoofdstuk. De Jagerstaal	255-285
Sociologie en psychologie der jagerskringen	255-257
Jagersliederen en jagerslatijn	257-258
Woordenlijst der Nederlandsche jagerstaal	259-276
Geldersche jagerstaal	276-278
Noord-Brabantsche jagerstaal	278-281
Zuid-Limburgsche jagerstaal	281-282
Valkenierstaal	283-285
Zesde Hoofdstuk. Indeeling der sociale taalgroepen	286-290
Lagere en hoogere vaktalen	286-287
Tendenz- en liefhebberijtalen	287-288
Geestelijke strooming- en beddingtalen	288-289
Periodieken en verkeerscoëfficiënt	289-290

 

 

[pagina 538]

Zevende Hoofdstuk. De lagere vaktalen	291-418
Ambachten en groot-industrie	291-293
1. De diamantslijperstaal	293-304
2. De taal van goud- en zilversmeden	304
3. De horlogemakerstaal	304-305
4. De taal der loodgieters, zinkbewerkers en gasfitters	305-311
5. De taal der smeden en koperslagers	311-315
6. De taal van rijtuig-en wagenmakers	315
7. De timmermanstaal	315-320
8. De zagers- en houthandelaarstaal	320
9. De taal van kuipers, klompenmakers en kurkensnijders	321-324
10. De taal van manden-, meubelmakers en behangers	324-325
11. De taal van schilders en behangers	325-326
12. De taal der glas- en aardewerkers	326-327
13. De taal der bouwbedrijven	327-335
14. De steenbakkerstaal	335-338
15. De stroodekkerstaal	338-339
16. De taal der indigobereiders	339
17. De taal der meekrapbereiders	339
18. De taal der houtskoolbranders	339
19. De taal der zeepzieders	339
20. De taal der wasbleekers en kaarsenmakers	339
21. De zijdebewerkerstaal	340
22. De taal der suikerraffinaderijen	340
23. De tabakbewerkerstaal	340-344
24. De kruidenierstaal	344
25. De winkeliers- en middenstanderstaal	344-345
26. De barbierstaal	345
27. De slagerstaal	345
28. De koks- en kellnerstaal	345
29. De dienstbodentaal	345-346
30. De taal van drankbereiders en slijters	346-347
31. De molenaarstaal	347-355
32. De bakkerstaal	355-356
33. De taal van handelsreizigers en handelsbedienden	356-357
34. De taal van kleermakers en manufacturiers	357-358
35. De taal van modisten en naaisters	359
36. De waschtaal	359-360
37. De spinners- en weverstaal	360-371
38. De kantwerkstertaal	371-372
39. De leerlooiers-, zadelmakers- en schoenmakerstaal	372-376
40. De landbouwerstaal	376
41. De tuiniers-, fruit-, bloem- en boomkweekerstaal	376-378
42. De taal der bloembollenkweekers	378
43. De taal der hopkweekers	378-383
44. De taal der paardenfokkers en stalhouders	383
45. De vogelvangerstaal	383-389

 

 

[pagina 539]

46. De imkertaal	389-397
47. De taal der hondenfokkers	398
48. De pluimgraaf- en poelierstaal	398
49. De taal der hoenderfokkers en eierhandelaars	398
50. De visscherstaal	398-399
51. De schippers-, cargadoors- en zeemanstaal	399
52. De dokwerkerstaal	399-400
53. De taal van de scheepswerven	400
54. De marinierstaal	400-401
55. De soldatentaal	401-402
56. De taal der ziekenverpleegsters	402-403
57. De taal der blinden-, doofstommen en krankzinnigengestichten	403
58. De drukkerstaal	403-404
59. De fotografentaal	404
60. De taal der papierfabrieken, boekbinders en boekhandelaars	405
61. De stenografentaal	405-406
62. De taal van post-, telegraaf- en telefoonpersoneel	406-411
63. De taal van spoor- en tramwegpersoneel	411-413
64. De taal der machinisten en stokers	413
65. De chauffeurstaal	413
66. De électricienstaal	414-415
67. De mijnwerkerstaal	415
68. De politie- en brandweertaal	415-416
69. De taal der rijks- en gemeentewerklieden	416-417
70. De landmeterstaal. Besluit	417-418
Achtste Hoofdstuk. De socialistische-arbeiderstaal	419-439
Psychologie der socialistische fabrieksarbeiders	419-425
Socialistische volkspoëzie	423-425
Socialistische semantiek	425-430
Omkeering van de gevoelswaarde der woorden	430-432
Scheldsonaten	432-436
Nieuwe begrippen en germanismen	436-438
Toekomst der socialistentaal	438-439
Negende Hoofdstuk. De soldatentaal	440-475
Psychologie en sociologie van het leger	440-444
Ruwe kazernetaal	445-448
Nieuwe stroomingen in ons leger	448-450
Namen voor meerderen en bijzondere posten in 1870 en 1914	451-452
Namen voor manschappen in 1870 en 1914	452-454
Namen voor de uitrustingsstukken in 1870 en 1914	454-455
Termen voor dienst en verlof in 1870 en 1914	455-458
Woorden voor straffen in 1870 en 1914	458-460
Woorden voor eten, drinken, slapen, ziek zijn in 1870 en 1914	460-462
Andere idiomatische eigenaardigheden	463-464
Soldatenliedjes	465-470

 

 

[pagina 540]

Fransche woorden in de officieele legertaal	470-474
Vlaamsche legertaal	474-476
Arm Vlaanderen	476-477
Tiende Hoofdstuk. De Zeemanstaal	478-535
Psychologie der Hollandsche zeelui	478
Invloed der Nederlandsche zeemanstaal op de Hoogduitsche	479
Nederlandsche zeemanswoorden	481-531
Fransche zeemanswoorden aan het Nederlandsch ontleend	481-531
Bretonsche zeemanswoorden aan het Nederlandsch ontleend	481-531
Baskische zeemanswoorden aan het Nederlandsch ontleend	481-531
Portugeesche zeemanswoorden aan het Nederlandsch ontleend	481-531
Spaansche zeemanswoorden aan het Nederlandsch ontleend	481-531
Italiaansche zeemanswoorden aan het Nederlandsch ontleend	481-531
Engelsche zeemanswoorden aan het Nederlandsch ontleend	481-531
Hoogduitsche zeemanswoorden aan het Nederlandsch ontleend	481-531
Noorsche zeemanswoorden aan het Nederlandsch ontleend	481-531
Deensche zeemanswoorden aan het Nederlandsch ontleend	481-531
Zweedsche zeemanswoorden aan het Nederlandsch ontleend	481-531
Russische zeemanswoorden aan het Nederlandsch ontleend	481-531
Onze invloed op Europa in verleden en toekomst	532-535

 

 

[pagina 541]

DRUKFOUTEN, VERBETERINGEN EN AANVULLINGEN.

Blz. 5 regel 8 van boven staat Zählte, moet zijn zählte.
Blz. 81 regel 19 van boven staat sekse, moet zijn sekte.
Blz. 169 regel 4 van onderen staat vierde, moet zijn vijfde
Blz. 259 vlgd. In de woordenlijst der Nederlandsche Jagerstaal moeten nog de volgende termen ingevoegd worden, ontleend aan eenige lijstjes van Jhr. Six, opgenomen in ‘De Nederlandsche Jager’ 1903-04.

Aalstreep: smalle donkere streep over den rug van het hert.
Aankoppelen: de honden samenbinden, om op jacht te gaan.
Aanleggen: 2^o een hond aan den ketting leggen.
Achterwerpen: de honden achter het haas werpen, zie hitsen.
Afdokken: afwinden, de hondenlijn of de jachtlappen.

Afgaan: de dauw gaat af.
Afloopen (het): een konijn loopt het af op zijn pijp: loopt naar zijn pijp toe.
Afleggen (het): hij legt het af zonder schrik of raam; het haas loopt de honden dood.
Afsprong: 1^o sprong zijwaarts, 2^o laatste sprong vóór het haas zich in het leger zet.
Afweien: een gedood haas of konijn de pekel uitstrijken.
Azen: 1^o voederen, b.v. de honden, 2^o eten, van patrijzen en vederwild.
Baggelen: het biggen werpen van wilde zwijnen.
Baker: gulplaats der patrijzen.
Bal: het onderste vereelte zooldeel van grof wild.
Balg: huid van den haas. Zie rok.
Balsch: nestschuw, van een vogel wiens nest verstoord is.
Bantjeren, banjeren: verkort uit bandroeden: twijgen, teenen.
Beloop: de omvang van een jachtveld.
Beslopt zijn: beslikt zijn, cf. slobkousen.
Besluit: de kring binnen het garen.
Biezen: omdwalen, verwilderd rondloopen van vee.
Blaerkoe: koe met een bles voor het hoofd. Zie Bleshert
Blaffen: niet slechts van honden, maar ook van vossen gezegd.
Blazen: het gehuil van uilen en katten, als zij toornig zijn.
Bleshert: hert met een bles voor het hoofd. Zie Blaerkoe.
Blukken: het geluid van den rammelaar in den bronstijd.
Bodden (Noord-Holland): roesten, van patrijzen gezegd.
Boele: (Zeeuwsch-Vla.): eend.
Botten: het uitloopen der hoornen.
Boven den wind: zitten (van hazen), brengen (van honden).
Boutsmier: de achterste helft van het smier.
Brak: 2^o drijfjongen bij een drijfjacht.
Brandvos: vos met brandachtige punt aan den staart.
Brein: de hersenen van het hert.
Breken: 1^o ontweiden. 2^o de honden breken den loop van het hert, 3^o het breken (afnemen) der maan.
Bril: houten pin.
Brokel: broket.
Bronsten: bronstig zijn.
Butoor, putoor: roerdomp.
Dekveeren: die de vleugels en den staart van vogels bedekken.
Doorkotten: van konijnen enz., door uitgraven ontvluchten.
Dopgaten, dotgaten: konijnepijpen boven in het duin.
Dooverik: klein soort snip, zie bokje, pink,
Dwarsen: overdwars langs den jager komen.
Garens: dunne jachtnetten.
Gebétig: van honden gezegd: belust op verscheuren.
Gebogen, geboogd: van den rug van lange honden gezegd.
Gruizig: van dieren die veel eetlust toonen.
Haarsnip: een bokje.
Hazelok: hazeklager.
Halfke: halve snip, klein soort.
Hessen: pezen der achterloopers.
Knoopen: de teeltballen der hazen.
Knoopen w.w.: rammelen.
Leven dragen: van de moerhaas gezegd, als zij drachtig is.
Pink: klein soort snip.

 

[pagina 542]

Raam: de honden kregen er een raam of twee af, deden het haas een paar maal keeren, cf. ramen.
Schaft: geslachtsdeel van den rammelaar.
Schoenen: dat haas schoent op een twaalf: neemt passen van twaalf voet.
Spier (het): de lenden van den haas.
Verzien: een haas verzien: opmerken.
Vlakken: gezegd van een haas, die zich ineens midden op de vlakte neerlegt.
Vluchtig worden: het op een loopen zetten, gezegd van grof wild.
Wimpel: de staart van het haas, zie pluim.
Wit (het): het vet van wild.
Verdere literatuur voor de oudere jagerstaal is nog: Het Jachtsbedrijff. hschr. uit 1635, gedeeltelijk uitgegeven door Jhr. Six in ‘De Nederlandsche Jager’, 1898, 1899 en 1900. Z.: Jagerszakboekje, A'dam 1799. Jhr. A. Martini van Geffen: Jagers-zakboek, 's-Bosch 1837. E.v.O.: Vademecum op jacht en visscherij, Leiden 1850. Snip en Soenda: Lijst van jachttermen in ‘De Nederlandsche Sport’, 1885, '86. Het op blz. 259 genoemde boekje is geschreven door F.A. baron van Voorst tot Voorst, en beleefde nog twee uitgaven.
Blz. 277 in den voettitel staat Noord-Brabantsche, moet zijn Geldersche.
Blz. 280 in den voettitel staat Zuid-Limburgsche, moet zijn Noord-Brabantsche.
Blz. 281 in den voettitel staat Jagerstaal, moet zijn en Zuid-Limburgsche Jagerstaal.
Blz. 283 regel 8 van boven 1^ste kolom staat Pât, moet vervallen.
Blz. 283 regel 13 van boven 1^ste kolom staat aasklaauw, moet zijn aasklauw.
Blz. 284 regel 13 van boven 2^de kolom staat jetter, moet zijn jeter.
Blz. 287 regel 13 van boven staat hier voortdurend, moet zijn hier niet voortdurend.
Blz. 287 regel 3 van onderen staat nog maar, moet zijn maar.
Blz. 311 regel 8, 9, 10, 11, 13 staat 1/30, 1/7, 1/7, 1/x, 1/7, moet zijn x/30, x/7, x/7, x/x, x/7.
Blz. 311 regel 21 van onderen staat leeren handboek 1872, moet zijn leer- en handboek.
Blz. 339. Bij de taal der indigo- of blauwbereiders (nr 16) heb ik vergeten er op te wijzen, dat deze vaktaal thans meer en meer heterochtoon is geworden, en zoowel in West- als Oost-Indië voortleeft. Zie Ament: De cultuur en de behandeling der West-Indische koffij en indigo, vergeleken met de Oost-Indische, Kampen 1836, en A. André: Cultuur en Bereiding van Indigo op Java, A'dam 1891. Maar ook verderop in dit hoofdstuk had ik nog op allerlei heterochtone vaktalen kunnen wijzen: zoo op de taal der Oost-Indische koffie-, thee- en cacaocultuur, der rijst- en klappercultuur, der caoutchouc-, suikerriet-, kina-, ramee-, pala-, padi-, muskaat- en peper- in Oost-, en der bacoven- en kassave-culturen in West-Indië; alsmede op verschillende afwijkende bedrijven en grondwinningen van Zuid-Afrika. Ik meende echter, dat ik hiervoor toch al te weinig bronnen tot mijn beschikking had, en wacht dus eerst op een of meer speciaal-onderzoekingen, van ter zake en ter plaatse kundigen.
Blz. 383 regel 14 van onderen staat Handboek, moet zijn Korte handleiding.
Blz. 383 regel 14 van onderen staat (Vla.), moet zijn Zutphen 1890.
Blz. 389 regel 9 van onderen staat over, moet zijn der.
Blz. 389 regel 8 van onderen staat bieënhalle, moet zijn bieënhalle² Gent 1900.
De nauwlettende lezer zal reeds in het eerste deel bemerkt hebben, dat ik met mijn interpunctie meer de pauzen en de psychologische eenheid der constructies, dan de logische zinsontleding wil aangeven. Bij de correctie door vriendenhand is hierbij echter wel eens een inconsequentie ingeslopen. Dit zal den lezer echter weinig hinderen, daar ik, juist om den overgang geleidelijk te maken, ook persoonlijk dit systeem pas met volle consequentie toe ga passen, als de theorie hierover in Deel V en VI zal verschenen zijn.