De opkomst van het woord democratie als leuze in Nederland

[p. 1]

Inleiding

De titel van deze dissertatie, het doel, dat met dit onderzoek is nagestreefd, vereist enige toelichting.

Democratie is hèt modewoord van de tegenwoordige tijd. Zij is een alom bejubeld ideaal, een leuze, waarvan alle partijen, van uiterst links tot uiterst rechts, gebruik maken. - Doch juist hierdoor bestaat er over dit woord ook zoveel meningsverschil en verwarring. De haast dagelijks weerkerende tegenstelling tussen de ‘Oosterse’ opvatting van democratie, zoals die in de Sowjet-Unie en door haar geestverwanten wordt gehuldigd, en de ‘Westerse’ van Groot-Brittannië en de Verenigde Staten en de ideologisch met hen verbonden landen, is hiervan wel een van de meest sprekende voorbeelden.

‘Demokratie ist das die Geister im 19. und 20. Jahrhundert fast allgemein beherrschende Schlagwort. Gerade darum aber verliert es - wie jedes Schlagwort - seinen festen Sinn. Weil man es - dem politischen Modezwang unterworfen - zu allen möglichen Zwecken und bei allen möglichen Anlässen benützen zu müssen glaubt, nimmt dieser miszbrauchteste aller politischen Begriffe die verschiedensten, einander oft sehr widersprechenden Bedeutungen an, sofern ihm nicht die übliche Gedankenlosigkeit des vulgär-politischen Sprachgebrauches zu einer keinen festen Sinn mehr beanspruchenden konventionellen Phrase degradiert.’¹⁾

Nu nog hebben deze woorden, bijna twintig jaar nadat ze geschreven zijn, niets van hun waarschuwende betekenis verloren.

Met dit onderzoek heb ik nu getracht na te gaan, wanneer in ons land het gebruik van het woord ‘democratie’ als leuze in zwang is gekomen. Tegelijk kon hierbij dan aandacht besteed worden aan de vraag, welke betekenis of betekenissen het woord democratie in die tijd had.

1) Prof. H. Kelsen, Vom Wesen und Wert der Demokratie; 2e dr., J.C.B. Mohr, Tübingen, 1929; blz. 1

[p. 2]

Het gaat bij dit onderzoek dus om het woord democratie, niet om de historische ontwikkeling van instellingen, opvattingen of toestanden, die tegenwoordig democratisch worden genoemd. - De keuze van het onderwerp bracht verder mede, dat ik me zorgvuldig heb onthouden van enig waarderingsoordeel over democratie. Niet wat ik persoonlijk onder democratie versta en welke argumenten ik voor deze mening naar voren weet te brengen, nog veel minder of democratie - in welke betekenis dan ook - voor mij waarde heeft, of ik haar verkies boven een andere regerings- of samenlevingsvorm, is in dit onderzoek aan de orde.¹⁾ Objectief, met uitsluiting van eigen mening over betekenis of waarde van democratie, heb ik getracht na te gaan, wat in de tijd, toen democratie in ons land als modewoord opkwam, onder deze term werd verstaan.

De titel wijst verder op beperking van het onderwerp in tweeërlei opzicht. Enerzijds in plaats: slechts op Nederland heb ik mijn onderzoek gericht Anderzijds in tijd: ik heb slechts aandacht besteed aan de tijd, waarin de opkomst van democratie als leuze valt. Dat het onderzoek door deze beperkingen onvolledig is gebleven, ben ik mij maar al te zeer bewust. - Door mij tot Nederland te beperken, kon ik het internationale aspect van het behandelde niet tot zijn recht doen komen en heb ik met name de invloed, die de groei van ‘democratie’ als leuze in het buitenland op de ontwikkeling in deze hier te lande heeft uitgeoefend, buiten beschouwing moeten laten. - De beperking in tijd leidde er toe, dat noch de tijd vóór 1848, noch die na 1900 in het onderzoek is betrokken. Ook dit had onvolledigheid ten gevolge. Een onderwerp als het hier behandelde is uiteraard een kwestie van voortdurende evolutie, die niet bij een bepaald jaar begint en bij een ander eindigt. Beperking in meer dan één opzicht was echter wegens de uitgebreidheid van de te behandelen stof absoluut geboden. Dat juist deze beperkingen werden gekozen, moge in het resultaat van het onderzoek zijn rechtvaardiging vinden.

1) Dit bracht mede, dat de woorden democratie en democraten in zeer uiteenlopende betekenis zijn gebruikt. Uit het tekstverband zal dan steeds blijken, in welke zin het woord moet worden opgevat. Nimmer mag dan echter uit het oog worden verloren, dat niet mijn eigen opvatting over de betekenis van democratie naar voren wordt gebracht, doch alleen die van de in de bepaalde tekst besproken meningen.

[p. 3]

Als toeschouwer, zonder vooroordelen, het werk te beginnen, is het theoretisch ideaal, zoals ik dat hierboven ontwikkelde. Doch practisch blijkt dit onmogelijk.

Ieder is immers al bij zijn geboorte in bepaalde omstandigheden, door tijd en plaats aangegeven, geplaatst, die op zijn denken en opvattingen een onuitwisbaar stempel drukken. Geconcretiseerd op het onderwerp, dat hier onze aandacht heeft, wil dat dus zeggen, dat ieder, doordat hij in deze tijd in ons land leeft, over de betekenis van democratie een, wellicht min of meer vage opvatting heeft. Het is niet mogelijk zich hiervan geheel en al te bevrijden. - Men doet al een grote wetenschappelijke stap vooruit, indien men er zich van bewust is, dat iedere opvatting een historisch bepaalde en niet een op natuurlijke waarheid berustende, een altijd en overal geldende, is.

Daarom is het nuttig ook bij dit onderzoek niet quasi uit te gaan van in feite onbereikbare theoretische idealen, doch ons eerlijk voor ogen te stellen, dat we de historie niet als een onbeschreven blad, doch als mensen, levende in deze tijd, dus beïnvloed door moderne opvattingen, naderen.

Deze overweging bracht mij er toe, aan het eigenlijke historisch onderzoek in het kort een overzicht te laten voorafgaan van de moderne opvattingen over de betekenis van ‘democratie’.

Dit overzicht bedoelt dus slechts te zijn een globale systematisering van het moderne democratie-begrip. Globaal, want het eerste deel, waarin de resultaten van dit onderzoek zijn samengevat, moet uitsluitend een noodzakelijke inleiding zijn op het tweede deel, waarin het eigenlijke onderwerp van dit werk zijn plaats vond.

In dit eerste deel is dan ook mijn streven er op gericht geweest me zoveel mogelijk aan te sluiten bij de gebruikelijke terminologie, zonder hierbij diep op de juistheid of onjuistheid in te gaan.¹ Slechts wanneer een veel gebruikte term geen duidelijke betekenis heeft, was ik gedwongen te trachten door een nader onderzoek vast te stellen, welke doelstellingen met zulk een uitdrukking worden

1 Dit streven is b.v. oorzaak geweest, dat ik de idee van een onderscheiding van democratie op politiek, geestelijk en materiëel terrein niet heb uitgewerkt. Deze onderscheiding was anders met het oog op de in het tweede deel gevonden resultaten stellig een overweging waard geweest.

[p. 4]

aangegeven. Met name bij het begrip ‘sociale democratie’ was dit het geval.

Na deze inleiding in het eerste deel kon in het tweede deel onderzocht worden, wanneer de term democratie hier te lande als politieke leuze is opgekomen, en welke redenen daarvoor zijn te geven. Tevens diende dan nagegaan te worden, welke betekenissen toentertijd aan deze term werden gehecht en kon een vergelijking tussen deze en de moderne opvattingen getrokken worden.

Tenslotte heb ik in een korte slotbeschouwing getracht de richting aan te geven, waarin wellicht naar de oorzaken van de gebleken veranderingen in de betekenis van ‘democratie’ zal kunnen worden gezocht.