Dapper vrouwenleven

Karakter- en levensbeeld van Betje Wolff en Aagje Deken

[p. 397]

Bijlage
Uit: LOFREDE op Elisabeth Wolff geb. Bekker en Agatha Deken door J. Konijnenburg. Amsterdam 1805.

Jaren geleden had ik, op zoek naar levensbijzonderheden van Betje Wolff, deze Lofrede ingezien, zonder aan den algemenen gang ervan aandacht te besteden. Ik kreeg ze eerst weer in handen, toen mijn boek zo goed als voltooid was. En opeens zag ik toen de overeenstemming van deze waardering door een jonger tijdgenoot der schrijfsters, die haar nog persoonlijk had gekend en zijn oordeel aan dat van haar vrienden en vriendinnen had getoetst, en de mijne, die uit brieven en werk een levens- en karakterbeeld had trachten op te bouwen. Dit verheugde me, omdat ik daaruit de zekerheid mocht putten, dat ik goed had gezien.

Daarom meen ik hier, als Bijlage een overzicht te mogen inlassen van deze rede, die vóór alles wáár wil zijn.

Konijnenburg was eerst huiverig geweest, de opdracht te aanvaarden, gezien de ‘twijfelachtige oordeelvellingen ten aanzien althans van Elisabeth Bekker’, die hem ‘niet onbekend’ waren, aldus bekent hij in het Voorberigt van zijn in druk gegeven lofrede.

Hij heeft zich om inlichtingen gewend tot vrienden en vriendinnen, ‘en wel bijzonderlijk zoodanigen, die haar van de kindheid af kenden en haar geheele leven met een menschkundig oog beschouwden.’ - Dit onderzoek heeft hem de overtuiging gegeven, dat ‘het zonderlinge, dat met zekeren schijn van verdiende afkeuring, sedert een aantal jaren van mond tot mond ging’, niet ‘uit onzedelijke beginselen voortkwam, maar alleen uit een levendig en spelend vernuft’. Bovendien doorlas hij ‘ter nadere overtuiging’ nogmaals haar voornaamste geschriften. Hoe degelijk hij deze taak opvatte, blijkt herhaaldelijk: hij heeft inderdaad haar gehele oeuvre, te beginnen met Bespiegelingen over het Genoegen, bestudeerd en is in alle facetten van haar werk thuis.

De waarheid niet de lofrede is hem hoofdzaak, verzekert hij. Ook wat Agatha Deken betreft, omtrent wie hij, ‘niet dan de vereerendste getuigenissen ontving’.

[p. 398]

Staande op dezen welgefundeerden grondslag geeft hij inderdaad een karakterbeeld, dat van objectief en scherpzinnig inzicht getuigt. Bewondering spreekt eruit en sympathie, maar deze zijn ontstaan en gegroeid uit ernstige bestudering van karakter en werk.

Zie b.v. de ontleding van Betje's intellect: haar ‘vaardige bevatting van ieder opkomend denkbeeld’, verbeeldingskracht en intuïtief bevattingsvermogen: ‘haar scherpzinnig vernuft omvat op eenmaal alles, wat aan een gewoon verstand hindernissen in den weg legt.’

Het verband tussen geestesgaven en temperament ontgaat hem niet: ‘Zulk een aanleg vooronderstelt levendige neigingen en hartstocht;’ wil deze zich geheel ontplooien, dan is vrijheid nodig: ‘een onafhankelijke toestand, door geen werkelijke tegenheden afgebroken.’

‘Haar bij uitstek levendige geest, uitstralend uit ogen en gelaatstrekken was in rust niet te vatten: Geen wonder, dat teekenaar en schilder meermalen eene vergeefsche proeve waagden, om haar te tonen, zoals ze werkelijk was: denkende, luimig, geestig, vrolijk, minzaam, goedwillig.’ -

Zeer hoog stelt hij de zelfstandigheid van haar oordeel, haar behoefte, zich een eigen wellevenskunst op te bouwen, om ‘na eigen onderzoek, van alle slaafsche volgzucht ontheven, elke kiem des verstands tot rijpheid te kweken’.

De moed, waarmee zij ‘de hindernissen der redelijke beschaving’, kortzichtigheid en kleinzieligheid, ontvouwde en weerstreefde, bezorgde haar veel vijanden. ‘Elke aanwinst aan gezuiverde begrippen was haar heilig, met woeker gaf zij dezen schat aan haar tijdgenoten terug.’ Zij wist zeer veel, maar haar ijver tot wetenschap ‘was niet die loutere nieuwsgierigheid, die op kleinigheden aast.’ -

Innerlijke beschaving in zichzelf en anderen te kweken, was haar doel: ‘Zelfs haar spot, hoe scherp ook, bevat in zich die hooge geestdrift en is gepaard met een kracht, die den adel der menschheid staaft.’

Niet één stand sluit zij buiten haar omgang, ieder is welkom, met wien haar geest contact kan maken.

De briefwisseling met mannen als Burman, De Moor van Immerzeel, Schultens, Hollebeek, Couperus, Houttuin, Engelman, Kanter, Noordkerk getuigen hoe veelzijdig en op hoe hoog niveau zulke contacten konden zijn. Velen onder mijn toehoorders, vervolgt hij, hebben haar persoonlijk gekend; zij weten, hoe haar geest den kring van vrienden en vriendinnen bezielde; hoe zij ‘bijkans elk woord wist op te vangen, om daarin een tekst te vinden van ernst of van vrolijke boert’... En hoe stond haar hele hart open voor alle onschuldig vermaak. Hoe genoot ze van de natuur, van het leven op het land, een genot, dat ‘aan duizenden nog onbekend is.’

Konijnenburg's belangstelling in Betje Wolff is onmiskenbaar dieper,

[p. 399]

maar toch krijgt ook Deken een billijk en weloverwogen oordeel, dat à priori de opvatting logenstraft, als zou zij weinig of geen aandeel hebben gehad in het letterkundige werk. Opmerkelijk is zijn inzicht in den groei der samenstemming: ‘Beiden maakten elkander bekend met een schat van waarnemingen, uit de ondervinding geput. Beiden wijzigen zij den wederzijdschen smaak tot één hoofdbedoeling. Brieven over verschillende Onderwerpen geven elk van haar gelegenheid naar eigen aanleg te werken; daarin wordt ook de karakterschets geoefend en gevormd. In haar stichtelijk-populair werk tonen zij zich beiden als ‘onderwijsters, hoedanig wellicht in dit werk nimmer bestonden.’

Haar aandeel in de ‘economische’ beweging omstreeks 1780, die Konijnenburg als niet minder dan een maatschappelijke omwenteling ziet, stelt hij zeer hoog, waarbij hij ook de romans vóór alles in hun maatschappelijke waarde taxeert, al vergeet hij niet, ze als nieuwen letterkundigen vorm te erkennen.

Van zeer nabij is hij op de hoogte van het dagelijks leven op Lommerlust; van de dagindeling, waarbij, alle gezelligheid en natuurgenot ten spijt, het werk en ‘nadenkende oefening’ gestadig voortgang hebben. Na een ‘vrolijk ontbijt’ zo vertelt hij, wordt zowel de huiselijke zorg als de arbeid der letteren verdeeld: ‘Ieder begeeft zich aan hare taak. Geen wisselend jaargetijde of bezoek van vrienden verandert de wet.’ Eerst het middagmaal vindt allen weer bijeen: ‘Aldaar wordt de spijs door vriendschap en boert gesaust.’ De namiddag en avond zijn aan ontspanning, binnen- of buitenshuis, gewijd. Hij herinnert aan de uitgebreide briefwisseling, aan de velen, die op Lommerlust, materieel of moreel, hulp en steun ontvingen.

Zo volgt hij de vriendinnen ook op haar verderen levensweg, tot de allerlaatste jaren, niet als lofredenaar, maar als waarderend vriend, staande tegenover een publiek van vrienden, die zelf zich vele bijzonderheden herinneren, die enkele jaren geleden nog in haar kring zaten en weten, hoeveel waarheid er ligt in de woorden van den spreker: ‘Nooit konden twee vriendinnen der menschheid haar gewigtige loopbaan voortreffelijker eindigen.’

‘Zoo huldigen wij’, besluit Konijnenburg, ‘twee vrouwen, leevende voor elkanderen, voor Vaderland, voor God en de toekomst.’